अंग

बर'/बड़ो (Bodo) WN

 noun  सोलेरनि खायसे बाहागो जायजों माबा गुबै खामानि मावजायो   Ex. सोलेरा अंगफोरजों गोरोबना दाजानाय

HYPONYMY:

इसिङारि अंग आथोन इन्द्रिय गारामा बिख्लो बायजोयारि अंग उफ्रा थाफादेर आखाइ-आथिं खावसे बाहागो गोरा मोदोम

ONTOLOGY:

भाग (Part of) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

ओंगो देहायारि अंग

Wordnet:

asm অংগ

ben অঙ্গ

guj અવયવ

hin अंग

kan ಅಂಗ

kas وٕستٕکھان

kok आंग

mar अंग

mni ꯀꯥꯌꯥꯠ

nep अङ्ग

ori ଅଙ୍ଗ

pan ਅੰਗ

tam உறுப்பு

tel అవయవం

urd عضو

   See : खोन्दो

हिन्दी (hindi) WN

 noun  शरीर का कोई भाग जिससे कोई विशेष कार्य सम्पादित होता है   Ex. शरीर अंगों से मिलकर बना है ।

HOLO MEMBER COLLECTION:

अंग-अंग

HYPONYMY:

कोशिका अंग आंतरिक अंग शब्दिनी जननांग मांसपेशी इंद्रिय कंठ पित्ताशय प्लीहा बहिरंग अधिकांग आशय हाथ-मुँह अर्धांग सर्वाइकल कॉर्ड नकसीर अंगक लौह तत्व

ONTOLOGY:

भाग (Part of) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

अवयव शारीरिक अंग शारीरिक अवयव आँग हिस्सा गात्र

Wordnet:

asm অংগ

bd अंग

ben অঙ্গ

guj અવયવ

kan ಅಂಗ

kas وٕستٕکھان

kok आंग

mar अंग

mni ꯀꯥꯌꯥꯠ

nep अङ्ग

ori ଅଙ୍ଗ

pan ਅੰਗ

tam உறுப்பு

tel అవయవం

urd عضو

 noun  किसी वर्ग विशेष का घटक या भाग जो अपने आप में पूर्ण भी होता है   Ex. इस संस्था के पाँच अंग हैं ।

HYPONYMY:

विषय डीऑक्सीएडिनोसिन मोनोफॉस्फेट एडेनिन ऊष्मागतिकी वायुगतिकी इलेक्ट्रॉनिकी कारक घटक

ONTOLOGY:

भाग (Part of) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

शाखा घटक अवयव संघटक ब्रांच शाख शाख़

Wordnet:

guj શાખા

kas شاخ

kok फांटो

nep अङ्ग

san अङ्गम्

urd عضو , حصہ , شاخ , عنصر

   See : भाग, शरीर, अंगदेश

प्राचीन चरित्रकोश

अंग n.  (स्वा.उत्ता.) उल्मुल्क को पुष्करणी से उत्पन्न पुत्र । यह अत्रि का वंशज है । इस अर्थ से इसे अत्रि का पुत्र कहा है [पद्म. सृ.८] । ब्रह्मांड. में इसके मातापिता के नाम ऊरु तथा षडोग्नेयी दिये गये है [ब्रह्मांड. २.३६.१०८-११०] । यह कृतयुगान्त में प्रजापति था । एक बार स्वर्ग जानेपर, इन्द्र का वैभव देख कर, यह प्रसन्न हो गया तथा इन्द्र के समान वैभवशाली पुत्र की प्राप्ती के हेतु से इसने विष्णु की उपासना की । तब भाग्यवान पुत्र प्राप्ति के लिये कुलीन कन्या से विवाह करने की सूचना विष्णु ने इसको दी । इसने यमकन्या सुनीथा से गांधर्वविधि से विवाह किया । इसे सुनीथा से वेन नामक पुत्र हुआ [पद्म.भू.३०-३६] । वह अत्यंत दुष्ट होने के कारण, अंग राजा त्रस्त हो कर गृहत्याग कर के वन में गया । इसको सुमनस्, ख्याति, क्रतु, अंगिरस् तथा गया नामक पांच भ्राता थे [भा.४.१३.१७-१८] ।
अंग (औरव) n.  सूक्तद्रष्टा [ऋ. १०.१३८]
अंग (वैरोचन) n.  अभिषिक्त राजाओं की सूचि में इस उदार राजा का उल्लेख है । इसके पास उदमय आत्रेय नाम पुरोहित था [ऐ. ब्रा.८.२२]
अंग II. n.  (सो. अनु.) बलि का ज्येष्ठ पुत्र । यह बलि की भार्या सुदेष्णा को दीर्घतम से हुआ । इसे वंग, कलिंग, पुण्ड्र तथ सुह्म नामक चार भ्राता थे [म.आ.९८.३२.१०.४२] ; [विष्णु.४.१८.१] ; [मत्स्य. ४८.२४-२५] ; [ब्रह्म. १३.२९-३१] । इनक सिवा, इसे आंध्र नामक पांचवा भाई था । इनके देशों को भी इन्ही के नाम प्राप्त हुए [ह. वं. १.३१.३४] । इसका एक पुत्र था । उसका नाम विभिन्न स्थलों में दधिवाहन [मत्स्य.४८.९१] ; [ब्रह्म.१३.३७] ; [ह. वं. १.३१.४३] , खनपान [भा.९.२३.५] अथवा पार [विष्णु.४.१८.३] दिया गया है। अंग राजा के बाद के राजा, अंगवंशीय राजाओं के नाम से प्रसिद्ध हुए (अनुवंश देखिये) । इसने काफी यज्ञ किये । इसका चरित्र नारद ने सृंजय को बताया [म.द्रो.५७] । इसका मांधाता ने पराभव किया था [म.शां. २९.८१] ।
अंग III. n.  (सो. अनु.) दधिवाहन का पौत्र तहा दिविरथ का पुत्र । जब परशुराम क्षत्रियों का संहार कर रहा था तब इस का गौतम ने गंगा नदी के तट पर संरक्षण किया [म.शां.४९.७२] ।
अंग IV. n.  भारतीय युद्ध का दुर्योधनपक्षीय म्लेच्छ राजा । इस का वध भीम ने किया [म.द्रो.२५.१४-१७] ।
अंग V. n.  भारतीय युद्ध में नकुल द्वारा मारा गया हुआ म्लेच्छ राजा [म.क.१७.१५-१७] ।
अंग VI. n.  (सो. भविष्य). मत्स्य के मत में जनमेजय का पुत्र ।

कोंकणी (Konkani) WN

   See : अंगदेश

A dictionary, Marathi and English

   . आली अंगावर तर घेतली शिंगा- वर Used where a thing is taken or an act performed, not of fixed desire or purpose, but because it is come in the way. एका अंगावर असणें or होणें To lie on one side.
   See under काया the phrases काया दाखविणें & काया झांकणें.

