अध्याय ५०

श्रीगणेशाय नमः ॥ श्रीप्रलंबासुरमर्दनाय नमः ॥    
जय जय कृपासागरीं चक्रपाणी ॥ भवभंजना ॥ मज कृपादृष्टीं विलोकुनी ॥ कर्मापासूनि सोडवावें ॥१॥
आशापाश तोडूनि श्रीपती ॥ करीं निरपेक्ष उदासवृत्ती ॥ तुझें भजनीं लागे प्रीती ॥ ऐसें श्रीपति करावें ॥२॥
कामक्रोधादि मद मत्सर ॥ देहीं उठती अनिवार ॥ तूं कृपा करिसी जैं शारंगधर ॥ शुद्ध अंतर तैं होय ॥३॥
लौकिक प्रतिष्ठा मानाभिमान ॥ हें पुढें ओढवलें महाविघ्न ॥ तेथेंचि लावूनियां मन ॥ तुझें चिंतन घडेना ॥४॥
ऐसे अवगुण असोनि अंतरीं ॥ मी तुझा म्हणवितों लोकाचारी ॥ हाचि अभिमान धरूनि श्रीहरी ॥ मज उद्धरीं पतितासी ॥५॥
चंचळ मन हें अनिवार ॥ तुझे चरणीं असावें स्थिर ॥ हेंचि इच्छितों निरंतर ॥ जाणसी अंतर पांडुरंगा ॥६॥
हस्त इच्छिती तुझें अर्चन ॥ षोडशोपचारें करावें पूजन ॥ त्यांचें करावें समाधान ॥ मनोरथ पूर्ण करावे ॥७॥
समदृष्टींनें चराचर भूतीं ॥ तुजचि पाहावें वैकुंठपती ॥ विकल्प द्वेष हे नये चित्तीं ॥ ऐसें श्रीपति करावें ॥८॥
चरणांचें सार्थक तरीच जाण ॥ तुझे यात्रेस करावें गमन ॥ नृत्य करावें निर्लज्ज होऊन ॥ देहाभिमान टाकोनी ॥९॥
तुझे निजभक्त रुक्मिणीपती ॥ त्यांचीच मुखें वर्णावी कीर्ती ॥ हे इच्छा धरूनि चित्तीं ॥ विनवितों तुजप्रति दयाळा ॥१०॥
हे म्यां अघटित घेतली आळ ॥ तूं निरूपण वदवीं रसाळ ॥ जें श्रवणीं पडतांचि तत्काळ ॥ श्रोते प्रेमळ संतोषती ॥११॥
मागील अध्यायीं शेवटी कथा ॥ देउळीं गेली तुकयाची कांता ॥ प्रसन्न होऊनि रुक्मिणीमाता ॥ बोलिली अवचितां निजभाग्यें ॥१२॥
साडी चोळी मुष्टीभरी होन ॥ देतांचि वाटलें समाधान ॥ पाषाणमूर्ति बोलिली वचन ॥ हें अघटित देखोन विस्मित ॥१३॥
परिधान करूनि दिव्यांबर ॥ रुक्मिणीस केला नमस्कार ॥ बाहेर येतांचि सत्वर ॥ कळलें साचार तुकयासी ॥१४॥
मग कांतेसी काय वचन बोलत ॥ तुवा उतावेळ केलें चित्त ॥ तेणें अंतरलें परमार्थहित ॥ ऐक ते मात निजकर्णीं ॥१५॥
उभेंचि शेत मोडितां जाण ॥ पुढें राशीस येतसे उणेपण ॥ कीं दुधावरील साय भक्षितां जाण ॥ मग नवनीत कोठून येईल ॥१६॥
नातरी ऊंस उभाचि चोखिला सारा ॥ तरी कोठून लाभेल शर्करा ॥ ऐसा विवेक करूनि अंतरा ॥ होन द्विजवरां वांटावे ॥१७॥
कांचमणीचा त्याग करितां ॥ मुक्ताफळ येतसे हाता ॥ तरी धीर धरून निजचित्ता ॥ उदास आतां त्वां व्हावें ॥१८॥
खद्योत त्यागितां मनांतूनी ॥ गृहासी येतसे वासरमणी ॥ कीं थिल्लर टाकितां डावलोनी ॥ पयोब्धि येऊनि भेटेल ॥१९॥
गुंजाहार न लेतां वाडेंकोडें ॥ तरी अनर्घ्य रत्नें लाधती पुढें ॥ कीं न धरितां औषधाची चाड ॥ तरी सुधारस गोड लागेल कीं ॥२०॥
न करितां सिद्धीचा आदरू ॥ तरी निजभाग्यें भेटतो कल्पतरू ॥ दुर्जनत्यागें भेटती सद्गुरू ॥ तरी कां न अव्हेरू करावा ॥२१॥
तेवीं ऋद्धि सिद्धि संपत्ति धन ॥ त्यांस त्यागितां मनांतून ॥ तरी तूं पावसी सायुज्यसदन ॥ जें इच्छिती सुरगण मानसीं ॥२२॥
ऐसीं ऐकोनि दृष्टांतवचनें ॥ कांता पावली समाधान ॥ तत्काळ विप्र बोलावून ॥ वांटिले होन तयांसी ॥२३॥
सांडोनि लोभ ममता ॥ हृदयीं आठवी श्रीपंढरीनाथा ॥ पुढें वर्तली अपूर्व कथा ॥ ते सावधानता ऐकावी ॥२४॥
तुकयाची प्रशंसा जाहली फार ॥ मानूं लागले थोरथोर ॥ कीं याजसवें जेवितो रुक्मिणीवर ॥ लोक परस्पर बोलती ॥२५॥
