अध्याय तिसावा
श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीसरस्वत्यै नमः ॥ श्रीगुरुभ्यो नमः ॥ जयजयाजी श्रीरामा ॥ अनुपम्य तुझा महिमा ॥ तव कृपा बळें माझिया नेमा ॥ सिद्धि पावविलें दातारा ॥ १ ॥
मार्गे कवी थोर थोर झाले ॥ तयांनी अपार ग्रंथ केले ॥ तूं तें गीतीं आळवीत गेले ॥ तुवा धावणें केलें तात्काळीं ॥ २ ॥
तयाची येथें न साजे उपमा ॥ मी तंव अधमामाजी अधम ॥ नाहीं क्रिया दानधर्म ॥ नाही सुगम उपाव ठावा ॥ ३ ॥
वाचेसही नाहीं मधुरता ॥ किती आळवावे रघुनाथा ॥ त्याही वरी दरिद्र अवस्था ॥ सदा वाहे चिंता हळहळ ॥ ४ ॥
तेथें मी काळ कैसा क्रमावा ॥ म्हणोन उद्‌गार जाला जिवा ॥ बुद्धि दाता तू राघवा ॥ तुझिया भावा अगम्य ॥ ५ ॥
हे माझी नव्हे स्वबुद्धि कविता ॥ अवघी ही तुझी सर्व सत्ता ॥ वाचेसि नाही मधुरता ॥ परि संपूर्णता तुवां केली ॥ ६ ॥
मागील कवींचे जे जे बोल ॥ ते तंव सुवासिकपुष्पें केवळ ॥ तेथें माझी वाणी केवळ ॥ धत्तुतपुष्पें जाण पां ॥ ७ ॥
समर्थे मौक्तिकांची लाखोली ॥ तुजलागीं रामा अर्पिली ॥ तेथें माझी हे वाग्वल्ली ॥ तुलसी दल समर्पिलेंसे ॥ ८ ॥
आतां कळसाध्याय तिसावा ॥ तो कृपाबळें सिद्धीते न्यावा ॥ संपूर्ण मलमहत्म्याचा ठेवा ॥ तुजप्रती देवा पावों दे ॥ ९ ॥
संपूर्ण व्रताचे जें फळ ॥ माझें तव हेंचि सकळ ॥ तुज प्रीत्यर्थ अळूमाळ ॥ पावो सकळ देवराया ॥ १० ॥
आता परिसाहो सादर ॥ श्रोते सज्ञान चतुर ॥ संपूर्ण कथिला प्रसर ॥ लक्ष्मीनारायण संवाद ॥ ११ ॥
संपूर्ण भरतां एक मास ॥ तयाची गणती तीस दिवस ॥ म्हणोनी अध्याय हे तीस ॥ जाले असती निर्धारें ॥ १२ ॥
ह्या तीस मौक्तिकांच्या माळा ॥ सभाग्य श्रोतीं घालाव्या गळां ॥ भावें अर्चिजे धनसावळा ॥ घाला गळां त्याचिया ॥ १३ ॥
किंवा हे तीस दीप उजळा ॥ भावार्थे घृत वाति घाला ॥ अंतरज्योत पे पाजळा ॥ तेणें वोवाळा लक्ष्मीरमण ॥ १४ ॥
अथवा हे तीस कुंभ जाण ॥ श्रवण जीवनें भरि जे पूर्ण ॥ भावबळें दीजे हो दान ॥ तेणें नारायण संतोषे ॥ १५ ॥
वादविवाद टाकून ॥ मूकवत करावे श्रवण ॥ तेंचि तुम्हा घडे मौन्य ॥ तेणें नारायण संतुष्टे पैं ॥ १६ ॥
ऐसिया संपूर्ण नेम ॥ अर्चिजे हो पुरुषोत्तमा ॥ तयायोगें कर्मीकर्मा ॥ मुक्त होती प्राणी पैं ॥ १७ ॥
