राजनिघण्टु - क्षीरादिवर्ग

क्षीरं पीयूषं ऊधस्यं दुग्धं स्तन्यं पयोऽमृतं ॥१५.१
क्षीरजं दधि तद्रूप्यं विरलं मस्तु तज्जलं ॥१५.२
दधिजं नवनीतं स्यात्सारो हैयंगवीनकं ॥१५.३
घृतमाज्यं हविः सर्पिः पवित्रं नवनीतजं ।
अमृतं चाभिघारश्च होम्यं आयुश्च तैजसं ॥१५.४
म्रक्षणं स्नेहनं स्नेहः स्निग्धता म्रक्ष एव च ।
अभ्यङ्गोऽभ्यञ्जनं चैव चोपडश्च घृतादिकः ॥१५.५
तक्रं गोरसजं घोलं कालशेयविलोडितं ।
दण्डाहतमरिष्टोऽम्लं उदश्विन्मथितं द्रवः ॥१५.६
तक्रं त्रिभागदधिसंयुतमम्बु धीरैरुक्तं दधिद्विगुणवारियुतं तु मस्तु ।
दध्यम्भसी यदि समे तदुदश्विदाहुस्तत्केवलं तु मथितं मुनयो वदन्ति ॥१५.७
गोमूत्रं गोजलं गोम्भो गोनिष्यन्दश्च गोद्रवः ।
गोमयं गोपुरीषं स्याद्गोविष्ठा गोमलं च तत् ॥१५.८
गोमहिषीछागलाविकगजतुरगखरोष्ट्रमानुषस्त्रीणां ।
क्षीरादिकगुणदोषौ वक्ष्ये क्रमतो यथायोगं ॥१५.९
गव्यं क्षीरं पथ्यं अत्यन्तरुच्यं स्वादु स्निग्धं पित्तवातामयघ्नं ।
कान्तिप्रज्ञाबुद्धिमेधाङ्गपुष्टिं धत्ते स्पष्टं वीर्यवृद्धिं विधत्ते ॥१५.१०
गौल्यं तु महिषीक्षीरं विपाके शीतलं गुरु ।
बलपुष्टिप्रदं वृष्यं पित्तदाहास्रनाशनं ॥१५.११
अजानां लघुकायत्वान्नानाद्रव्यनिषेवणात् ।
नात्यम्बुपानाद्व्यायामात्सर्वव्याधिहरं पयः ॥१५.१२
सूक्ष्माजदुग्धेति च संवदार्हं गोदुग्धवीर्यात्त्वधिकं गुणे च ।
सुक्षीणदेहेषु च पथ्यं उक्तं स्थूलाजदुग्धं किल किंचिदूनं ॥१५.१३
आविकं तु पयः स्निग्धं कफपित्तहरं परं ।
स्थौल्यमेहहरं पथ्यं लोमशं गुरु वृद्धिदं ॥१५.१४
मधुरं हस्तिनीक्षीरं वृष्यं गुरु कषायकं ।
स्निग्धं स्थैर्यकरं शीतं चक्षुष्यं बलवर्धनं ॥१५.१५
अश्वीक्षीरं तु रूक्षाम्लं लवणं दीपनं लघु ।
देहस्थैर्यकरं बल्यं गौरवकान्तिकृत्परं ॥१५.१६
बलकृद्गर्दभीक्षीरं वातश्वासहरं परं ।
मधुराम्लरसं रूक्षं दीपनं पथ्यदं स्मृतं ॥१५.१७
उष्ट्रीक्षीरं कुष्ठशोफापहं तत्पित्तार्शोघ्नं तत्कफाटोपहारि ।
आनाहार्तिजन्तुगुल्मोदराख्यं श्वासोल्लासं नाशयत्याशु पीतं ॥१५.१८
मधुरं मानुषीक्षीरं कषायं च हिमं लघु ।
चक्षुष्यं दीपनं पथ्यं पाचनं रोचनं च तत् ॥१५.१९
क्षीरं कासश्वासकोपाय सर्वं गुर्वामं स्यात्प्रायशो दोषदायि ।
तच्चेत्तप्तं वर्तितं पथ्यमुक्तं नारीक्षीरं त्वामं एवामयघ्नं ॥१५.२०
उक्तं गव्यादिकं दुग्धं धारोष्णममृतोपमं ।