हें चिंचवडीं देवासी कळतां जाण ॥ असह्य जाहलें त्यांजकारण ॥ म्हणती आम्ही प्रतिष्ठित ब्राह्मण ॥ गणपति प्रसन्न केला कीं ॥२६॥
आणि तुकया जातीचा शूद्रवाणी ॥ त्यासवें जेवितो चक्रपाणी ॥ हे तंव अघटि असे करणी ॥ आली दिसोनि यथार्थ ॥२७॥
तरी तयासी बोलावूनि येथ ॥ दृष्टीस पाहावी कांहीं प्रचीत ॥ ऐसें विचारिलें चित्तांत ॥ तो कळला वृत्तांत तुकयाची ॥२८॥
म्हणे चिंचवडींचे थोर ब्राह्मण ॥ त्यांनीं केलें आपुलें स्मरण ॥ तरी आतां तेथवरी जाऊन ॥ घ्यावें दर्शन तयांचें ॥२९॥
ऐसी कल्पना धरूनि पोटीं ॥ सत्वर निघाला उठाउठीं ॥ मग मूषकवाहनाची घेऊन भेटी ॥ बैसले निकटीं देवांचे ॥३०॥
तुकयासी देखोनियां त्यांनीं ॥ म्हणती इच्छित होतों जें मनीं ॥ तें अनायासें आलें घडोनि ॥ चमत्कार नयनीं पाहावा ॥३१॥
तों सहज पातला मध्यान्हकाळ ॥ पंक्तीसी बैसले ब्राह्मण सकळ ॥ तुकयासी पात्र ते वेळ ॥ वाढिलें तत्काळ तयांनीं ॥३२॥
देवांसी म्हणे वैष्णवभक्त ॥ आमुचा सांगाती पंढरीनाथ ॥ तो भोजनासी येईल येथ ॥ तरी आणिक पात्र मांडावें ॥३३॥
आणखी तुम्हींही प्रार्थूनि गजवदनासी ॥ येथें आणावें भोजनासी ॥ वचन ऐकतांचि मानसीं ॥ आश्चर्य देवांसी वाटलें ॥३४॥
म्हणती हें तों अघटित जाहलें ॥ आमुचे मंत्र आम्हांसी फळलें ॥ मग देव्हारां जाऊनि ते वेळे ॥ करकमळ जोडिले तयासी ॥३५॥
नानापरींची केली स्तुती ॥ परी भोजनासी न येचि गणपती ॥ काय कराव्या शास्त्रयुक्ती ॥ एक सद्भक्ती नसतांचि ॥३६॥
बाह्यात्कारें केलें पूजन ॥ अंतरीं विकल्पें भरलें मन ॥ तरी कोणतेंही दैवत नव्हे प्रसन्न ॥ दुश्चित मन असतां पैं ॥३७॥
गजेंद्रासी पावला वैकुंठपती ॥ तो काय जाणे शास्त्रव्युत्पत्ती ॥ गोपी उद्धरल्या नेणों किती ॥ सप्रेमभक्ति देखोनी ॥३८॥
विधियुक्त याज्ञिक कर्मठपण ॥ त्यांसी अंतरले श्रीकृष्णचरण ॥ ऋषिपत्न्यांनीं नेलें अन्न ॥ त्यांसी जगज्जीवन भेटला ॥३९॥
भोळे भाविक भक्त प्रेमळ ॥ त्यांस्वाधीन जाहला दीनदयाळ ॥ हुंबली घालितांचि गोपाळ ॥ तें ऐके घननीळ निजप्रीतीं ॥४०॥
असो आतां बोलूनि काय फार ॥ हें वर्म जाणती वैष्णववीर ॥ जिंहीं शुद्ध करूनि अंतर ॥ शारंगधर वश केला ॥४१॥
मग ब्राह्मण म्हणती तुकयासी ॥ पाषाणमूर्ति जेवील कैसी ॥ नैवेद्य दाखवितां गजवदनासी ॥ सुवास तयासी जातसे ॥४२॥
यावरी बोले वैष्णववीर ॥ मूर्तीमाजी नाहीं विघ्नहर ॥ तुम्हांसी संशय असला जर ॥ तरी ऐका विचार निजकर्णीं ॥४३॥
समुद्रजीवनीं करितां स्नान ॥ एक भक्त बुडत होता जाण ॥ त्याणें एकदंताचें केलें स्तवन ॥ करी धांवणें म्हणोनी ॥४४॥
तयासी काढावया त्वरित ॥ विनायक गेले असती तेथ ॥ याची पाहाणें असेल प्रचीत ॥ तरी बैसावें मुहूर्त क्षणभरी ॥४५॥
देव्हारीं नसतां गजवदनासी ॥ तुम्ही नेवैद्य दाखविला कवणासी ॥ ऐसें बोलतां तुकयासीं ॥ आश्चर्य देवांसी वाटलें ॥४६॥
तों एक मुहूर्त लोटतांचि त्यांनीं ॥ कौतुक देखिलें आपुले नयनीं ॥ गणपतीची मूर्ति सिंहासनीं ॥ उदकें भरूनी निथळत ॥४७॥
पीतांबर पिळोनि पाहातां जाण ॥ तों क्षार लागलें समुद्रजीवन ॥ हा चमत्कार अद्भुत गहन ॥ देखोन आश्चर्य करिताती ॥४८॥
तुकयासी पुसती द्विजवर ॥ किमर्थ भिजलासे पीतांबर ॥ यावरी म्हणे वैष्णववीर ॥ आले विघ्नहर ये ठायीं ॥४९॥
निजभक्त बुडतां जाण ॥ त्याचें सत्वर केलें धांवण ॥ ऐलतीरीं बैसवोनी त्याकारण ॥ गजवदन आले कीं ॥५०॥