ऐसे हे तीस अध्याय पूर्ण ॥ ग्रंथ जालासो निर्माण ॥ तुजप्रती पावो नारायण हें वाकपुष्प चरणीं अर्पिलें ॥ १८ ॥
संपूर्ण ग्रंथ जरी न हो श्रवण ॥ तरी शेवटील अध्याय हा पूर्ण ॥ श्रवण फलप्राप्ति जाण ॥ समग्र कथन ग्रंथ गर्भी ॥ १९ ॥
म्हणोन तीस अध्यायांची ॥ वेगळालीं फळे तयांची ॥ परिसवू तुम्हां तैसेची ॥ एकाग्र मन असों द्या ॥ २० ॥
मिळोन समग्र ऋषींचा मेळा ॥ सूताप्रती तयांनी प्रश्न केला ॥ सूत तयातें वदता जाला ॥ लक्ष्मीनारायण संवाद ॥ २१ ॥
मलमासाची उत्पत्ती ॥ कथिता जाला निगुती ॥ ब्राह्मणसेवा दानपद्धती ॥ सांगोन प्रथमोध्याय संपविला ॥ २२ ॥
द्वितीयोध्यायीं गोसेवा वर्णन ॥ कमलासनाचा गर्वहरण ॥ केतकी आणि धेनू तें जाण ॥ असत्य वदता पंचवदनें शापिलें ॥ २३ ॥
गोसेवाविशेष पाही ॥ निवेदिली त्रितीयोध्यायी ॥ पौलव्यऋषीतें छळितां वासवीं ॥ नवल पदवी ऐकिली ॥ २४ ॥
वासवासहीत तिन्ही देव ॥ शापावया ऋषिपुंगव ॥ उदक घेता धेनू अंगी सर्व ॥ देखता जाला ऋषी तो ॥ २५ ॥
मग उदक टाकिता झाला ॥ विवेकें क्रोध शांतविला ॥ प्रसन्न होऊन देवतामेळा ॥ ऋषि बैसविला विमानी ॥ २६ ॥
चतुर्थोध्यायी कथा बरवी ॥ ब्राह्मणसेवा निवेदिली आघवी उपरि दृष्टांती कथा लाघवी ॥ शूद्रें नेले पाही द्रव्यातें ॥ २७ ॥
नृगराज झाला सरड ॥ ब्रह्म शाप अतिप्रचंड ॥ तो कृष्णदर्शनें उद्धरिला वितंड ॥ पंचमोध्यायीं कथाही ॥ २८ ॥
सहावियामाजी कथा ॥ दानमहिमा वर्णिला तत्वतां ॥ आणि दीपदान विप्रस्त्री करितां ॥ उद्धरिला मार्जार ॥ २९ ॥
सातव्यामाजी कथा बरवी ॥ शांकली विप्र सामवेदी पाही ॥ त्यातें भार्या उभयतांही ॥ एकी अधोगती एकी उद्धारू ॥ ३० ॥
दीपदान करितां ज्येष्ठकांता ॥ धाकुटी सवत मत्सरें विध्वंसितां ॥ त्रयपुत्र नष्ट होऊन अधोगतिता ॥ प्राप्त जाली तयेतें ॥ ३१ ॥
अष्टमोध्यायीं कथानक ॥ उत्तर देशी नर्मदातीरी एक ॥ ज्योतिषी ब्राह्मण एक ॥ अतिकृपण धनवान तो ॥ ३२ ॥
कांतेनें उदक म्हणोन पय दिधले ॥ त्या योगें शेष प्रसन्नवदनें बोलें ॥ संचित द्रव्य कांतेचे बोलें ॥ देऊनि लाविलें साधनासी ॥ ३३ ॥
दक्षिण देशीं महीस्मृती नगरी ॥ विप्रस्त्री वैधव्य वृद्धाचारी ॥ तें व्रत करितां शूद्रनारी ॥ तात्काळ उद्धरी पुण्योदकें ॥ ३४ ॥