सर्वामयहरं पथ्यं चिरसंस्थं तु दोषदं ॥१५.२१
केऽप्याविकं पथ्यतमं शृतोष्णं क्षीरं त्वजानां शृतशीतमाहुः ।
दोहान्तशीतं महिषीपयश्च गव्यं तु धारोष्णमिदं प्रशस्तं ॥१५.२२
वृष्यं बृंहणं अग्निवर्धनकरं पूर्वाह्णपीतं पयो मध्याह्ने बलदायकं कफहरं कृच्छ्रस्य विच्छेदकं ।
बाल्ये वह्निकरं ततो बलकरं वीर्यप्रदं वार्द्धके रात्रौ क्षीरमनेकदोषशमनं सेव्यं ततः सर्वदा ॥१५.२३
क्षीरं मुहूर्तत्रितयोषितं यदतप्तं एतद्विकृतिं प्रयाति ।
उष्णं तु दोषं कुरुते तदूर्ध्वं विषोपमं स्यादुषितं दशानां ॥१५.२४
जीर्णज्वरे कफे क्षीणे क्षीरं स्यादमृतोपमं ।
तदेव तरुणे पीतं विषवद्धन्ति मानुषं ॥१५.२५
चतुर्थभागं सलिलं निधाय यत्नाद्यदावर्तितं उत्तमं तत् ।
सर्वामयघ्नं बलपुष्टिकारि वीर्यप्रदं क्षीरं अतिप्रशस्तं ॥१५.२६
गव्यं पूर्वाह्णकाले स्यादपराह्णे तु माहिषं ।
क्षीरं सशर्करं पथ्यं यद्वा सात्म्ये च सर्वदा ॥१५.२७
पित्तघ्नं शृतशीतलं कफहरं पक्वं तदुष्णं भवेच्छीतं यत्तु न पाचितं तदखिलं विष्टम्भदोषप्रदं ।
धारोष्णं त्वमृतं पयः श्रमहरं निद्राकरं कान्तिदं वृष्यं बृंहणं अग्निवर्धनं अतिस्वादु त्रिदोषापहं ॥१५.२८
क्षीरं न युञ्जीत कदाप्यतप्तं तप्तं न चैतल्लवणेन सार्धं ।
पिष्टान्नसंधानकमाषमुद्गकोशातकीकन्दफलादिकैश्च ॥१५.२९
मत्स्यमांसगुडमुद्गमूलकैः कुष्ठमावहति सेवितं पयः ।
शाकजाम्बवरसैस्तु सेवितं मारयत्यबुधं आशु सर्पवत् ॥१५.३०
स्निग्धं शीतं गुरु क्षीरं सर्वकालं न सेवयेत् ।
दीप्ताग्निं कुरुते मन्दं मन्दाग्निं नष्टमेव च ॥१५.३१
नित्यं तीव्राग्निना सेव्यं सुपक्वं माहिषं पयः ।
पुष्णन्ति धातवः सर्वे बलपुष्टिविवर्धनं ॥१५.३२
क्षीरं गवाजकादेर्मधुरं क्षारं नवप्रसूतानां ।
रूक्षञ्च पित्तदाहं करोति रक्तामयं कुरुते ॥१५.३३
मधुरं त्रिदोषशमनं क्षीरं मध्यप्रसूतानां ।
लवणं मधुरं क्षीरं विदाहजननं चिरप्रसूतानां ॥१५.३४
गुणहीनं निःसारं क्षीरं प्रथमप्रसूतानां ।
मध्यवयसां रसायनमुक्तमिदं दुर्बलं तु वृद्धानां ॥१५.३५
तासां मासत्रयादूर्द्ध्वं गुर्विणीनाञ्च यत्पयः ।
तद्दाहि लवणं क्षीरं मधुरं पित्तदोषकृत् ॥१५.३६
गवादीनां वर्णभेदाद्गुणा दुग्धादिके पृथक् ।
कैश्चिदुक्तो विशेषाच्च विशेषो देशभेदतः ॥१५.३७
देशेषु देशेषु च तेषु तेषु तृणाम्बुनी यादृशदोषयुक्ते ।
तत्सेवनादेव गवादिकानां गुणादि दुग्धादिषु तादृशं मतं ॥१५.३८