Aryabhushan School Dictionary

 n   Body. Limb. Side. Concern in. Ability. Support.
अंग असणें   To have a hand in.
अंग काढणें   Withdraw one's self from.
अंग झाडणें   Decline or disallow vehemently.
अंग टाकणें   Lose flesh;lie down carelessly.
अंग धरणें   Be seized with rheumatic affection; gain flesh.
अंग मारणें-चोरणें   Contract one's self, evade.
अंग मोडून काम करणें   To be unstinted in effort or work strenuously.
अंग मोडून येणें   Have the aching premonitory symptoms of fever.
अंगवळणीं पडणें   Get accustomed to.
अंगाखालीं घालणें   Maintain for one's own use.
अंगाचा तिळपापड होणें   Be furious with passion.
अंगाबाहेर टाकणें   Put off from one's self.
अंगावर तुटणें-येणें   Rush upon with fury.
अंगावर पडणें-येणें   Be left on one's hand.
अंगींमाशीं भरणें   Become fat and sleek.

मराठी पर्यायी शब्दकोश

 ना.  कुडी , देह , वपु . शरीर ;
 ना.  अंगकाठी , अंगेष्टी , शरीरयष्टी .

मराठी (Marathi) WN

 noun  विशिष्ट कामे करणारा शरीराचा भाग   Ex. शरीरातील प्रत्येक अंग महत्त्वाचे असते.

HYPONYMY:

जननेंद्रिय इंद्रिय पित्ताशय प्लीहा अंगक घोळणा स्नायू बाह्यांग आतील अवयव अर्धांग अधिकांग हातपाय कंठ स्वरिका लोह

ONTOLOGY:

भाग (Part of) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

अवयव आंग गात्र

Wordnet:

asm অংগ

bd अंग

ben অঙ্গ

guj અવયવ

hin अंग

kan ಅಂಗ

kas وٕستٕکھان

kok आंग

mni ꯀꯥꯌꯥꯠ

nep अङ्ग

ori ଅଙ୍ଗ

pan ਅੰਗ

tam உறுப்பு

tel అవయవం

urd عضو

   See : भाग, शरीर, प्रावीण्य, बाजू, अंगदेश, सहभाग

महाराष्ट्र शब्दकोश

  न. ( अप .) आंग

1. शरीर ; देह .' पै जयाचेनि अंगसंगें । ' - ज्ञा ९ . २६९ . ' अंगाला वारा लागेल , आंत जा । '
   
2. अवयव ; इंद्रिय ; गात्र . ' अति क्षीणता पावलीं सर्व आंगें . ' - दावि २४२ .
   
3. ( ल .) कोणत्याहि गोष्टीचा घटक , विभाग ' हत्ती , रथ घोडेस्वार आणि पायदळ हीं प्राचीन काळीं सैन्याचीं चार अंगे समजलीं जात असत .'
   
4. बाजू ; दिशा . दारा अंग =( व .) दरवाज्यामागें किंवा जवळ . ' आठै आंगें पोळती । वसृधरेंचीं । ' - शिशु ७४८ . ' किल्याचें आंग भिउनि फिरंग भार हा पळतो कानड्याचा . ' - ऐपो १८३ . ' तुमचें पागोंटें मागल्या अंगानें बैडौल दिसतें .' ४ वेदांग ; वैदिक वाडमयापैकी विशिष्ट ग्रंथ समुहास संज्ञा . उदा० शिक्शा , ज्योतिष , निरुक्त , इ . 
5. एखाद्या कामांत असलेला हात , घेतलेला भाग किंवा संबंध . ' त्या मसलतीत रामाजींपतांचें अंग आहे .'
   
6. चोरून मदत किंवा मिलाफ ; आश्रय ; फुस . ' ह्मा चोराला कोतवालाचें अंग आहे .' ' ही सासुबरोबर भांडते , हिला नवर्‍य़ाचें अंग आहे .'
   
7. अधिष्ठान ; ठिकाण ; शरीर ; देह ( एखाद्या गुणदोषाचा कर्ता , पात्र ). ' ही चोरी ज्याचें अंगीं लागेल त्यास मी शासन करीन ,' ' त्याच्या अंगीं चित्रकलेचा गुण आहे .'
   
8. ( एखाद्या वस्तूचा किंवा कार्याचा ) गौण , अप्रधान ; भाग . उ०विवाहामध्यें होम हा प्रधान आहे . अवशिष्ट कर्में अंगें होत .
   
9. खुण . ' अंनुभवाचीं आंगें जाणें । ' - दा ५ . ९ . २२ .
   
10. आंतड्याचा गुदद्वाराबाहेर येनारा भाग , किंवा पसूतीनंतर योनीच्या बाहेर येणारा भाग . ( सामा .) गुदद्वार . ' आंगीं सारी बर्फ कुणाच्या छत्री गाजर मुळा । मेणबत्तीचा खेळ चालला ' - विक्षिप्त १ . १३५ .
    
11. विशिष्ट काम करण्याची पात्रता , ताकद , क्षमता , बुद्धि .
    
12. आपल्या बाजूचा माणुस ( मोठ्या अधिकावरील ); पुरस्कर्ता , तरफदारी करणारा ; वशिला ' दरबारांत अंग असल्यावांचुन कार्य सिद्धिस जात नाही .'
    
13. ( ज्यो .) पूर्वक्षतिजावरील क्रांतिवृत्तावरचा बिंदु , अंश . ( अस्तलग्नाच्या उलट ).
    
14. ( संगीत ) प्रबंधाचा पोटीविभाग ; रागवाचक स्वरसमुदाय ; हे विभाग सहा आहेत ;- स्वर , विरुद्ध पद , तेनक , पाट , ताल .
    
15. ( ताल ) तालाचें मात्रानियमानें झालेलें कालप्रमाण हीं अंगे सात आहेत ;- अणु , द्रुत , द्रुताविराम , लघु , लघुविराम , गुरु व प्लुत .
    
16. कौशल्य ; चातुर्य ; कल . ' त्याला गाण्याचें अंग आहे .'
    
17. मधधाच्या पूर्वेचाजुना जुना बंगला देश ; सध्याचें मोघीर , भागलपूर , पुर्णिया इ० . जिल्हे यांत येतात . याचा उल्लेख अथर्ववेदांत आलेला आहे . पुढील काळी शोण , गंगा या नद्यांच्या आसपासच्या प्रदेश ; कर्णाचें राज्य .
    
18. आचारांग सुत्रापैंकीं एक जैन आगम ग्रंथ .
    
19. स्वतः खुद्द . आंगें असाहि प्रयोग आढळतो . ' दीप वांचुनि दिवा लाहे । तै आंग भुललाचि कीं। ' - अमृ ३ . २० . ' राहोनि गुप्त धृष्टद्युम्नें तच्छोध लाविला आंगें । ' - मोपादि ३४ . १८ . २० घालाघालींचें आंग सांधौं कैसें । चालितां बिंबु न दिसें । ' - शिशु १००६ . ' कारभाराचें सांगावें अंग कैसें । ' - दा ११ . ५ . २३ . - शअ . ( व .) कडे . उ० ' भिंतीअंग ' ( वाप्र .)

०ओढविणें   आपल्या आंगावर घेणें ; स्वतः पुढें होणें ; ( एखाद्या कार्यातकडे ). ' आपुलेंचि अंग तुम्हीं वोडविलें । त्यांचें निवारिलें महादुःख । '
०काढणें , काढून घेणें    

1. स्वतः एखाद्या कामांतून माघार घेणे ; संबंध तोडणें ( एखाद्या कामांतून ). ' मी त्या कामांतून आपले अंग काढून घेतले आहे .'
   
