हेतुः [hētuḥ] [हि-तुन्
[Uṇ.1.73] ]
Cause, reason, object, motive; इति हेतुस्तदुद्भवे
[K. P.1;] [Māl.1.23;] [R.1.1;] नीचैराख्यं गिरिमधिवसेस्तत्र विश्रामहेतोः
[Me.25;] [Ś.3.12.] Source, origin; स पिता पितरस्तासां केवलं जन्महेतवः
[R.1.24] 'authors of their being'.
A means or instrument.
The logical reason, the reason for an inference, middle term (forming the second member of the fivemembered syllogism).
Logic, science of reasoning.
Any logical proof or argument.
A rhetorical reason (regarded by some writers as a figure of speech); it is thus defined: हेताहतुमता सार्धमभेदो हेतुरुच्यते.
(In gram.) The agent of the causal verb;
[P.I.4.55.] (with Buddhists) Primary cause.
(with Pāśupatas) The external world and senses (that cause the bondage of the soul).
Mode, manner.
Condition.
Price, cost; दीन्नाराणां दशशती पञ्चाशदधिकाभवत् । धान्यखारीक्रये हेतुर्देशे दुर्भिक्षविक्षते
[Rāj. T.5.71.] (N. B. The forms हेतुना, हेतोः, rarely हेतौ, are used adverbially in the sense of 'by reason of', 'on account of', 'because of', with gen. or in comp.; तमसा बहुरूपेण वेष्टिताः कर्महेतुना
[Ms. 1.49;] शास्त्रविज्ञानहेतुना; अल्पस्य हेतोर्बहु हातुमिच्छन्
[R.2.47;] विस्मृतं कस्य हेतोः
[Mu.1.1.] &c.). -Comp.
-अपदेशः adducing the hetu (in the form of the five-membered syllogism).
-अवधारणम् (in dram.) reasoning.
-आक्षेप (in Rhet.) an objection accompanied with reasons; न स्तूयसे नरेन्द्र त्वं ददासीति कदाचन । स्वमेव मत्वा गृह्णन्ति यतस्त्वद्धन- मर्थिनः ॥ इत्येवमादिराक्षेपो हेत्वाक्षेप इति स्मृतः ।
[Kāv.2.167-168.] -आभासः 'the semblance of a reason', a fallacious middle term, fallacy; (it is of five kinds: सव्यभिचार or अनैकान्तिक, विरुद्ध, असिद्ध, सत्प्रतिपक्ष and बाधित).
-उत्प्रेक्षा, -उपमा a simile accompanied with reasons.
-उपक्षेपः, -उपन्यासः adducing a reason, statement of an argument.
-कर्तृ m. m. the causal subject; याजयेदिति हेतुकर्तु रेवैतत् प्रत्यक्षं वचनम्, लक्षणया यजेः कर्तुः ŚB. on
[MS.1.8.39.] -दुष्टa. unreasonable.
-दृष्टिः scepticism.
-बलिक a. a. strong in argument.
-युक्त a. a. well-founded.
-रूपकम् a metaphor accompanied with reasons.
वादः disputation, controversy.
fraud (कपट); न हेतुवादाल्लोभाद्वा धर्मं जह्यां कथंचन
[Mb.5.91.24.] assigning a cause (sceptically); न यक्ष्यन्ति न होष्यन्ति हेतुवादविमोहिताः
[Mb.3.19.26.] वादिन् a disputant.
a sceptic.
-विशेषोक्तिः a mention of difference accompanied with reasons; एकचक्रो रथो यन्ता विकलो विषमा हयाः । आक्रामत्येव तेजस्वी तथाप्यर्को नभस्तलम् ॥ सैषा हेतुविशेषोक्तिस्तेजस्वीति विशेषणात् ॥
[Kāv.2.328-329.] -शास्त्रम् a logically-treated work, any beretical work questioning the authority of Smṛitis or revelation; योऽवमन्येत ते मूले हेतुशास्त्राश्रयाद् द्विजः
[Ms.2.11.] -हेतुमत् m. m. du. cause and effect. ˚भावः the relation existing between cause and effect.