ऐकोनि तुकयाची वचनोक्ती ॥ देव निजमनीं आश्चर्य करिती ॥ म्हणे विष्णुभक्तांची अद्भुत स्थिती ॥ आपणाप्रति नेणवे ॥५१॥
पुढती ब्राह्मण काय बोलत ॥ समुद्रासी गेले पार्वतीसुत ॥ हें तुम्हांस कैसें जाहलें श्रुत ॥ साक्षात प्रचीत दाखविली ॥५२॥
परस्परें आपण उत्तर देती ॥ याणें आराधिला रुक्मिणीपती ॥ सकळ दैवतांछी गती ॥ आलीसे हातीं यास्तव ॥५३॥
प्रसन्न होतां सूर्यनारायण ॥ काय एक न दिसे त्याकारण ॥ का कल्पतरूंचें देखतां उद्यान ॥ कामना अपूर्व न राहे ॥५४॥
क्षीरसागरीं रहिवास केला ॥ तरी क्षुधेतृषेचा उद्वेग गेला ॥ नातरी अमृतसिद्धी येतां साधकाला ॥ औषधी त्याजला न लागती ॥५५॥
तेवीं कृपा करितां पंढरीनाथ ॥ तयासी ओळंगती सकळ दैवत ॥ जेवीं विलोकितां रोहिणीपतीतें ॥ उडुगण समस्त दिसती ॥५६॥
यापरी परस्परें बोलती देव ॥ ऐकोनि म्हणे तुका वैष्णव ॥ भोजनासी आले पंढरीराव ॥ अंतरीं सद्भाव देखोनी ॥५७॥
तुम्हीं प्रार्थोनि गजवदन ॥ तयासी साक्षात जेववा अन्न ॥ ऐसें ऐकोनियां वचन ॥ देवीं मौन धरियेलें ॥५८॥
मग मुकयासी म्हणती द्विजवर ॥ तुम्हीं प्रार्थिला रुक्मिणीवर ॥ त्याचे पंक्तीस विघ्नहर ॥ जेववा साचार निजप्रीतीं ॥५९॥
अवश्य म्हणोनि तये क्षणीं ॥ पात्र वाढिलें त्यांजकडोनी ॥ मग गणपतीच्या सन्निध येवोनी ॥ कर जोडोनि विनवीत ॥६०॥
जयजयाजी लंबोदरा ॥ चौदा विद्यांच्या सागरा ॥ तुझें तांडव देखोनि उमावरा ॥ हर्ष अंतरा न समाये ॥६१॥
तुझी होतांचि कृपादृष्टीं ॥ विघ्नें पळती उठाउठीं ॥ सप्रेम अनुभव घेतां दिठी ॥ तुटे फांसोटी भवबंध ॥६२॥
आतां प्रार्थितों तुजकारण ॥ नैवेद्य भक्षावा प्रीतीकरून ॥ वचन ऐकोनि गजवदन ॥ करिती भोजन तेधवां ॥६३॥
एके पात्रीं रुक्मिणीरमण ॥ त्यासन्निध गजवदन ॥ तुकयाचे भक्तीस्तव जान ॥ बैसले येऊन उभयतां ॥६४॥
परी कोणासी न दिसती नयनीं ॥ अन्न तर सरलें पात्रांवरूनी ॥ हा चमत्कार देखोनि मनीं ॥ आश्चर्य वाटलें देवांसी ॥६५॥
म्हणती आम्हीं लंबोदर उपासिला ॥ परी साक्षात नाहीं कधी जेविला ॥ तुकयानें अघटित दाविली लीला ॥ नवल सकळां वाटलें ॥६६॥
गणपति जेविला अपूर्व काये ॥ हें अघटित सर्वथा म्हणों नये ॥ साक्षात आले पंढरीराये ॥ जें दुर्लभ होये साधकां ॥६७॥
पयोब्धीच जाहलिया स्वाधीन ॥ मग सरितांचा पाड कोण ॥ तेवीं कृपा करितां रुक्मिणीरमण ॥ दैवतें संपूर्ण तुष्टती ॥६८॥
कामधेनुगृहासी येतां पाहीं ॥ तेथें सहजचि येती इतर गायी ॥ कीं रोहिणीवराच्या दर्शनें पाहीं ॥ नक्षत्रें कायी न दिसती कीं ॥६९॥
वज्रासनीं बैसोनि नेटीं ॥ योगियांसी ज्याची दुर्लभ भेटी ॥ तो सगुण साकार जगजेठी ॥ पावतो संकटीं निजदासां ॥७०॥
यापरी ब्राह्मण स्तविती देखा ॥ म्हणती वैष्णवभक्त प्रेमळ तुका ॥ स्वाधीन केले वैकुंठनायका ॥ जो ब्रह्मादिकां दुर्लभ ॥७१॥
मग करशुद्धी तांबूल घेऊन ॥ तेथें मांडिलें हरिकीर्तन ॥ एक रात्र तेथें राहून ॥ चालिले पुसोन निजग्रामा ॥७२॥
गजवदनासी करोनि नमन ॥ देवांसी विनवी कर जोडून ॥ आतां देहूसीं जावयाकारण ॥ आज्ञा देणें मजलागीं ॥७३॥
यावरी ब्राह्मण बोलती वचन ॥ पुन्हा मागुती द्यावें दर्शन ॥ निरोप येईल तुम्हांकारण ॥ तैं करावें आगमन निजप्रतीं ॥७४॥
अवश्य म्हणोनि वैष्णव भक्त ॥ तेथोनि चालिलें अति त्वरित ॥ ग्रामासमीप येतां निश्चित ॥ तों एक माळी अकस्मात पातला ॥७५॥