2. ( कु . गो .) दचकणें . ' आंग काडप .'

०घालणें   

1. हात घालणें ; मदत करणें ; मन घालणें . ' या कामांत तूं जर अंग घातलेंस तर फार सोय होईल .'
   
2. दुःखामुळें ( जमिनीवर पडणें ) ' ऐकोनियां आंग घाली पृथ्वीवरी । ' - दा ३ . ५ . ३० .

०घासणें   झीज सोसणें . ' परांजप्यांनीं प्रांमाणिकपणानें अंग घासून ... स्वतःची स्कीम करून कार्यास लागावें ' - केले १ . २६३ .
०घेणें, भरणें   

1. लठ्ठ होणें .
2. ( गो . ' आंग घेवप .') ( कामांत ) भाग घेणें .

०न   पुढें न सरसावणें ; भाग न घेणें .
घेणें   पुढें न सरसावणें ; भाग न घेणें .
०चढणें   सदरांत पडणें ; वर्गींत येणें . ' जें विधीसी नातुडे । तें निषेधाचें अंग चढे । ' - एभा ७ . ६९ .
०चढून येणें, ( व ) ताप भरणें , चढणें , ०चोरानें - जोगावणें   

1. अंग राखून काम करणें ; टंगळमंगळ करणें ; चुकारपणा करणें . ' संत सेवेसी अंग चोरी । वृष्टी न पडो तयावरी । '
   
2. शरीराचा भाग आंकुचित करणें ( मार चुकविण्यासाठीं ). ' असा अंग चोरतोस म्हणुन नीट लागत नाही .'

०जड करणें   ( गो० ' अंग जड करप ') एखाद्या कामांत भाग घेण्याचें टाळूं पहाणें .
०जड जाणें   ( गो . ' आंग जड जावप .') अंगावर कांटा उभा राहणें .
०झांकणें, लपविणें   स्वतःची बाजू किंवा भाग ( कामांतील ) दाबून गुप्त ठेवणें .
०झाडणें   साफ नाहीं म्हणुन सांगणें ; नाकबूक करणें . ' आंग झाडिती न मर्मे । येणें बोलें । ' - ज्ञा १७ . ३७२ .
०टाकणें   

1. आश्रय करणें . ' योगें आंग टेकिलें योगीं । ' - अमृ ९ . २६ .
2. अशक्त होणें ; वाळणें . ' आई गेल्यापासून बाळानें अंग टाकलें आहे .'
   
3. जोरानें देह जमिनीवर टाकणें . ३ विश्रांतीसाठीं आडवें होणें ; कसेंतरी अस्ताव्यस्त पसरणें . ' घरी जाऊन केव्हा अंग टाकीन असें मला होतें .'

०दर्शविणें   एखाद्या गोष्टीत किंवा व्यवहारांत हात किंवा संबंध आहे असें भासविणें .
०दाखविणें   एखाद्या कामांत कौशल्य दाखविणे ; फड जिंकणे .
०न दाखविणें   अंग असल्याचें लपविणें ; मागें रहाणें , जबाबदारी टाळणें . ( गो . आंग दाखैना जावप .')
०देणें   

1. मदत करणे ; हातभार लावणें .
   
2. प्रवृत्त होणें ; वळणे . ' सुखा अंग देऊं नये । '

०दोडपणें, दुडपणें, दुमडणें   ( गो . आंग दोडप .') अंग चोरणें .
०धरणें   

1. ताठरणें ; संधिवातानें शरीर आंखडणें .
   
2. लठ्ठ होणें ; ताकद येणें .

०मरणें   अर्धीगवायूनें शरीर अथवा एखादा अवयव बधिर होणें .
०मारणें   

1. अंग चोरणें पहा .
   
2. जोरानें अंग आंत घुसविणे . ' मीं दाटींतून अंग मारलें .'

०मुरडणें   मुरडणें ; मागें पहात दिमाखानें जाणें ; ठमक्यानें जाणें ; ' नवी साडी नेसून पोर पहाकशी अंग मुरडीत चालली आहे .'
०मोडून काम करणें   खंपणें ; श्रम करणें ; अतिशय मेहनत करणें ; जिवाकडे न पाहतां काम करणें ; जीव पाखडुन काम करणें .
०मोडून येणें    तापानें अंगावरकांटा येणें ; कणकणणें ; कसकसणें . ' तदुपरि अविलंबें आंग मोडून आलें । ' - सारुह ३ . ५७ .
०येणें   ( गो . ' आंग यॅवप .') १ लठ्ठ होणें . २ प्रसूति समयीं गुह्मांग बाहेर येणें .
०रक्षण करणें, राखणें - वांचविणें   अंग चोरणें ; आपला बचाव करणे . ' यश रक्षावें न आंग लेकांहीं । ' - मोउद्योग १० . ६१ . ' वत्से भीमें एकें काय कारावें ? न अंग राखावें । ' - मोभीष्म ३ . ४
०सोडणें   ( गो . ' आंग सोडप ') खंगत जाणें .
०हलकें होणें    ( गो . आंग . ल्हवु जावप .') हायसे वाटणें ; ( जबाबदारींतून ) मोकळें झाल्याबद्दल समाधान वाटणें ;
- स लावणें - लादणें   चिकटविणें ; शाबीत करणें ( गुन्हा , अपराध ). अंगीं - याने आरंभ होंणारे वाप्र .
- चे चकदे काढणें    ( मासांचे तुकडे करून काढणें ) जोरानें बेदम मारणे ; अंगाची सालडी काढणें .
- वर घेणें   

1. मुलास प्यावयास घेणें . देणें ; यान देणे .
   
2. स्वतःवर जबाबदारी घेणें .
   
3. आपला म्हणणें , अतिशय प्रीति दाखविणें .

- स - आंगीं - लागणें   

1. पुष्टिकारक होणें ; लठ्ठ होणें .
   
2. एखादा दोष किंवा गुन्हा अंगावर शाबीत होणे , लागु होणें ' तेथें न करितां चोरी । आंगी लागें । ' - दा ६ . १ . ७२ .
   
3. तोटा सोसावा लागणे ; ठोकर बसणे ; अंगावर शेकणें .

- वर कोसळणें - कोसळून पडणें - ओघळणें   

1. रागानें एखाद्याच्या अंगावर चालून जाणें . पडणें
   
2. संकट अपत्ति वगैरे गुदरणें ; जबाबदारी येणें ; आपत्तीत सांपडणे .

-खाली पडणें   

1. सवयींचें होणें .
   
2. भोग देणें . रतिसुख देणें घेणें .

- स मुंग्या येणें    वातादि विकारांमुले अंगाला एक प्रकारची बधिरतां येणे .
वर कांटा उभा राहणें   भीतीनें किंवा आनंदानें अंग रोमांचित होणें . ' वृत्तश्रवणें आला सर्वांगीं आमुच्या पहा कांटा । ' - मोकर्ण १८ . १ .
- वर देणें   जामिनकी किंवा गहाण न घेतां वैयक्तिक जबाबदारीवर कर्ज वगरे देणें .
- स लावणें   

1. ( बायकी ) स्नानाच्या अगोदर तेल व हळद अंगाला लावणें , चोळणें .
   
2. बाळंतिणीच्या अंगाला तेल लावणें .