शीतं स्निग्धं गुरुर्गौल्यं वृष्यं पित्तापहं परं ।
ज्ञेया चैवाभिधा तस्य कीलाटं तु पयःच्छदः ॥१५.३९
दधि गव्यं अतिपवित्रं शीतं स्निग्धं च दीपनं बलकृत् ।
मधुरमरोचकहारि ग्राहि च वातामयघ्नं च ॥१५.४०
माहिषं मधुरं स्निग्धं श्लेष्मकृद्रक्तपित्तजित् ।
बलास्रवर्धनं वृष्यं श्रमघ्नं शोधनं दधि ॥१५.४१
दध्याजं कफवातघ्नं लघूष्णं नेत्रदोषनुत् ।
दुर्नामश्वासकासघ्नं रुच्यं दीपनपाचनं ॥१५.४२
आविकं दधि सुस्निग्धं कफपित्तकरं गुरु ।
वाते च रक्तवाते च पथ्यं शोफव्रणापहं ॥१५.४३
हस्तिनीदधि कषायलघूष्णं पक्तिशूलशमनं रुचिप्रदं ।
दीप्तिदं खलु बलासगदघ्नं वीर्यवर्धनबलप्रदं उक्तं ॥१५.४४
अश्वीदधि स्यान्मधुरं कषायं कफार्तिमूर्छामयहारि रूक्षं ।
वाताल्पदं दीपनकारि नेत्रदोषापहं तत्कथितं पृथिव्यां ॥१५.४५
गर्दभीदधि रूक्षोष्णं लघु दीपनपाचनं ।
मधुराम्लरसं रुच्यं वातदोषविनाशनं ॥१५.४६
औष्ट्रं अर्शांसि कुष्ठानि क्रिमिशूलोदराणि च ।
निहन्ति कटुकं स्वादु किंचिदम्लरसं दधि ॥१५.४७
विपाके मधुरं बल्यं अम्लं संतर्पणं गुरु ।
चक्षुष्यं ग्रहदोषघ्नं दधि स्त्रीस्तन्यसम्भवं ॥१५.४८
दध्यम्लं गुरु वातदोषशमनं संग्राहि मूत्रावहं बल्यं शोफकरं च रुच्यशमनं वह्नेश्च शान्तिप्रदं ।
कासश्वाससुपीनसेषु विषमे शीतज्वरे स्याद्धितं रक्तोद्रेककरं करोति सततं शुक्रस्य वृद्धिं परां ॥१५.४९
दधि मधुरमीषदम्लं मधुराम्लं वा हितं न चात्युष्णं ।
यावद्यावन्मधुरं दोषहरं तावदुक्तं इदं ॥१५.५०
लवणमरिचसर्पिःशर्करामुद्गधात्रीकुसुमरसविहीनं नैतदश्नन्ति नित्यं ।
न च शरदि वसन्ते नोष्णकाले न रात्रौ न दधि कफविकारे पित्तदोषेऽपि नाद्यात् ॥१५.५१
त्रिकटुकयुतमेतद्राजिकाचूर्णमिश्रं कफहरं अनिलघ्नं वह्निसंधुक्षणं च ।
तुहिनशिशिरकाले सेवितं चातिपथ्यं रचयति तनुदार्ढ्यं कान्तिमत्त्वं च नॄणां ॥१५.५२
उष्णाम्लं रुचिपक्तिदं क्लमहरं बल्यं कषायं सरं भुक्तिच्छेदकरं तृषोदरगदप्लीहार्शसां नाशनं ।
स्रोतःशुद्धिकरं कफानिलहरं विष्टम्भशूलापहं पाण्डुश्वासविकारगुल्मशमनं मस्तु प्रशस्तं लघु ॥१५.५३
उक्तं श्लेष्मसमीरहारि मथितं तत्श्लेष्मपित्तापहं रुच्यं प्राहुरुदश्विदाख्यं अधिकं तक्रं त्रिदोषापहं ।
मन्दाग्नावरुचौ विदाहविषमश्वासार्तिकासादिषु श्रेष्ठं पथ्यतमं वदन्ति सुधियस्तक्रत्रयं ह्युत्तमं ॥१५.५४
तक्रं त्रिदोषशमनं रुचिदीपनीयं रुच्यं वमिश्रमहरं क्लमहारि मस्तु ।