सप्तदिवसांचे स्नानोदक ॥ ती ते करीं अर्पिले देख ॥ उद्धरगती तात्काळिक ॥ वाराणसी देख जन्म झाला ॥ ३५ ॥
काशीनाथ नामाभिधान ॥ उभयता वृद्धासहीत विमान ॥ नवव्यामाजी हेचि कथन ॥ जालें संपूर्ण निर्धारें ॥ ३६ ॥
दशमामाजी कथा पाहीं ॥ अवंती नगरीचा ब्राह्मण दरिद्री ॥ मौन्य व्रत करितांना होई ॥ उद्धार तयाचा ॥ ३७ ॥
अकराव्यामाजी कथा अव्यग्र ॥ पंचपर्वे सांगितलीं साचार ॥ व्यतीपात वैधृती अमावास्या थोर ॥ पूर्णिमा आणी द्वादशी ॥ ३८ ॥
द्वादशामाजी तेची कथा ॥ सांगितली पर्वाची कथा ॥ पूर्णिमा-अमावास्या तत्वता ॥ महिमा निरुता वर्णिला ॥ ३९ ॥
त्रयोदशामाजी कथा ॥ निवेदिलें त्रिरात्रीचे व्रता ॥ दशमी एकादशी सहिता ॥ द्वादशी महिमा वर्णिला ॥ ४० ॥
आणि अंबरीष नृपराणा ॥ दुर्वासें केली छळणा ॥ तात्काळ पावला नारायण ॥ चौदावा जाण असे हा ॥ ४१ ॥
श्रीरामेंव्रत करितां द्वादशी ॥ तेची व्रतें शतमुख रावणासी ॥ मुक्ति दिधली तयासी ॥ पंधराव्यासी हे कथा ॥ ४२ ॥
इंद्राची अप्सरा स्मितविलासिनी ॥ दुर्वासें शापिलें तियेलागुनी ॥ ते पिशाच्च होऊन याज्ञवल्कीची मैत्रिणी ॥ सोळाव्या माजी उद्धरिली ॥ ४३ ॥
धर्म शर्म स्वस्त्रियेसी प्रतिष्ठानता ॥ व्रत करी त्रिरात्री नेमस्ता ॥ पिशाच्य उद्धरून तत्वता ॥ सत्राव्यांत हे कथा ॥ ४४ ॥
विंध्याद्री पाठारीं जाण ॥ गर्गनामें नगरी पूर्ण ॥ तेथील एक भृगुगोत्री ब्राह्मण ॥ कन्या जाण तयाची ॥ ४५ ॥
तियेतें वैधव्य प्राप्त होतां ॥ व्रतप्रभावें अक्षयीं सौभाग्यता ॥ नामे मंगळागौरी तत्वता ॥ वाराणसीये ॥ ४६ ॥
अठराव्यामाजी हे कथा ॥ आतां एकुणिसावा तत्वता ॥ विप्रदास नामें शूद्र होता ॥ आचरे व्रता कांतेसहित ॥ ४७॥
तयानें उद्धरला राक्षस ॥ देऊनि त्रिदिनी पुण्यास ॥ आतां विसाव्या माजी विशेष ॥ कथानक परिसिजे ॥ ४८ ॥
सौराष्ट्र देशीं प्रभासनगरीं ॥ तेथील सोमशर्मा विप्र निर्धारी ॥ स्नानास जातां गंगातीरीं ॥ पिशाच्य निर्धारीं उद्धरिला ॥ ४९ ॥
सौराष्ट्र देशीं अतिसुशीळ ॥ प्रभास क्षेत्र परमविशाळ ॥ तेथील ब्राह्मण पुण्यशीळ ॥ नामें जाण सोमशर्मा ॥ ५० ॥
तयानें आचरतां व्रतास ॥ स्नाना जातां उद्धरिला राक्षस ॥ त्रिरात्री देऊनि व्रत पुण्यास ॥ विसावा निर्दोष जाणिजे ॥ ५१ ॥