- त शीळकळा येणें   ( माण .) अंगांत देव येनें , वारें येंणें .
- असणें   - जवळ , पदरीं असणें ; ठायीं असणें . ' हा दोष माझ्या अंगी नाहीं .'
- निराळा - बाजेर टाकणें - झोंकणें - सोडणें - झिडकाविणें    ( कामधंदा , जबाबदारी ) सोडुन देणें ; माथ्यावर , अंगावर न घेंणे . ' पेशव्यांनी आम्हाला आंगाबाहेर टाकले आहे .' - अस्तभा २४ .
- वरचें तोडणें    तान्ह्या मुलाचें अंगावर पिनें बंद करणें.
- स येणें - होणे   अंगाबरोबर होणें .
- ची आग - लाहकी - होळी    रागानें संतापानें अंगाची आग होणें .
-चा हुरपळा - भडका   अंग अतिशय तापणें ( तापानें , संतापाणें ); लाही होणे ; आग होणे .
- त्वरचें जाणें    ( बायकी ) महिन्याच्य अमहिन्यास तरून स्त्रीच्या शरीरांतुन जसें दुषित रक्त बाहेर जातें तासें अवेळीं जाऊं लागलें ; धुपणी रोग होणें .
- वर गोण किंवा गोणी येणें    ( व .) अंगावर जोखीम किंवा जबाबदारी येणें .
- स बसतें येणें   अंगाला बरोबर बसेल असे होणे . ( कापड इ० ) नोकरलोकांच्य अंगास बसते येतील असे पोषाख करण्यात यावेत .' - खानगींतील नोकरांचे पोषाख ( बडोदें )  ७ .
- चा आळापिळा करणें   

1. अंग पिळवटणें ; आळेपिळे देणें .
2. अतिशय श्रम करणें .

- चा खुर्दा    ( श्रमानें ) अतिशय श्रमानें अंग ठणकणें ; गलितगात्रें होणे : मणकें ढिले होणे .
- ची चौघडी करणें    

1. शरीराच्या चार घड्या करणें ( डोंबार्‍याच्या कसरतींत ). 
   
2. सर्व अंग पोटाशी घेऊन निजणें ( थंडी , ताप इ० मुळें )

- वर घेऊन    स्वतःवर जबाबदारी घेऊन आपलें म्हणुन ; कैवार घेऊन ( क्रि०करणें ; बोलणे ; सांगणें ; पुसणें ; विचारणें ; )
- स - अंगीं - येणें   

1. व्यापारांत बूड येणे ; नुकसान होणें ; ठोकर बसणें . ' मिरच्यांचा व्यापार अंगास आला .'
   
2. अंगात बाणणे . ' मराठीच्या अंगीं आलेली क्षीणता क्षणमात्रहि झांकली जाणार नाही .' - नि

- चा आंकडा होनें    आंकडीनें पेटके येणें ; अंग वांकडें होणें .
- वरून वारा जाणें   अर्धोगवायु होणें . ' भूतपिशाच्य लागलें । अंगावरुन वारें गेलें । ' - दा ३ . ७ . ५५ .
- बरोबर - त बसणें    एखादा कपडा अंगास बरोबर बसणें , ठिक होणें , बेताचा होनें ; - ला लावणें - अंगास तेल वगैरे चोपडणें . ' नवी नवरी म्हणुन अंगाला लावीन म्हटलें नाही !' -' झांमु . २ बाळंतिणीचें अंग रगडणें , चोळणें .
- च्या चिंध्या करणें   

1. ( व .) अंग ओरखडणे .
   
2. त्रास देणें .

- चें पाणी करणें    अतिशय श्रम करणें ( त्यामुळें अंगास पाणी , घाम येणें ). ' अंगांचें पाणी करूनच या हतभाग्या आयुष्याचें दिवस मला लोटले पाहिजेत .' - पाव्ह ९९ .
( एका ) - वर असणें   एका कुशीवर निजणें ; पडुन राहणें . -
- त येणें - वारें शिरणें    

1. भुतसंचार होणें .
   
2. अतिउत्कंठेनें काम करणें .

- वर पडणें - येणें   

1. शिरावर पडणें ; विक्रीत नफा होईल म्हणुन जो मला खरीदी केला तो अडीअडचनीमुले भाव उतरल्यामुळें आपल्याजव्ळ पडुन राहणें ; तोटा भरुन देण्याची जोखीमदारी अंगावर येणे .
   
2. गळ्यांत येणें ; एखादा धंदा अगर काम करण्यास भाग पडणें .
   
3. रागानें चालून जाणे : वसकन अंगावर येणें .
   
4. हल्ला करणे ; चालून येणे .

- खालीं घालणें    स्वतःच्या चैनीसाठीं अथवा उपभोगासाठीं राखणें ( वेश्या , परस्त्री , इ० )
- वर पिणें , खाणें   ( मुलानें ) स्तनप्रासन करणे ; स्तनप्राशन करण्याइतके लहान असणें .
- चे धुडके उडविणें   ( शरिराच्या ) लकतर्‍या काढणें ; चेंदामेंदा करणें ; फार झोडपणें . त्या बदमाषानें त्याच्या अंगांचेनुसते धुडके उडविले .'
- आणणें   

1. आपल्या वर घेणे ; ताबा घेंणे .
2. आपल्या ठिकाणी असूं देणें ; स्वाधीन राखणे . ' हा गुण अंगीं आणण्याचा प्रयत्‍न कर '

- चें आंथरूण करणें    स्वतःबद्दलची काळजी सोडुन सर्व प्रकारच्या संकटांना तोंड देणें ; एखाद्याचें काम करण्यासाठी स्वतःच्या जीविताची पर्वा न करणे . ' त्याचें लग्न व्हावें म्हणुन म्या अंगाचेम अंथरुण केलें तरी त्याने त्याचें लग्न व्हावें म्हणुन म्या अंगाचें अंथरून केलें तरी त्याने त्याचा कांही उपकार मानला नाही .' - चें आंथरूण होणें -( तापामुळें ) अशक्तता येणे ; उठवणीस येणें ; मरगळीस येणें .
- वर देणें - बांधणें - भरणें - पोसणें - करणें इ०    - स्वतःच्या जबाबदारी - साधन - संचयावर देणें , बांधणें वगैरे .
- वर काढणें   आजार वगैरे सोसणें .
- स झोंबणें    ( व .) अंगास स्पर्श करणे ; धरणे .
चें कातडें काढून जोडा शिवणें     ( एखाद्याविषयीं ) अतिशय कृतज्ञता , आदरबुद्धि दाखविणें .
- ची लाही   

1. अंगाचा हुरपळा होणे पहा .
2. उन्हानें अतिशय अंग तापणे ; काहिली होणें ; भडका होणें .
   
3. अतिशय संताप येणें ( जोंधळा इ० धान्याची भाजून लाही होते त्याप्रमाणें ); तें तिजला खपले नाहीं । अंगाची झाली लाही । ; - विक १७ .