तुकयासी करोनि साष्टांग नमन ॥ कर जोडोनि बोले वचन ॥ मळियांत गुर्‍हाळ लागले जाण ॥ तेथवरी आगमन करावें ॥७६॥
सद्भाव देखोनि त्याचें अंतरीं ॥ अवश्य म्हणती ते अवसरीं ॥ तुकयासी येतां मळियाभीतरी ॥ माळी अंतरीं संतोषला ॥७७॥
बैसावयासी ते वेळे ॥ घडी करोनि टाकिलें चवाळें ॥ म्हणे धन्य भाग्य माझें सकळ ॥ जे दीनदयाळ पातले ॥७८॥
इक्षुदंड मोडोनि लवडसवडी ॥ काढोनि दिधली मध्यकांडी ॥ परी तुकयासी तेथींची गोडी ॥ न रुचे चोखडी सर्वथा ॥७९॥
जेणें ब्रह्मरस सेविला प्रीतीं ॥ त्यासी इतर सर्वथा नावडती ॥ जेवीं दिनकराचे लागतां संगती ॥ दीपक दिसती तेजहीन ॥८०॥
जो सिद्धांतज्ञानीं मग्न आहे ॥ तो पाखंड कर्णीं ऐकेल काय ॥ कामधेनुऐसी जोडल्या गाय ॥ मग अजापालन कासया ॥८१॥
तेवीं नामसुधेची लागतां गोडी ॥ इतरांसी येत अनावडी ॥ आणोनि इक्षुदंडाची चोखडी ॥ चवी धडफुडी जाणेना ॥८२॥
परी माळियाचा सद्भाव देखोन ॥ तेथें बैसलें निवांत क्षण ॥ त्याणें सोज्ज्वळ पात्र उटोन ॥ रस आणोनि पाजिला ॥८३॥
जाते समयीं तुकयाप्रती ॥ माळी कर जोडोनि करी विनंती ॥ कीं ऊंस न्यावें लेंकुराप्रती ॥ मंदिराप्रती आपुल्या ॥८४॥
आकळूनि इक्षुदंड एके ठायीं ॥ बांधोनि दिधले ते समयीं ॥ ते खांद्यावरी घेऊनि लवलाहीं ॥ तेथोनि सत्वरी चालिले ॥८५॥
देहूसी प्रवेशतां तुकयास ॥ गांवींचीं लेंकूरें मागती ऊंस ॥ तेव्हां आपुलें परावें न दिसे त्यास ॥ देतसे ऊंस त्यांप्रती ॥८६॥
जैसा घरधनी आणि तस्कर ॥ दीपकासी सारिखे निरंतर ॥ कीं दरिद्री आणि नृपवर ॥ यांसी प्रकाशे दिनकर सारिखा ॥८७॥
कीं चूतवृक्ष आणि बाभूळ जाण ॥ गंगातीरीं उगवलीं दोघें जण ॥ परी तिजला अधिक उणें ॥ न वाटे जाण सर्वथा ॥८८॥
नातरी उर्वीवरी जाण ॥ वसती मुंगी आणि वारण ॥ सम विषम न वाटे तिजलागून ॥ लेखीं समान दोहींतें ॥८९॥
कीं असंख्य जळचरें जाण ॥ प्रयोब्धींत वसती रात्रंदिन आपपर हा भाव जाण ॥ न लेखीच सर्वथा ॥९०॥
नातरी पौर्णिमेचा निशापती ॥ प्रकाशे सारिखा सर्वाप्रती ॥ तैसाच भाव तुकयाचा निश्चितीं ॥ अद्भुत स्थिति निरुपम ॥९१॥
इक्षुदंड न्यावें आपुलें घरीं ॥ हा आठव सर्वथा नव्हे अंतरीं ॥ सर्वां भूतीं मैत्री बरी ॥ दृष्टीं चराचरीं सारिखी ॥९२॥
मुलांस वांटितां ऊंस देख ॥ गृहासी न्यावया उरला एक ॥ हें कांतेनें देखिलें सम्यक ॥ देखोन संताप वाटला ॥९३॥
तंव गृहासी येऊनि वैष्णववीर ॥ कांतेसी बोले मधुरोत्तर ॥ तिणें ऊंस घेऊन सत्वर ॥ मग कठीण उत्तर बोलिली ॥९४॥
इक्षुदंड वांटिले सर्वास ॥ ते काय पावले तुमचे वडिलांस ॥ घरीं लेंकुरें दिसती उदास ॥ नाहीं खावयास राहिलें ॥९५॥
मग सक्रोध होऊनि अंतरीं ॥ इक्षुदंड मारिला पाठीवरी ॥ दोन कांडी पडलीं भूमीवरी ॥ एक निजकरीं राहिलें ॥९६॥
निजशांति अंतरीं धरोनि देखा ॥ कांतेसी बोले वैष्णव तुका ॥ वांटा जाहलासे नेटका ॥ साह्य निजसखा पांडुरंग ॥९७॥
तुझा तुजपाशीं राहिला भाग ॥ खालीं दोन पडले सवेग ॥ ते लेंकुरें आणि आम्ही सांग ॥ घेऊं वांटून निजप्रीतीं ॥९८॥
ऐसी निजांगें देखोनि शांती ॥ आश्चर्य वाटलें कांतेप्रती ॥ म्हणे हा निर्लज्ज जाहला निश्चितीं ॥ प्रपंचभ्रांती टाकोनी ॥९९॥
आतां मायाभ्रांती टाकोनि पाहीं ॥ यासी वायां छळोनि कायी ॥ मानापमान न कळे कांहीं ॥ संसारसोयी टाकिली ॥१००॥