विराट देशाचिये ठायीं ॥ माहुरनामें नगरी पाही ॥ रेणुक दैवत तये ठायीं ॥ अनुसूया परम पतिव्रता ॥ ५२ ॥
तेथील एक शूद्र भावार्थी ॥ विप्रसेवा करितसे दिनराती ॥ कुष्ठ भरतांच तयाप्रती ॥ गंगास्नानें उद्धरागती तो गेला ॥ ५३ ॥
असे कथानक एकविसावा ॥ आता परिसा बाविसावा ॥ नाना दानाचा वेगळा ठेवा ॥ सांगितला आदरेसी ॥ ५४ ॥
तेथें महीस्मृती नगरीं ॥ एक ब्राह्मण सदाचारी अग्निहोत्री ॥ तेथें नारायण राहून मंदिरीं ॥ विपरीत परी पैं केली ॥ ५५ ॥
तक्रविक्री तयाचा कुमर ॥ तात्काळ केला तयाचा उद्धार ॥ विप्रदुहिता होती जार ॥ तेहि उद्धार पावली ॥ ५६ ॥
ऐसा कथानक बरवा ॥ बावीसापासून चोविसावा ॥ आतां ऐकिजे पंचविसावा ॥ प्रेमभावा आदरेंसी ॥ ५७ ॥
मासामाजि मलमस उत्तम ॥ स्वयें वदला पुरुषोत्तम ॥ अरुंधती पार्वती संवाद परम ॥ अखंड सौभाग्य लाधले ॥ ५८ ॥
वीरबाहु नृपाची कांता ॥ तीतें प्रबोधि प्रधानवनिता ॥ ते तंव व्रताते हेळणा करितां ॥ शरिरीं अवस्था भोगिली ॥ ५९ ॥
मग मंडण प्रधान कांतेसि ॥ कारागृहीं ठेविले नृपवर त्यासीं ॥ स्वप्नामाजी येऊन ह्रषीकेशी मुक्त तयासी करविले ॥ ६० ॥
इतुका कथानक सव्विसावा ॥ पुढें ऐकिजे सत्ताविसावा ॥ समान फळव्रत प्रभावा ॥ पुसे माधव लक्ष्मीतें ॥ ६१ ॥
साधारणें करितां व्रतास ॥ कांही न लागता सायास ॥ ऎशा अधमी स्त्री पुरुषास ॥ पावली निःशेष मोक्षातें ॥ ६२ ॥
ऐसा कथानक सुशर्म नृपवर ॥ कथितसे अंगिरा ऋषेश्वर ॥ सत्ताविसाव्या माजी प्रकार ॥ जाला साचार इतुका ॥ ६३ ॥
आतां अष्टविंशति कथा ॥ पतिव्रताधर्म वदलासे तत्वता ॥ काश्मीर देशी धर्मशर्मा द्विज होता ॥ तयाची कांता पतिव्रता निःसीमा ॥ ६४ ॥
तिये तें पुत्र जाले दोन पाही ॥ ते उद्धरिले निषादियें लवलाही ॥ ऐसी तेथील पदवी आघवी ॥ अठ्ठाविसामाजी आणिजे ॥ ६५ ॥
व्रत उद्यापनाची सविस्तर ॥ कथिता जाला शारंगधर ॥ एकूणतिसाव्यामाजी समग्र ॥ हाचि प्रकार सांगितला ॥ ६६ ॥
उद्यापनावाचून व्रतसिद्धि ॥ प्राप्त होय कदाचि कधीं॥ म्हणोन उद्याचनातें आधीं ॥ आचराहो भावार्थे ॥ ६७ ॥
आतां कळस अध्याय तिसावा ॥ तो भावबळें परिसावा ॥ म्हणजे संपूर्ण ग्रंथगर्भठेवा ॥ हाता चढे अनयासेंसी ॥ ६८ ॥