अंगांत मांग शिरणें   शरिरांत अतिशय क्रोधाचा संचार होणें . ( मांग हा फार क्रूर समजला जातो यावरून ).
- चे - चा तिळपापड    रागानें शरीराची लाही होणें . ' मी दहांच्या तोंडून ऐकलं आणि माझ्या अंगाचा असा तिळपापड झाला कीं सांगतां पुरवत नाही . ' - मोर १५ .
- स कुयला लागणें    मत्सरानें किंवा संतापानें हिरवा - निळा होणें ; मिरच्या लागणें ; अतिशय राग येणे .
- वर शेकणें   तोटा होणें ( व्यापारांत ); बुड येणें ( रुपयें व्यवहार , इ०ची ); कुमांड येणें . - वरचें - वि . दूध पिणारें ( मूल ).
- वर तुटणें - तुटून पडणें   हल्ला करणें ; धांवून जाणें ; एकदम चालून जाणें .
- ची लाही करणें    संतापविणे ; खिजविणें ; भाजणें ; जाचणें .
- निराळें करणें    - अंगाबाहेर टाकणें पहा .
- चाखकाणा करणें    -( व .) संताप करून घेणें .
०आद्ळणें   अंगास चिकटणें , कोसळणें , ' अंगी आदळतो शोक .' - दावि ४२३ . अंगीं ( एका अंगीं )- अगे - उणा - वि . १ आईबाप मेलेला ; पोरका ; विधवा ; विधूर २व्यंगी ; लुळा ; कमीपणा असलेला ; एका पायांने लंगडा ; ३ ( ल .) सरळ , ताठ नसलेला ; उणेपणा असलेला ; कमजोर बाजू असलेला ; लुच्चा ; जाणुन उणेपणा असलेला कमजोर बाजू असलेला लुच्चा ; जाणुन बुजुन अपराधी . म्ह० अंगीं उणा तरजाणे खाणाखुणा = ज्याला आपला कमीपणा ठाऊक आहे तो लोकांची टीका आपल्याला चिकटवून घेतो .
०खिळणें   शरीरांत भिनणें .
०घुमारणें   भूत लागणे ; अवसर येणे . ' आणि आंगीं घुमारिलें .' - दावि १५६ . - चा उतारा - वि . अंगावरून ओवाळून दिलेला , काढून टाकलेला जिन्नस ( वस्त्र , अलंकार इ० ) ' तुझें अगीचा उतारा । तो मज देई गा दातारा। ' - भज ४२ . - ची सावली करणें -( स्वतःचा ) आश्रय देणें ; ' आपुलिये आंगीची सावली । अहोरात्र कऋनि तया रक्षी । ' - जिरणें - सरावाचें होणें ; मुरणें . - ताठा भरणें - गर्विष्ठ होणें . ' अंगीं भरलासें ताठा । वळणीं न यें जैसा । खुंटा । ' - तुटणें - अशक्त होणे ; वोळणें ; रोड होणें ( मुल ). - नसणें - १ जातीनें अनुभव , माहिती नसणे . २ स्वतःचा नसणें ; मुळचा नसणें . ' इतका उद्धटपणा त्याच्या अंगीं नाहीं .' - पडणें - १ सहाय , पक्षपात करणें . ' हा अविद्येचा अंगीं पडे .' - अमृ ६ . ६ . २ सवय होणें . अंगीं मुरणें पहा . - फुटणें - १ लठ्ठ होणें ; गुबगुबीत होणें . २ एखादा रोग अंगावर स्पष्ट दिसणें . वाहणे . ( रक्तपिती इ० ) - बसणें - सुगम असणें ; सेवय होणें . - बिर्‍हाड देणें - करणें - शरीरांत थारा देणें ; हृदयांत , अंतःकरणांत बाळगणें ; आस्त्रा देणें ( दुर्गुण , पापवासना इ० ना ). - माशा मारणें - आळशी बनणें . - ( माशीं ) भरणें - लठ्ठ होणें . - मिरच्या , कुयले , लागणें - झोंबणें -( एखाद्यानें मर्म काढलें असतां ) रागानें जळफळणें . - मुरणें - १ संवयीचा होणें . २ हाडीं शिरणें ; शरीरांत ( ताप ) भिनणें . ३ जिरणें ; बाहेर न येणें . ( देवी , गोवर ). - येणें - अंगात भुताचा संचार होणें ; अवसर येणें ; भूतबाधा होणें . ' शुद्र येक त्याचें आंगीं आला बोले । ' - रामदासी २ . ११ . - लागणें - अन्न पचणें ; लठ्ठ होणें . ' त्याच्या अंगीं अन्न लागलें .' - वाजणें -( वाजणें ) अंगांत शिरणें ; शोभणें . ' थोरपण अंगीं वाजे नाना ' - दावि ६५ . अंगीं - गें - १ स्वतः , जातीनें . म्ह० ' अंगें केलें तें काम । पदरीं असे तो दाम । ' ' अंगे करिताती आपण । दोघें जण मिळोनी । ' - एभा ७ . ५७८ . ' अंगे धावे कार्यासमान । ' - नव १६ . १७५ . २ च्या वतीनें मार्फत ( प्रतिनिधि .) दादा अंगें वयनी सोयरी . अंगें , आंगें - शा , जवळ ; बाजूस . ' पाण्याचा तांब्या बापुचें आंगें होता .' - बाळ २ . ६८ . म्ह० १ अंगी ( माझ्या इ० ) का माशा मेल्या आहेत = काय ( मी ) आळशी आहें , का माझा धंदा काय माझा मारीत बसण्याचा आहे ? २ आली अंगावर तर घेतली शिंगावर = सहजासहजीं , आगाऊ न ठरवितां एखादी गोष्ट अंगावर येऊन पडली असतां , आडवी आली असतां ती करणे ( बैलाच्या शिंगाच्या टप्प्यांत कोणी आला तर तो त्याला शिंगावर घेण्याला कमी करीत नाहीं . यावरून आयता मिळालेला फायदा करून घेणें हा अर्थ ). ३ अंगापेक्षां बोंगा मोठा ; अंगापेक्षां बोंगा , कोठें जासी सोंगा =( शरिरापेक्षां धोतराचा अथवा लुगड्याचा पुढचा भाग मोठा ) खर्‍यापेक्षां जास्त योग्यतेची ऐट मारणें . सामाशब्द ;
०अंग   आंगप्रत - क्रिवि . पृथक् पृंथक अलग अलग ; इसमवार ; प्रत्येकीं
०उद्धार   पु ( प्र .) अंगोद्वार . १ ( काव्य ) शरीराची , देहाची मुक्तता . २ तीर्थात स्नान करणें ; तीर्थस्नान ; देहशुद्धी . ३ ( योग ) पोटांतील आंतडीं तोंडतून बाहेर काढून स्वच्छ करणें ; धौती ; धुतीपुतीं . ( अंग + उद्धार )
०उधार वि.  अंगावर दिलेलें , केलेलें ( कर्ज , उधारी ); स्वतःच्या पतीवर केलेली उधारी .