बल्यप्रदं पवननाशं उदश्विदाख्यं शस्तं कफश्रममरुद्वमनेषु घोलं ॥१५.५५
अम्लेन वातं मधुरेण पित्तं कफं कषायेण निहन्ति सद्यः ।
यथा सुराणां अमृतं हिताय तथा नराणां इह तक्रमाहुः ॥१५.५६
आमातिसारे च विषूचिकायां वातज्वरे पाण्डुषु कामलेषु ।
प्रमेहगुल्मोदरवातशूले नित्यं पिबेत्तक्रं अरोचके च ॥१५.५७
शीतकालेऽग्निमान्द्ये च कफे पाण्ड्वामयेषु च ।
मार्गोपरोधे कुष्ठादिव्याधौ तक्रं प्रशस्यते ॥१५.५८
वातोदरी पिबेत्तक्रं पिप्पलीलवणान्वितं ।
शर्करामरिचोपेतं स्वादु पित्तोदरी पिबेत् ॥१५.५९
यवानीसैन्धवाजाजीव्योषयुक्तं कफोदरे ।
संनिपातोदरे तक्रं त्रिकटुक्षारसैन्धवं ॥१५.६०
तक्रं दद्यान्नो क्षते नोष्णकाले नो दौर्बल्ये नो तृषामूर्छिते च ।
नैव भ्रान्तौ नैव पित्तास्रदोषे नैतद्दद्यात्सूतिकायां विशेषात् ॥१५.६१
तक्रं स्नेहान्वितं तुन्दनिद्राजाड्यप्रदं गुरु ।
अर्धावशिष्टं सामान्यं निःशेषं लघु पथ्यदं ॥१५.६२
शीतं वर्णबलावहं सुमधुरं वृष्यं च संग्राहकं वातघ्नं कफहारकं रुचिकरं सर्वाङ्गशूलापहं ।
कासघ्नं श्रमनाशनं सुखकरं कान्तिप्रदं पुष्टिदं चक्षुष्यं नवनीतं उद्धृतनवं गोः सर्वदोषापहं ॥१५.६३
गव्यं च माहिषं चापि नवनीतं नवोद्भवं ।
शस्यते बालवृद्धानां बलकृत्पुष्टिवर्धनं ॥१५.६४
माहिषं नवनीतं तु कषायं मधुरं रसे ।
शीतं वृष्यप्रदं ग्राहि पित्तघ्नं तु बलप्रदं ॥१५.६५
लघ्वाजं तु मधुरं कषायं च त्रिदोषनुत् ।
चक्षुष्यं दीपनं बल्यं नवनीतं हितं सदा ॥१५.६६
नवनीतं नवोत्थं तु छागजं क्षयकासजित् ।
बल्यं नेत्रामयघ्नं च कफघ्नं दीपनं परं ॥१५.६७
आविकं नवनीतं तु विपाके तु हिमं लघु ।
योनिशूले कफे वाते दुर्नाम्नि च हितं सदा ॥१५.६८
ऐडकं नवनीतं तु कषायं शीतलं लघु ।
मेधाहृद्गुरु पुष्ट्यं च स्थौल्यं मन्दाग्निदीपनं ॥१५.६९
हस्तिनीनवनीतं तु कषायं शीतलं लघु ।
तिक्तं विष्टम्भि जन्तुघ्नं हन्ति पित्तकफक्रिमीन् ॥१५.७०
अश्वीयं नवनीतं स्यात्कषायं कफवातजित् ।
चक्षुष्यं कटुकं चोष्णं ईषद्वातापहारकं ॥१५.७१
गर्दभीनवनीतं तु कषायं कफवातनुत् ।
बल्यं दीपनदं पाके लघूष्णं मूत्रदोषनुत् ॥१५.७२
औष्ट्रं तु नवनीतं स्याद्विपाके लघु शीतलं ।
व्रणक्रिमिकफास्रघ्नं वातघ्नं विषनाशनं ॥१५.७३
नवनीतं तु नारीणां रुच्यं पाके लघु स्मृतं ।
चक्षुष्यं सर्वरोगघ्नं दीपनं विषनाशनं ॥१५.७४