ऐसा विवेक करोनि चित्ता ॥ निवांत राहिली निजकांता ॥ तुकयाची शांति वर्णितां ॥ तुळणेसी दृष्टांता नये कीं ॥१॥
मग विवेक करोनियां महीपती ॥ पुरातन भक्तांच्या धुंडोनियां स्थिती ॥ तंव एकादशस्कंधीं उद्धवाप्रती ॥ कदर्युकथा सांगितली ॥२॥
तें एकनाथाचे टीकेवरूनी ॥ परिसिलें असेल संतसज्जनीं ॥ तैसीच तुकयाची शांति नयनीं ॥ दृष्टांतीं दिसोनि येतसे ॥३॥
हे उपमा देतां जाण ॥ मजला दिसोन येतसे गौण ॥ जे कदर्यूनें घेतलें संन्यासग्रहण ॥ मग केलें छळण तयाचें ॥४॥
आणि गृहस्थाश्रमीं असतां वैष्णवभक्त ॥ मानापमान सारिखे मानित ॥ निजकांटेनें मारितां त्वरित ॥ परी क्रोध अणुमात्र नयेचि ॥५॥
म्हणोनि उपमा द्यावयासी पाहीं ॥ दृष्टांत न पुरें कवणे ठायीं ॥ जैसा क्षीरसागराचे तुळणेस पाहीं ॥ रत्नाकर कायी येईल ॥६॥
कीं सायुज्यतेचे साम्यतेसी निश्चितीं ॥ सलोकता समीपता न सरती ॥ तुकयाची तसी अद्भुत स्थिती ॥ सभाग्य श्रोतीं जाणिजे ॥७॥
जेणें कलीमाजी वैकुंठीं सहज ॥ देहासहित लाविला ध्वज ॥ तो प्रेमळ भक्त वैष्णवराज ॥ जगद्गुरु सहज अवतरला ॥८॥
तयासी थोर थोर म्हणतां पाहें ॥ तरी वरिष्ठ सर्वथा म्हणों नये ॥ जैसा समुद्र गंभीर म्हणतां पाहें ॥ येरवीं काये नव्हे तो ॥९॥
कीं वासरमणी सतेज आगळा ॥ कासया म्हणावें वेळोवेळां ॥ नातरी शीतळ रोहिणीपतीला ॥ म्हणावयाला नलगेचि ॥११०॥
पृथ्वीची क्षमा वर्णितां पाहें ॥ ते तेव्हांचि तैसी झाली काये ॥ ना ते स्वभावेंचि तैसी आहे ॥ तरी वानावें काय निजमुखें ॥११॥
तेवीं विवेकशांतीचें भूषण ॥ तुकयाचें अंगीं अक्षय लेणें ॥ तें निजमुखें वर्णावें कोणें ॥ पवित्र सज्ञान जाणती ॥१२॥
कायिक वाचिक मानसिक पाहीं ॥ त्याचे तपासी तुळणा नाहीं ॥ असत्य वचन न येचि कांहीं ॥ प्राणांतही ओढवल्या ॥१३॥
हें वाचिक तप जाणा सुनिश्चितीं ॥ आतां मानसिकाची कैसी रीती ॥ सारिखीच करुणा सर्वां भूतीं ॥ विषम चित्तीं न धरितां ॥१४॥
हा मानसतपाचा विचार ॥ संक्षेपें बोलिलों साचार ॥ आतां निजांगें करावा परोपकार ॥ हें तप शारीर बोलिजे ॥१५॥
हे तीन यथापद्धतीनें ॥ तुकयासी सर्वांगीं जाहले भूषण ॥ चरणचाली निजप्रीतीनें ॥ पंढरीस गमन करावें ॥१६॥
पंधरा दिवसीं हरिदिनीसी ॥ नेमें वारीं धरिली ऐसी ॥ एक दिवस राहोनि मंदिरासी ॥ दुसरें दिवशीं निघावें ॥१७॥
गात नाचत प्रेमभरित ॥ पंढरीसी सातवें दिवशीं जात ॥ तीन रात्र राहूनि तेथ ॥ परतोनि येत गृहासी ॥१८॥
तीन वर्षें लोटतां ऐसीं ॥ तों शीतज्वर लागला शरीरासी ॥ मग शक्तिहीन देखोनि मानसीं ॥ तळमळ चित्तासी करीतसे ॥१९॥
निजांगें न चालवे पाऊलभरी ॥ म्हणे पंढरीची अंतरली वारी ॥ कांहीं दोष होता पदरीं ॥ तें विघ्न लौकरी ओढवलें ॥१२०॥
तों निजभक्त ते अवसरीं ॥ पंढरीसी चालिले वारकरी ॥ त्यांचे हाती पत्र लिहूनि सत्वरी ॥ पंढरीसी पाठविलें ॥२१॥
त्या विसां अभंगांचा अन्वय निश्चितीं ॥ अभिप्राय परिसिला वैष्णवभक्तीं ॥ जे श्रवण करितां निजप्रीतीं ॥ प्रेम चित्ती ठसावें ॥२२॥
ध्यानीं आनोनि पांडुरंगमूर्ती ॥ म्हणे देवाधिदेवा रुक्मिणीपती ॥ तुज विनवावया निश्चितीं ॥ भाग्य मजप्रती असेना ॥२३॥
परी धीट होऊनि आपुलें मनीं ॥ पत्र लिहितों आवडीकरूनी ॥ पार नेणिजे श्रुतिपुराणीं ॥ मी पामर कोठूनि वर्णूं शकें ॥२४॥