०ओलाचें  न. ( कों .) जिच्यांत पाणी सांठविण्याची शक्ति आहे असें शेत जमीन ; उन्हाळ्यांत पाणी न देतां हिच्यांतून पीक काढतात .
०कंप   पु शरीरास कंप सुटणें ; थर . कांप होणें . ( सं )
०कल   पु शरीराचा तोल , वांक , ( सं .)
०कवळी  स्त्री. ( काव्य ) आलिंगन ; मिठी ; पक्कड . ' पास्परें अंगकवळी होतां । आनंदिलीं उभयतां । ' - मोल . ( अंग + कवळणें )
०कष्ट  पु. शारीरिक श्रम . ( सं .) ०कळा - स्त्री . शरीराचें तेज , कांति ; भुसमुशीतपणा ( निरोगावस्थेंत ).
०काठी  स्त्री. अंगबांधा ; अंगयष्टि ; शरीराचा बांधा , ठेवण . ( अंगलट - लोट - ठेवण - वट - वठा - वळण हें शब्द शरीराचें स्वरूप , कांति भरदारपणा इ० दाखवितात तर अंगकाठी - बाधा - यष्टी हे रचना , बांधणी दाखवितात ).
०काडु   ढू ढ्या - वि . अंग काढणारा ; पळपुट्या ; जबाबदारी टालून निसटुं पाहणारा ( संकट , अडचणी असतांना ); काम चुकारू ; माघार घेणारा . ( अंग + काढणें )
०कार्श्य  न. शरीराचा लुकडेपणा ; सडपातळपणा ; कृशता . ( सं .)
०गडा  पु. पोटीतील भिडू ; पित्या ; ( सोंगट्या , पत्ते इ० खेळांत ) भिंडूचा तोटा असतां आपणच त्यांच्या वाटचें खेळणें , म्हणजे आपणच एक कल्पित भिडु आहों असें मानणें .
०ग्रह  पु. आचके , पेटका , गोळा येणें . ( सं .)
०चपळाई   चापल्य - स्त्रीन . अंगांतील चपळपणा ; स्वतःसिद्ध चापल्य .
०चुकाऊ   र - रू , - चोर - वि . कामांत कुचराई करणारा ; मनापासून नेटानें काम न करणारा . ' अंगचोर वाग्वीर - पटूंचें पेव कसें फुटलें । ' - सन्मित्र समाज मेळा पृ . १३ . १९२९ .
०च्छाया   स्त्री१ . अंगाची सावली . २ ( ल .) आश्रय . ' तंव वैकुंठपिठीचें लिंग । जो निगमपणाचा पराग । जिये जयाचेनि हेंजग । अंगच्छाया । ' ज्ञा १७ . ४६ .
०छेद   विच्छेद - स्त्री , शरीराचा एखादा अवयव कापणें . ( सं .)
०ज वि.  अंगापासुन झालेला . - पु . स्वतःचा पुत्र ; मुलगा ; औरस .
०जा  स्त्री. स्वपुत्री .
०जड वि.  जड शरीराचा ; लठ्ठ ; फोपसा ; अगडबंब ; मंद ; आळशी .
०जूठ  स्त्री. मल्लुयुद्ध ; कुस्ती ; झटापट . ( सं . अंग + युद्ध - जुद्ध - जुट्ठ )
०जोर   पु अंगबळ ; शरीराची ताकद , शक्ति . ( असे घेडगुजरी समास मराठी भाषेंत पुष्कळ झाले आहेत ). ( सं . अंग + फा . जोर )
०झाप  स्त्री. पेंढार्‍यापैंकी कोणी एखादा पंढारी झटापटींत मारला गेल्यास त्याला तात्पुरती मुठमाती देण्याची जी चाल होती तीस म्हणत . थप लोकांत , त्यांनी मारलेल्याला तात्पुरती मुठमाती देण्याची पद्धत ; पुढें त्या सॄताला सवडीनें नीट लपवून ठेवीत . ( अंग + झापणें - झांकणें )
०झोल  पु. शरीराचातोल . कल . ( अंग + झोक )
०झोल   ( काव्य ) छातीवरील बंदांचा लांब अंगरखा .
०ठसा   ठाण ठेवण - पुनस्त्री . अंगाची ठेवण ; अंगकाठी .' भीमा ऐसा अंगठसा । माझिये दृष्टी दिसतसे । ' मुसभा ६ . १५३ . २ ( ल .) बळ ; सैन्य . - होकै १ .
०ठोळ   ठोळी - पु . स्त्री . हातांच्या किंवा पायाच्या बोटांत घालावयाचें एक वेंढें , वेढणें . ( मराठ्यांत स्त्रिया व मुलें बहुधा वापरतात ). ( अंगुष्ठ )
०तुक  न. अंगाचें वजन . ' तरी लोहाचें आंगतुक . । न तोडितांचि कनक । केले जैसें देख । परिसें तेणें । ' - ज्ञा १७ . २१६ .( अंग + तुक ) ०तोल - पु . अंगझोंक पहा .
०त्नाण  न. शरीरासंरक्षण साधन ; चिलखत ; बख्तर ; कवच . ' गोंधागुळें घालिती हस्तीं । अंगत्राणें बांधिलीं । ' - पांप्र ३२ . ६५ .
०त्वानें   त्वे -- क्रिवि . ( अंगत्व याची तृतीया ) प्रतिनिधि म्हणुन ; एखाद्या करितां ; एखाद्याच्या नांवानें - तर्फें - आश्रयानें , मार्गदर्शकत्वाखालीं ; वतीनें . ' मला न फावल्यास मी आपल्या अंगत्वानें दुसरा कोणी पाठवीन . '
०दट वि.  १ अंगास घट्ट बसणारें , दाटणारें . २ दृढ ; बळकट . ' आत्मविषयीं आंतुवट । साधन जें आंगदट ॥ ' - ज्ञा १६ . ४५ . - पु ( कर्ना ) अंगरख्याच्या आम्त घालावयाची कोपरी . ( सं . अंग + दृढ )
०देण्या   वि प्रत्यक्ष शेत कसणारा शेतकरी ; शारीरिक श्रम करणारा पक्ष .
०देवता   स्त्री उपदेवता ( कर्मातील जी मुख्य देवता तिच्या अंगभूत असणारी ). ( ल .) सेवक ; चाकर ; भोंवतालची मंडळी . ( सं .)
०घट वि.  उद्धट ; असभ्य ; शिरजोर . ( अंग + धृष्ट ) ध० ( धि ) टाई - स्त्री . १ केवळ शारीरीक बळ ; पाशवी बळ . मदी . ०धार - आंगाधार पहा .
०धुणें  न. १ ( बायकीं ) स्नान ; अंघोळ . २ ( व .) न्हाणीघर .
०न्यास  पु. देवतास्थापनेच्या वेळी धर्मविधि करतांना निरनिराळें मंत्र म्हणुन देवतेच्या प्रतिमेला ६ किंवा १६ स्थानीं स्पर्श करावयाचा विधि ; संध्या वगैरे करतांना स्वतःच्या शरेराच्या निरनिराळ्या स्थानीं स्पर्श वगैरे करतांना स्वतःच्या शरीराच्या निरनिराळ्या स्थानी स्पर्श करावयाचें कर्म . ( सं .) परिवर्तन - न उलटें करणें ( शरीर इ० ); एका बाजूवरून दुसर्‍या बाजूला वळणें . ' आषाढमासीं शयन । भाद्रपदमासीं अंगपरिवर्तन । कार्तिकीं उदबोधन । ' ( सं )