जरि नित्य न घडे पुराण श्रवण ॥ तरी शेवटील अध्याय पूर्ण ॥ ऐकिजे एकाग्र मन करुन ॥ फळ संपूर्ण तो लाहे ॥ ६९ ॥
ऐसी हे तीस कमळ पुष्पमाल ॥ सभाग्य श्रोती घालिजे गळां ॥ जोडूनिया करकमळा ॥ प्रार्थितों सकळा बद्धहस्तें ॥ ७० ॥
एवं तीस अध्याय संपूर्ण ग्रंथ ॥ तुज अर्पिला श्रीरघुनाथा ॥ वदता आणि वदविता ॥ सकळसत्ता पैं तुझी ॥ ७१ ॥
मी तंव मतिमंद आळसी ॥ प्रापंच धंदा अहर्निशी ॥ नेणो कांहींच साधनासी ॥ दान धर्मासी नसें धन ॥ ७२ ॥
ऐसा मी दरिद्री अकिंचन ॥ तुझी सेवा करू नेणेजाण ॥ यालागीं कळेल तैसेम कृपादान ॥ करी रघुनंदना तूचि एक ॥ ७३ ॥
अवघ्या ग्रंथाची रचना बरी ॥ संपूर्ण जाली सागराचे तीरी ॥ तेथें पश्चिमेसी मुमुक्षुपुरी ॥ असे राजधानी सांप्रत ॥ ७४ ॥
तेथें ग्रंथ पावला सिद्धीतें ॥ नमूनिया श्रीगुरुमोरेश्वरातें ॥ तयाचेनि वरदहस्तें ॥ ग्रंथसिद्धि ते पावला ॥ ७५ ॥
उमा नामें माझी माता ॥ साध्वी ते परम पतिव्रता ॥ मनोहरनामे आमुचा पिता ॥ तया उभयतां वंदिलेंसे ॥ ७६ ॥
जैसी शिव आणि भवानी ॥ तेवीं उभयता मज लागुनी ॥ भाव धरून तयांचें चरणीं ॥ ग्रंथ कथनीं संपविला ॥ ७७ ॥
शके सत्राशे बहात्तरी ॥ साधारण नाम संवत्सरीं ॥ पश्चिमेसी समुद्रपुरीं ॥ ग्रंथ निर्धारीं संपविला ॥ ७८ ॥
ग्रंथकर्ता नामाभिधान ॥ गोपिनाथ बाहाती सर्वजन ॥ मनोहरसुत म्हणोन ॥ अभंगीं नाम जाणतें ॥ ७९ ॥
गोपिनाथ तोचि नारायण ॥ जो गोइंद्रियांचें करी पाळण ॥ तोची ह्रदयस्थ श्रीभगवान ॥ ग्रंथ जाण वदला तोची ॥ ८० ॥
म्हणोनि हा मास उत्तम ॥ नाम जाणा पुरुषोत्तम ॥ एकादशी पर्व उत्तमोत्तम ॥ कृष्णपक्ष निर्धारेंसी ॥ ८१॥
सौम्यवार असे ते दिनीं ॥ सौख्य दे सकळांलागुनी ॥ परम पर्वकाळ हरिदिनी ॥ ग्रंथकथनीं संपविला ॥ ८२ ॥
श्रोता आणि वक्ता यातें ॥ श्रवण करिती जे भावार्थे ॥ आयुरारोग्य ऐश्वर्यातें ॥ पुत्रपौत्राते तो पावे ॥ ८३ ॥
आधिव्याधि नाहीं दरिद्र ॥ मनेच्छा पुरवी रघुवीर ॥ ऐसा वदला सर्वेश्वर ॥ लक्ष्मीतें आदरेंसी ॥ ८४ ॥
इति श्रीमलमाहात्मय ग्रंथ पद्‍मपुराणासारोद्धारसंमत ॥ मनोहरसुत विरचित ॥ त्रिंशतितमोऽध्याय गोड हा ॥ ३० ॥
श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ इति मलमासमाहात्म्य संपूर्णंम् ॥
॥ श्री अधिकमास माहात्म्यं संपूर्णम् ॥