शीतं रुच्यनवोद्धृतं सुमधुरं वृष्यं च वातापहं कासघ्नं क्रिमिनाशनं कफकरं संग्राहि शूलापहं ।
बल्यं पुष्टिकरं तृषार्तिशमनं संतापविच्छेदनं चक्षुष्यं श्रमहारि तर्पणकरं दध्युद्भवं पित्तजित् ॥१५.७५
एकाहाद्युषितं प्रोक्तमुत्तरोत्तरगन्धदं ।
अहृद्यं सर्वरोगाढ्यं दधिजं तद्घृतं स्मृतं ॥१५.७६
धीकान्तिस्मृतिदायकं बलकरं मेधाप्रदं पुष्टिकृत्वातश्लेष्महरं श्रमोपशमनं पित्तापहं हृद्यदं ।
वह्नेर्वृद्धिकरं विपाकमधुरं वृष्यं वपुःस्थैर्यदं गव्यं हव्यतमं घृतं बहुगुणं भोग्यं भवेद्भाग्यतः ॥१५.७७
सर्पिर्माहिषमुत्तमं धृतिकरं सौख्यप्रदं कान्तिकृत्वातश्लेष्मनिबर्हणं बलकरं वर्णप्रदाने क्षमं ।
दुर्नामग्रहणीविकारशमनं मन्दानलोद्दीपनं चक्षुष्यं नवगव्यतः परमिदं हृद्यं मनोहारि च ॥१५.७८
आजमाज्यं तु चक्षुष्यं दीपनं बलवर्धनं ।
कासश्वासकफान्तकं राजयक्ष्मसु शस्यते ॥१५.७९
पाके लघ्वाविकं सर्पिर्नवं पित्तप्रकोपणं ।
योनिदोषे कफे वाते शोफे कम्पे च तद्धितं ॥१५.८०
ऐडकं घृतं अतीव गौरवाद्वर्ज्यमिव सुकुमारदेहिनां ।
बुद्धिपाटवकरं बलावहं सेवितं च कुरुते नृणां वपुः ॥१५.८१
निहन्ति हस्तिनीसर्पिः कफपित्तविषक्रिमीन् ।
कषायं लघु विष्टम्भि तिक्तं चाग्निकरं परं ॥१५.८२
अश्वीसर्पिस्तु कटुकं मधुरं च कषायकं ।
ईषद्दीपनदं मूर्छाहारि वाताल्पदं गुरु ॥१५.८३
घृतं गार्दभिकं बल्यं दीपनं मूत्रदोषनुत् ।
पाके लघूष्णवीर्यं च कषायं कफनाशनं ॥१५.८४
घृतं औष्ट्रं तु मधुरं विपाके कटुशीतलं ।
कुष्ठक्रिमिहरं वातकफगुल्मोदरापहं ॥१५.८५
नारीसर्पिस्तु चक्षुष्यं पथ्यं सर्वामयापहं ।
मन्दाग्निदीपनं रुच्यं पाके लघु विषापहं ॥१५.८६
मदापस्मारमूर्छादिशिरःकर्णाक्षिजा रुजः ।
सर्पिः पुराणं जयति व्रणशोधनरोपणं ॥१५.८७
आयुर्वृद्धिं वपुषि दृढतां सौकुमार्यं च कान्तिं बुद्धिं धत्ते स्मृतिबलकरं शीतविध्वंसनं च ।
पथ्यं बाल्ये वयसि तरुणे वार्द्धके चातिबल्यं नान्यत्किंचिज्जगति गुणदं सर्पिषः पथ्यमस्ति ॥१५.८८
काञ्जिकं काञ्जिका वीरं कुल्माषाभिभवं तथा ।
अवन्तिसोमं धान्याम्लं आरनालोऽम्लसारकः ॥१५.८९
काञ्जिकं वातशोफघ्नं पित्तघ्नं ज्वरनाशनं ।
दाहमूर्छाश्रमघ्नं च शूलाध्मानविबन्धनुत् ॥१५.९०
काञ्जिकं काञ्जितैलं च पलितं वातकारकं ।
दाहकं गात्रशैथिल्यं मर्दनान्न च भक्षणात् ॥१५.९१
चुक्रं सहस्रवेधं च रसाम्लं चुक्रवेधकं ।