०पात   पुत . १ शरीराचा र्‍हास ; लुकडेपणा क्षीणता .. २ ( कड्यावरून ) स्वतःस खालीं लोटुन घेणें . ३ शरीरास किंवा एखाद्या अवयवास पक्षघात होणें . ४ अंग बाहेर येणें ( गुह्मेंद्रियांचा भाग ). ( सं .)
०पांथी  स्त्री. खासगत वांटा ; सरकतीच्या व्यवहारांत सावकरानें आपली सरकत ठेवली असतां सावकतीच्या व्यवहारांत सावकारानें आपली सरकत ठेवली असतां सावकरीचे पांथीहून निराळी सरकतीसंबधें जी त्याची नफ्याची पांथी असते ती . २ अंगवांता . ( अंग + पक्ती )
०पिळा   मोड - पु . अंगादिक पिळणें ; आळस आला असतां किंवा भूतसंचारामुळें अंगास दिले जाणारे आळेपिळे ; ओळोखेपिळोखे ; तापानें अंग कसकसणें .
०पीडा   बाधा - स्त्री . नैसर्गिक विकार ; शरीरास जडलेली व्याधि किंवा रोग ( भूतपीडेच्या उलट ). ( सं .)
०प्रत्यंग  न. अवयवांसकट शरीर ; पूर्ण शरीर . ( सं .) प्रस्थान - न प्रत्यक्ष प्रवासा निघण्यापूर्वी एखादा शुभ मुहुर्त साधण्यासाठी आपलें घर सोडुन जवळपास दुसर्‍याच्या घरीं स्वतः रहावयास जाणें . ( सं .)
०बल  न. शारीरिक शक्ति ; ताकद ; अंगधटाई . ' अवनीतीनें वर्तो नये । आंग - बळें । - दा २ . २ . २२ . ( सं .) ०बांधा - पु . शरीराची ठेवण .
०भंग  पु. १ अंगाचें सांधे धरणें ; अशक्तपणा वाटणें . २ अंगविक्षेप ; शरीराचे निरनिराळें चाळे ; हावभाव , चेष्टा . ' अंगभंग बहु दाविती रंगी । रामरंग सुखसिंधु तरंगीं । '
०भंगवात  पु. अंगभंग रोग ; ज्यामुळें हा रोग होतो तो वांतदोष .
०भर   भार - क्रिवि शरीराच्छादनापुरतें ( वस्त्र ). ' अंगभर वस्त्र , पोटभर अन्न .' - पु . ( ल .) शक्ति ; जोर . ' एर्‍हवीं प्राप्तें मतांतरें । थातंबूनि आंगभरें । ' ज्ञा १३ . ३१८ .
०भर   ( ना .) १ फजिती उडणें . २ भार होणें .
होणें   ( ना .) १ फजिती उडणें . २ भार होणें .
०भा   स्त्री अंगकांति . ' अंगभा विलोकितां तटस्थ जाहली सभा । ' -( अनंत ) सीतास्वयंवर ८९ .
०भूत वि.  एखाद्या वस्तूचा भाग , अंश ; अवलंबी ; समाविष्ट तदंतर्गत ; संबंधी ; आश्रयी . ' सीमंतपूजन हें विवाहाचें अंगभूत होय .' ' ज्वराच्या अंगभुत अरुचि असतेच . ' ( सं .)
०मर्दन  न. अंग रगडणें ; चंपी ; मालिश . ( सं .)
०मर्दाई   मर्दी - स्त्री . पौरुष ; शक्ति ; केवळ शारीरिक बळ ; अंगधटाई . ( सं . अंग + फा . मर्दी = पौरुष )
०मस्ती   पाशवी शक्ति ; दांडगाई ; उद्धटपणा . ( सं . अंग + फा . मस्ती = दांडगाई )
०मार्दव   न शरीराचा नाजुकपणा . ( सं .)
०मास   न ( व्यापकपणें ) शरीर या अर्थी ' माझें अंगमास दुखतें .' ' तिचे अंगमास शेकलें पाहिजे .'
०मेहनत   स्त्री शारीरिक श्रम ; प्रत्यक्ष कष्ट . ( अं . अंग + अर . मिहनत् = श्रम , कष्ट )
०मेहनती   त्या - वि . शारीरिक कष्ट करुन पोट भरणारा ; कष्टाळु ; पोषाखीच्या उलट . २ स्वतः शेत कसणारा ; शेतकरी .
०मेळ   पु अंगसंग ; संबंध . ' तियेचेनि अंगमेळें । ' - विपु १ . १०३ . ( अंग + मिळणें )
०मोड  स्त्री. अतिशय मेहनत करणे ; कष्ट करणें ; सक्त मेहनत .
०मोड   पु , १ आळेपिळे ( आळस घालविण्यासाठीं ). ( क्रि . देणें ) ' निद्रेनें व्यापिली काया । आळस आंगमोडे जांभया । ' - दा १८ . ९ . २ २ ताप भरण्यापूर्वी अंग कसकसणें ; अंग मोडून येणें . ( अव .) अंगमोडे . ' अंगमोडे येऊं लागले .' ( अंग + मोडणें ; बं , अंगमोडे .)
०यष्टी   रचना - स्त्री . शरीराचा बांधा , ठेवण . ( सं .)
०रस  पु. वनस्पतींच्या पानांचा , पाणी न घालतां काढलेला रस ; आपरस पहा . ( सं .)
०राख्या   वि अंग राखून काम करणारा ( आळसामुलें , अप्रामाणिकपणानें ); अंगचोर ; चुकार .
०राग  पु. १ सुंगधी उटणें ; उटी ; लेप ; चोपडण . ' श्रमधर्मानें रर्णि वीरांचा अंगराग पसरला । ' - सुसु नाटक २१ . २ उटीचें द्रव्य ( अरगजा , केशर , इ० ). ( सं .)
०रेटा   पु अंगानें दिलेला शरीरानें दिलेला धक्का , ठोसा . ' गाड्यास अंगरेटा दे म्हणजे चालता होईल .' ( अंग + रेटणें )
०रेटाई   स्त्री अंगाची धक्का बुकी ; मस्ती ; ठोसेठोशी अंगधटाई ,
०रोग   पु शरीरास होणारा स्वाभाविक रोग ( पिशाच्चबाधेनें किंवा देवतापराधानें न होणारा ).
०लग वि.  १ ( जात , मैत्री , निकरी इ० संबधांनें ) जडलेला ; संबंधी ; संबंध असलेला . २ जिव्हाळ्याचा ; जवळचा ; पु -. १ नातेवाईक ; स्नेहीं . ' तुझा पिता तरी विरोचन । तो आमुचा अगंलग जाण । ' - कथा २ . ६ . ८८ . ' अवघे अंगलग तुझेवधियेले वीर । ' - तिगा ३९२ . २ समागम . ' संतोचेनि अंगलंगे । पापातें जिणणें गगे । ' - ज्ञा १२ . १७७ . ३ आश्रय ; साहाय्य . ' परब्रह्मींचेंनि अंगलंगे । सृष्टादि कार्य माया करू लागे । ' - विउ ११ . १६ . ' देवा मंदराचेनि अंगलंगे । ' - ज्ञा ११ . २५७ .