परी जैसी तैसी आर्ष वाणी ॥ अंगीकारावी चक्रपाणी ॥ सलगी केली पायांलागोनी ॥ मस्तक चरणीं ठेविला ॥२५॥
तूं सकळ सुरवरां वरिष्ठ देव ॥ गोपिकापति सगुण माधव ॥ उदारख्याती वर्णिती सर्व ॥ सत्कीर्तिवैभव त्रिभुवनीं ॥२६॥
नामयामात्रेंचि हृषीकेशी ॥ नाशितोसी पातकांच्या राशी ॥ कर्में जळतील आपैसीं ॥ दारिद्र्य दृष्टीसी दिसेना ॥२७॥
सर्व सुखें विठाबाई ॥ तुझ्या ओळंगती पायीं ॥ ऋद्धि सिद्धि अनुकूल ठायीं ॥ चारी मुक्ती आंदण्या ॥२८॥
इंद्रादिकां जें दुर्लभ पद ॥ तें निजदास पावती सप्रेम बोध ॥ कीर्तनीं नाचतां अति आल्हाद ॥ टाळिया छंदें पीटितां ॥२९॥
विश्वीं जड असती अनंत ॥ त्यांचें जीवन तूं रुक्मिणीकांत ॥ परी माझेंचि खोटें संचित ॥ म्हणोनि मूळ न पाठविसी ॥१३०॥
नाहीं निरोप पाठविला तुज ॥ म्हणोनि उदास धरिलें मज ॥ निष्ठुर होऊनियां सहज ॥ मोकलिलें आज ये समयीं ॥३१॥
कीं कांहीं जरूर पडला धंदा ॥ म्हणूनि विसरलासी मज गोविंदा ॥ मी वाट पाहातसे मुकुंदा ॥ दाखवीं पदा आपुल्या ॥३२॥
नातरी कांहीं द्यावें लागेल मजला ॥ हेचि सांकडें पडलें तुजला ॥ म्हणोनि सांड करूनि विठ्ठला ॥ मूल मजला न पाठविसी ॥३३॥
एवढा संकोच मानसीं ॥ तरी पोरें कासया व्यालासी ॥ आम्हीं जाऊनि कोणापासीं ॥ तोंड वासूनि मागावें ॥३४॥
तुवां दिधलें मोकलून ॥ तरी कोण आहे आम्हां कारण ॥ कोण निवारी भागशीण ॥ एका तुजविण पांडुरंगा ॥३५॥
कोणाची वाट पाहूं सांग ॥ कोण सखा आम्हांसी जिवलग ॥ तुवांछ मोकलिलें श्रीरंग ॥ तरी होईल भवभंग कैशिया रीतीं ॥३६॥
कोण माझें जीवींछें सांकडें ॥ न सांगतां जाणेल वाडेंकोडें ॥ तुजविण निवारितां रोकडें ॥ मागें पुढें दिसेना ॥३७॥
देवाधिदेवा रुक्मिणीपती ॥ काय माझी देखिली अनीती ॥ म्हणोनि करुणा नये चित्तीं ॥ मोकलिलें मजप्रति दयाळा ॥३८॥
तरी डोळेभेट द्यावी सत्वर ॥ कांहीं वेंच न घालीं तुजवर ॥ अहर्निशीं नामउच्चार ॥ वारंवार करीतसें ॥३९॥
जैसें चित्ताप्रमाणें मिळेल ॥ तेंचि करोनि दाट पातळ ॥ कडे लावूं आपुला काळ ॥ सोडोनि तळमळ चित्ताची ॥१४०॥
परी तुजवरी भार न घालीं सर्वथा ॥ हाचि निश्चय पंढरीनाथा ॥ हृदयमंदिरीं तूं वसता ॥ जाणसी तत्त्वतां अंतरींचें ॥४१॥
परी आम्हां लेंकुरांची जाती ॥ भेटावयासी वाटे खंती ॥ म्हणोनियां रुक्मिणीपती ॥ तळमळ चित्तीं करीतसें ॥४२॥
तुज तंव पोरें जाहलीं फार ॥ त्यांची न सहे किरकिर ॥ म्हणोनि चित्तीं होऊनि निष्ठुर ॥ माझा अव्हेर केला कीं ॥४३॥
आम्ही करितों कलागती ॥ तुजसीं भांडतों रुक्मिणीपती ॥ म्हणोनियां मजप्रती ॥ सांडिलें निश्चितीं दयाळा ॥४४॥
नातरी कुटुंब बहुत जाहलें पदरीं ॥ कन्या गेलिया वराचें घरीं ॥ मग निष्ठुरता धरोनि अंतरीं ॥ आम्हांस सासुरीं टाकिलें ॥४५॥
कां व्यवहार करितां जगजेठी ॥ व्यवसायांत आली तुटी ॥ म्हणोनि कृपणता धरोनि पोटीं ॥ मज ये संकटीं टाकिलें ॥४६॥
नातरी पत बुडाली लोकांचारीं ॥ ऋणकरी येऊनि बैसले द्वारीं ॥ म्हणोनि विसर अंतरीं ॥ पडला श्रीहरी आमुचा ॥४७॥
बरें मूळ पाठवावया न होय ॥ तरी निरोप धाडितां वेंचे काय ॥ कोरडें यशही न घेववें ॥ उपजलें भय मानसीं ॥४८॥
आम्हांसी टाकिलें जगजेठी ॥ तरी जोड संचिली कोणासाठीं ॥ एवढी करिसी आटाआटी ॥ लेंकुरें दृष्टी नावडती ॥४९॥
फुकाचा शब्द वेंचितां जाण ॥ यश न घेववे तुजकारण ॥ तरी धन केलें बहुत जतन ॥ तें कोणाकारण देशील ॥१५०॥