शाखाम्लभेदनं चैवं अम्लसारं च चुक्रिका ॥१५.९२
चुक्रं तिक्ताम्लकं स्वादु कफपित्तविनाशनं ।
नासिकागददुर्गन्धशिरोरोगहरं परं ॥१५.९३
सौवीरकं सुवीराम्लं ज्ञेयं गोधूमसम्भवं ।
यवाम्लजं यवोत्थं च तुषोत्थं च तुषोदकं ॥१५.९४
सौवीरकं चाम्लरसं केश्यं मस्तकदोषजित् ।
जराशैथिल्यहरणं बलसंतर्पणं परं ॥१५.९५
तण्डुलोत्थं तण्डुलाम्बु कषायं मधुरं लघु ।
संग्राहि विषविच्छर्दितृड्दाहव्रणनाशकृत् ।
तुषाम्बु दीपनं हृद्यं हृत्पाण्डुकृमिरोगनुत् ॥१५.९६
अन्नोदजः शिवरसस्त्र्यहात्पर्युषिते रसे ।
दीपनो मधुराम्लस्तु दाहजिल्लघुतर्पणः ॥१५.९७
गोमूत्रं कटुतिक्तोष्णं कफवातहरं लघु ।
पित्तकृद्दीपनं मेध्यं त्वग्दोषघ्नं मतिप्रदं ॥१५.९८
माहिषं मूत्रं आनाहशोफगुल्माक्षिदोषनुत् ।
कटूष्णं कुष्ठकण्डूतिशूलोदररुजापहं ॥१५.९९
अजामूत्रं कटूष्णं च रूक्षं नाडीविषार्तिजित् ।
प्लीहोदरकफश्वासगुल्मशोफहरं लघु ॥१५.१००
आविकं तिक्तकटुकं मूत्रं उष्णं च कुष्ठजित् ।
दुर्नामोदरशूलास्रशोफमेहविषापहं ॥१५.१०१
हस्तिमूत्रं तु तिक्तोष्णं लवणं वातभूतनुत् ।
तिक्तं कषायं शूलघ्नं हिक्काश्वासहरं परं ॥१५.१०२
अश्वमूत्रं तु तिक्तोष्णं तीक्ष्णं च विषदोषजित् ।
वातप्रकोपशमनं पित्तकारि प्रदीपनं ॥१५.१०३
खरमूत्रं कटूष्णं च क्षारं तीक्ष्णं कफापहं ।
महावातापहं भूतकम्पोन्मादहरं परं ॥१५.१०४
औष्ट्रकं कटु तिक्तोष्णं लवणं पित्तकोपनं ।
बल्यं जठररोगघ्नं वातदोषविनाशनं ॥१५.१०५
मानुषं मूत्रमामघ्नं क्रिमिव्रणविषार्तिनुत् ।
तिक्तोष्णं लवणं रूक्षं भूतत्वग्दोषवातजित् ॥१५.१०६
शूलगुल्मोदरानाहवातविच्छर्दनादिषु ।
मूत्रप्रयोगसाध्येषु गोमूत्रं कल्पयेद्बुधः ॥१५.१०७
तैलं यत्तिलसर्षपोदितकुसुम्भोत्थातसीधान्यजं यच्चैरण्डकरञ्जकेङ्गुदीफलैर्निम्बाक्षशिग्र्वस्थिभिः ।
ज्योतिष्मत्यभयोद्भवं मधुरिकाकोशाम्रचिञ्चाभवं कर्पूरत्रपुसादिजं च सकलं सिद्ध्यै क्रमात्कथ्यते ॥१५.१०८
तिलतैलं अलंकरोति केशं मधुरं तिक्तकषायं उष्णतीक्ष्णं ।
बलकृत्कफवातजन्तुखर्जूव्रणकण्डूतिहरं च कान्तिदायि ॥१५.१०९
सर्षपतैलं तिक्तं कटुकोष्णं वातकफविकारघ्नं ।
पित्तास्रदोषदं क्रिमिकुष्ठघ्नं तिलजवच्च चक्षुष्यं ॥१५.११०
कुसुम्भतैलं क्रिमिहारि तेजोबलावहं यक्ष्ममलापहं च ।
त्रिदोषकृत्पुष्टिबलक्षयं च करोति कण्डूं च करोति दृष्टेः ॥१५.१११
मधुरं त्वतसीतैलं पिच्छिलं चानिलापहं ।