पोटींच्या लेंकुरांसी नाहीं सुख ॥ रुदन करितां लागली भूक ॥ तरी जेणें होईळ तुझा लौकिक ॥ तैसा विवेक करावा ॥५१॥
आमुचा तळतळाट घेशील जर ॥ तरी तुझें कदापि न होय बरें ॥ ऐसा मानसीं करूनि विचार ॥ घ्यावा समाचार दीनाचा ॥५२॥
नाहीं तरी भीड न धरितां अंतरीं ॥ सर्वथा न ठेवीं कांहीं उरी ॥ संतांसी सांगोनियां सत्वरीं ॥ तुझी जोड निर्धारीं बुडवीन ॥५३॥
नाम जपतों अहर्निशीं ॥ तें कदापि मी न घें वाचेसी ॥ जरी तूं होऊन उदासी ॥ आस बुडविसी दयाळा ॥५४॥
तूं एवढा समर्थ जगजेठी ॥ पोटीं जन्मलों आम्हीं करंटीं ॥ हेच अपकीर्ति जाहली खोटी ॥ फजीती मोठी जनांत ॥५५॥
येथें खावयास न मिळे अन्न ॥ मूळही नयेच माहेरींहून ॥ आतां वृथाच हें खोटें जीवपण ॥ कासया वागवण व्यर्थचि ॥५६॥
पुढें आठव धरोनि रुक्मिणीपती ॥ सांगोनि पाठवावें मजप्रती ॥ रात्रंदिवस करितों खंती ॥ तरी निष्ठुर चित्तीं न व्हावें ॥५७॥
कंठीं धरोनियां प्राण ॥ पायांपासीं पातलें मन ॥ चित्त जाहलें असे उद्विग्न ॥ तुझें दर्शन घ्यावया ॥५८॥
सांडोनि प्रपंचआडाआडी ॥ वाट पाहातों मी वराडी ॥ तरी कृपादृष्टि करोनि गाढी ॥ मूळ तांतडी पाठवावें ॥५९॥
धीर न धरवे निमेषभर ॥ कैंची बुद्धि माझी स्थिर ॥ मानसी आंवरोनि वारंवार ॥ मति साचार शुद्ध नाहीं ॥१६०॥
ऐसी दया आलीं अंगा ॥ तूं सर्व जाणसी पांडुरंगा ॥ म्हणोनियां रुक्मिणीरंगा ॥ करीं भवभंगा माझिया ॥६१॥
शरणागत उपेक्षिला कोणी ॥ हे मात ऐकिला नाहीं कर्णीं ॥ म्हणोनि पाय आठवोनि मनीं ॥ मस्तक चरणीं ठेवितों ॥६२॥
कधीं करिसील उचित ॥ हें मज न कळेचि निश्चित ॥ परी समान मानोनि चित्त ॥ वर्णितों कीर्त निशिदिनीं ॥६३॥
हें विनंति ऐकोनि शारंगधरा ॥ मूळ पाठवीं मज सत्वरा ॥ वारकरी परतोनि येती घरां ॥ तोंवरी वाट पाहातसें ॥६४॥
मग सामोरा जाऊनि त्वरित ॥ सद्भावें घालीन दंडवत ॥ पुसेन निरोपाची मात ॥ कीं त्वां काय उचित पाठविलें ॥६५॥
महाद्वाराची पायरी निश्चित ॥ निवांत पडली आहे तेथ ॥ तैसेंचि माझें दंडवत ॥ सांगतील संत तुजलागीं ॥६६॥
कीं दंडकाठी उभीचि सोडितां ॥ धरणीसी पडे अवचितां ॥ तैसेंचि दंडवत पंढरीनाथा ॥ सांगती संत तुजलागीं ॥६७॥
नातरी जननीपासीं छंद घेत ॥ बाळक गडबडां जैसें लोळत ॥ तैसेंचि माझें दंडवत ॥ सांगतील संत तुजलागीं ॥६८॥
मग वारकरियांसी म्हणे तये क्षणीं ॥ माझी तुम्ही करा विनवणी ॥ कीं तुकयासी टाकूनि दिधलें वनीं ॥ अन्याय देखोनि कोणता ॥६९॥
दाखवोनियां कींव काकुळती ॥ मात पुसावी तयाप्रती ॥ कीं तुइकयाचे अन्याय देखिले किती ॥ म्हणोनि तयाप्रती मोकलिलें ॥१७०॥
कां पंढरीसी न होय त्याचें येणें ॥ विटेवरी न दिसती समचरणें ॥ मोकलूनि दिधलें कवण्या गुणें ॥ त्याजकारणें पुसा कीं ॥७१॥
मग कृपा करूनि पंढरीनाथ ॥ मज बोलावील जरी तेथ ॥ तरी मी धांवोनि येईल त्वरित ॥ साधुसंत भेटती ॥७२॥
त्रिविधताप आहे पोटीं ॥ ते तत्काळ पळतील उठाउठीं ॥ जे गुणचरित्रें गातां कंठीं ॥ हरुषें वाळुवंटीं नाचतां ॥७३॥
मातेपुढें रिघोनि जाण ॥ प्रेमें करीन स्तनपान ॥ परिसोनि माझें करुणावचन ॥ उत्तर पाठवणें सत्वर ॥७४॥
कृपासागरा जगज्जीवना ॥ गुण दोष कांहींच नाणीं मना ॥ करोनि पापाचा उगाणा ॥ दाखवी चरणा मजलागी ॥७५॥
माझीं दुरितें हरावया तुजसी ॥ सामर्थ्य नाहीं हृषीकेशी ॥ म्हणोनि निष्ठुर होवोनि मानसीं ॥ मज परदेशीं मोकलिलें ॥७६॥