मदगन्धि कषायं च कफकासापहारकं ॥१५.११२
गोधूमयावनालव्रीहियवाद्यखिलधान्यजं तैलं ।
वातकफपित्तशमनं कण्डूकुष्ठादिहारि चक्षुष्यं ॥१५.११३
एरण्डतैलं कृमिदोषनाशनं वातामयघ्नं सकलाङ्गशूलहृत् ।
कुष्ठापहं स्वादु रसायनोत्तमं पित्तप्रकोपं कुरुतेऽतिदीपनं ॥१५.११४
करञ्जतैलं नयनार्तिनाशनं वातामयध्वंसनं उष्णतीक्ष्णकं ।
कुष्ठार्तिकण्डूतिविचर्चिकापहं लेपेन नानाविधचर्मदोषनुत् ॥१५.११५
स्निग्धं स्यादिङ्गुदीतैलं मधुरं पित्तनाशनं ।
शीतलं कान्तिदं बल्यं श्लेष्मलं केशवर्धनं ॥१५.११६
निम्बतैलं तु नात्युष्णं क्रिमिकुष्ठकफापहं ॥१५.११७
आक्षं स्वादु हिमं केश्यं गुरु पित्तानिलापहं ॥१५.११८
शिग्रुतैलं कटूष्णं च वातजित्कफनाशनं ।
त्वग्दोषव्रणकण्डूतिशोफहारि च पिच्छिलं ॥१५.११९
कटु ज्योतिष्मतीतैलं तिक्तोष्णं वातनाशनं ।
पित्तसंतापनं मेधाप्रज्ञाबुद्धिविवर्धनं ॥१५.१२०
शीतं हरीतकीतैलं कषायं मधुरं कटु ।
सर्वव्याधिहरं पथ्यं नानात्वग्दोषनाशनं ॥१५.१२१
तीक्ष्णं तु राजिकातैलं ज्ञेयं वातादिदोषनुत् ।
शिशिरं कटु पुंस्त्वघ्नं केश्यं त्वग्दोषनाशनं ॥१५.१२२
सरं कोशाम्रजं तैलं क्रिमिकुष्ठव्रणापहं ।
तिक्ताम्लमधुरं बल्यं पथ्यं रोचनपाचनं ॥१५.१२३
यच्च चिञ्चीभवं तैलं कटु पाके विलेखनं ।
कफवातहरं रुच्यं कषायं नातिशीतलं ॥१५.१२४
कर्पूरतैलहिमतैलसितांशुतैलशीताभ्रतैलतुहिनांशुसुधांशुतैलं ।
कर्पूरतैलं कटुकोष्णकफामहारि वातामयघ्नरददार्ढ्यदपित्तहारि ॥१५.१२५
त्रपुसैर्वारुकचारककुष्माण्डप्रभृतिबीजजं च यत्तैलं ।
तन्मधुरं गुरु शिशिरं केश्यं कफपित्तनाशि कान्तिकरं ॥१५.१२६
तैलं न सेवयेद्धीमान्यस्य कस्य च यद्भवेत् ।
विषसाम्यगुणत्वाच्च योगे तन्न प्रयोजयेत् ॥१५.१२७
विषस्य तैलस्य न किंचिदन्तरं मृतस्य सुप्तस्य न किंचिदन्तरं ।
तृणस्य दासस्य न किंचिदन्तरं मूर्खस्य काष्ठस्य न किंचिदन्तरं ॥१५.१२८
इत्थं गवादिकपयःप्रभृतिप्रपञ्चप्रस्ताववर्णिततिलादिकतैलजातं ।
वर्गं निसर्गललितोज्ज्वलशब्दसर्गं बुद्ध्वा भिषक्पतिरशङ्कतया भिषज्येत् ॥१५.१२९
पातारं आत्मनः किल यान्ति प्रत्युपचिकीर्षया यानि ।
तेषां एव निवासः परिकथितः पेयवर्ग इति कृतिभिः ॥१५.१३०
पायं पायं मधुरविमलां शीतलां यस्य कीर्तिस्रोतोधारां जहति सुजना दुर्जनासंगदौस्थ्यं ।
वर्गस्तस्य व्रजति नृहरेर्नामनिर्माणनाम्नश्चूडारत्ने खलु तिथिमितः क्षीरकादिः समाप्तिं ॥१५.१३१