कीर्ति ऐकोनि रुक्मिणीपती ॥ रात्रंदिवस वाटे खंती ॥ मी साक्षात भेटतां निश्चितीं ॥ तैं लोभ जोडती अपार ॥७७॥
तुझें चरित्र जगज्जीवना ॥ वर्णावयास नाहीं रसना ॥ प्रेमामृत चाखावया मना ॥ उतावीळ वासना होतसे ॥७८॥
परी काळ साह्य नसतां देख ॥ वायांचि करीत बैसलों शोक ॥ पुढें अधिकचि वाटे दुःख ॥ कल्पना अधिक नावरती ॥७९॥
अंतरसाक्ष तूं श्रीहरी ॥ आतां जाणसील तैसें करीं ॥ मी तळमळ टाकोनि सर्वतोपरी ॥ निश्चल अंतरीं राहिलों ॥१८०॥
परी अव्हेरून टाकितां सहज ॥ तरी दांतकसाळी लागेल तुज ॥ तूं मरोन गेलिया अधोक्षज ॥ पोरवडें मज येईल कीं ॥८१॥
तरी आशिर्वाद देतों तुज आतां ॥ सुखरूप नांदें रुक्मिणीकांता ॥ कधीं तरी धरोनि ममता ॥ आम्हां अनाथां आपंगीतसां ॥८२॥
जरी टाकोनियां दिधले दूर ॥ तरी निरोपें घेसी समाचार ॥ मोहें दाटलिया अंतर ॥ दाखविसी माहेर मजलागीं ॥८३॥
कृपासागरा जगजेठी ॥ आतां ऐक माझी गोष्टी ॥ कळेल तैसें करीं शेवटीं ॥ पुढें वटवट करीनां ॥८४॥
जैसें येईल तुझिया चित्ता ॥ तो जबाब पाठवीं पंढरीनाथा ॥ मी बोललों जाणतां नेणतां ॥ तो अपराध अनंता क्षमा करीं ॥८५॥
आधीं बाळकासी दिधला लाड ॥ तैसेंच पुरवीं माझें कोड ॥ भेट देउनि निजनिवाड ॥ भवबंधसांकड निवारीं तूं ॥८६॥
ऐसें करुणाशब्द लिहून प्रीतीं ॥ पाठविले वारकर्‍यांचे हातीं ॥ इतुका पाल्हाळ ऐकोनि श्रोतीं ॥ आशंकित चित्तीं न व्हावें ॥८७॥
म्हणाल अनुसंधान टाकोनि दूरी ॥ ग्रंथ लिहिला अति विस्तारीं ॥ स्वानंदप्रेमाचिये भुली ॥ आठवण मागिली नयेचि ॥८८॥
तरी तैसेंचि नव्हे निश्चित ॥ वायांच वाढविला नाहीं ग्रंथ ॥ पत्रिकेचे अभंग पाहोनि त्वरित ॥ लिहिलें संकलित ये ठायीं ॥८९॥
तुकयाचें प्रेम वर्णितां प्रीतीं ॥ सहसा न पुरे आपुली मती ॥ जैसा चितार्‍यानें लिहिला गभस्ती ॥ परी प्रकाश त्याप्रति काढवेना ॥१९०॥
कां सरिता भरोनि चालिली जरी ॥ ते करील काय सागराची बरोबरी ॥ नातरी दुधाळ धेनु असली जरी ॥ ते कामधेनूची सरी करीना ॥९१॥
पितळ लखलखित दिसे दुरून ॥ तें काय होईल शुद्ध कांचन ॥ कीं सुधारसाचें सामर्थ्य जाण ॥ औषधीकारणें नये कीं ॥९२॥
काम मेघ गर्जना करितां नाचे मयूर ॥ तैसेंच करूं पाहे लांडोर ॥ परी दोहींची कळा भिन्न साचार ॥ सज्ञान चतुर जाणती ॥९३॥
तेवीं तुकयाचें प्रेम वर्णितां प्रीतीं ॥ कुंठित जाहली सकळ मती ॥ जैसा उदयासी येतां गभस्ती ॥ उडुगणें लोपती त्यापुढें ॥९४॥
कस्तूरींत मृत्तिका पडतां भली ॥ परी तैशाच मोलें तुकयासी आली ॥ तेवीं संतस्तवनीं वैखरी भली ॥ हे पावन जाहली अनायासें ॥९५॥
असो मागील अनुसंधान ॥ पंढरीस चालिले वैष्णवजन ॥ त्यांजहातीं पत्र तुकयान ॥ दिधलें लिहून निजप्रीतीं ॥९६॥
मग तुकयासी भेटोनि सत्वरीं ॥ पंढरीसी चालिले वारकरी ॥ पुढिले अध्यायीं भक्तचतुरीं ॥ सप्रेम भरीं परिसिजे ॥९७॥
जैसा कृपण मोजितां धन ॥ अणुमात्र फांकों नेदी मन ॥ कां परनिंदा कर्णीं ऐकोन ॥ कुटिल तल्लीन होतसे ॥९८॥
तैशापरी अवधान प्रीतीं ॥ देतां तुष्टेल रुक्मिणीपती ॥ श्रोतयांसी विनवी महीपती ॥ श्रवणीं सद्भक्ती असों द्या ॥९९॥
स्वस्ति श्रीभक्तविजय ग्रंथ ॥ ऐकतां तुष्टेल जगन्नाथ ॥ प्रेमळ ऐका भाविक भक्त ॥ पंचाशत्तमाध्याय रसाळ हा ॥२००॥
अध्याय ॥५०॥ ओंव्या ॥२००॥