०लट   लोट वटा वठा - स्त्री . पु . शरीराची ठेवण्फ़ . कांति तेज , अंगकाठी पहा . ' तेची अंगलट गोरी असा . ' माझी आंगलट त्यावेळी कांहींशी पातळ होती .' - विवि ११ . ८ . २०४ . ( सं . अंगयष्टि ;; प्रा . अंगलठ्ठी - अंग लट ; किंवा अंग + लोष्ठ )
०लट   स्वत ; होऊन जबाबदारी पत्करणे .
घेणें   स्वत ; होऊन जबाबदारी पत्करणे .
०लट    १ अंगास चिकटणें ; तोट्यांत येणें . २ अंगाला चिकटें ; धक्काबुक्की करणें ; खोडी काढणें ; ( अंगलट जाणे असाहि प्रयोग आढळतो ).
येणें    १ अंगास चिकटणें ; तोट्यांत येणें . २ अंगाला चिकटें ; धक्काबुक्की करणें ; खोडी काढणें ; ( अंगलट जाणे असाहि प्रयोग आढळतो ).
०लीन वि.  अंगांत मुरलेलें ; शरीरांत गुप्त असलेलें . ' सद्वैद्यें जैसें दोषा । अंगलीना । ' - ज्ञा १६ . ४२ .
०लेणें   न अंगावरचा दागिना ; अलंकार , ' नाना अळंकार अंगलेणीं । ' - सप्र २ . ५ .
०लोट    १ अंगलट पहा . २ अंगभार ; अंगाचें वजन . पतन . ' मस्तकी वाहती करूनि मोट । भूमी टाकिती जैसा घट । तळीं पाषाण होती पिष्ट । आंगलोटें दोघांच्या । ' - मुसभा ७ . ३२ .
०वख  पु. अंगप्रदेश . ' जलतेया गिरिचेया आंगवखां । - राज्ञा ११ . ४२० . ( अंग + वक्ष ?)
०वटा   क्रिवि . स्वाधीन . ( अंग + वत् )
०व   वा ) टा - शेतांत उत्पन्न झालेल्या मालाच्या तीन ( शेतमालक , बैल - नांगर मालक शेत कसणारा ) वांट्यापैकीं शेत करणार्‍याच्या वांटा . ( अंग + वाटा )
(   वा ) टा - शेतांत उत्पन्न झालेल्या मालाच्या तीन ( शेतमालक , बैल - नांगर मालक शेत कसणारा ) वांट्यापैकीं शेत करणार्‍याच्या वांटा . ( अंग + वाटा )
०वण  स्त्री. १ सरावाच्या योगाने आलेली योग्यता ; संपादन केलीली कार्यक्षमता ; वाकबगारी . ' ऐसी अंगवण नाहीं मज देवा । '- तुगा ४४९५ . ' आतात्मजासि म्हणे यदुनंदन । जरी तुज असेल आंगवण । यांतून एक स्त्रीरत्‍न । तुवां घ्यावें स्वेच्छेंनें ॥ ' - जै ११ . ६ २ पराक्रम ; शौर्य ; जोर ; उत्साह . ( व .) खटपट प्रयत्‍न . आंगवन असाहि प्रयोग . ' जळॊ तुमचें दादुलेपण । नपूसंकाहूनि हीन । वृथा गेली आंगवण । काय वदन दावितां । ' - एरुस्व ८ . ६ . ' नीलजां कैचा आंगवणा ॥ ' - उषा १४२३ . ३ शरीरावस्था . ' तंवभीम सेनाची आंगावण । कृष्णधर्म पाहाती । ' - जै ६ . ७० . ४ देवीचा वण ; तीळ ; चट्ट . ( क्रि०पडणें , उठणें , येणें , जाणें .) ५ उपासना ; भक्ति ; ( गो .) ( देवाला केलेला ) नवस . ' कीं वरिश्रीची धरितां अंगवण । प्रताप विशेष वोढे पैं । ' - रवि ११ . ६ . ६ सराव ; नित्यक्रम ; वहिवात . ' ऐसें करिता पापाचरण । तयासी आलें वृद्धपण । पुत्र जाहालें अतिदारुण । तरी आंगवण न सांडी ॥ ' - रवि १ . १११ . ७ ( ल .) साहाय्य ; मदत . ' या परी चतुरंगसेना । मिसळली रणकंदना । आपुलालिया अंगवणा । गज रथ रणा आणिती ' - एभा ३० . ११७ . ८ द्वंद युद्ध ; झुंज . ' तेआं भीड भीमसेना । जुंझतां बहुती आंगवणा । परतिजे ऐसी हांव कह्णणा । उपजेचिना ॥ ' शिशु ८७८ . ( अंगवलन किंवा अंगापण - अंगा - वण )
०वणा वि.  शूर . ' तोर अकुर आंगवण पुढां चालें । ' - शिशु ५४५ .
०वत   सामर्थ्य ; अभिमान . ' आतां हा जळता वारा के वेंटाळे । कोणाही विषा भरलें गगन गिळें । महाकालेंसि खेंळे । आंगवत असे .' - ज्ञा ११ . ४०५ .
०वला वि.  जवळचा ; अनुकुल स्वाधीन .
०वसा   ( झाडांचें ) साल , पाला शेंडा ' अशोकांचे अंगवसे । चघळिले कार्‍होनिजैसे । ; ज्ञा ११ . ४१४ .
०वसें  न. रूप ? - मनको .
०वस्त्र  न. १ उपरणें ; उत्तरीय ; उपवस्त्र . नुसत्या अंगवस्त्रानिशीं तो घराबाहेर पडला .' २ लंगोटी ( गौरवार्थी ). ( सं .) ३ ( ल ) प्रेममात्र ; ठेवलेली ; स्त्री ; रखेली ; उपस्त्री . ( अंगना + उपस्त्री = आंगोवस्त्री - आंगोवस्त्र असा हा शब्द बनला आहे . वस्त्र ( कपडा ) याशीं याचा कांही संबंध नाहीं असें राजावाडे म्हणतात - भाअ १८३२ ) ' मला तर असं आठवतें आहे कीं , त्या वेळेच्या खाजगी शाळेच्या एक मास्तरास सकाळचीं शाळा असतां शाळेंतील विद्यार्थी त्याच्या आंगवस्त्राच्या घरांतून कित्येकदां बोलावून आणत असत !'- टि ४ . २९१ . वाप्र . एका अंगवस्त्रानें निघणें - भाऊबंदीशीं बेबनाव होऊनएका उपरण्यानिशींकांहीं एक तनसडी न घेतां घराबाहेर निघणें .
०वळ  पु. आगवळ , आगूळ . अगवळ पहा . - नागा १२८ (- शर )
०वळण   [ उ अंगलत ; अंगाची , शरीराचीठेवण .
०वळणीं   सरावाचें होणें ( हा शब्द प्रथमा विभक्तित क्वचित योजितात ). ' जी भाषा आम्ही ... बोलतो त्यांतील शब्दांचे उच्चारं आमच्या आंगवळणीं पडले असल्यामुळें ...' - टि४ . ४०१ .
पडणें   सरावाचें होणें ( हा शब्द प्रथमा विभक्तित क्वचित योजितात ). ' जी भाषा आम्ही ... बोलतो त्यांतील शब्दांचे उच्चारं आमच्या आंगवळणीं पडले असल्यामुळें ...' - टि४ . ४०१ .
०वळा  पु. १ अंगाचें आळेपिळे ; आळसामुळें येणारी जांभई . अंगापिळा पहा . २ मुलांची चळवळ . ३ सांगती , सोबती ; संबंधी ; सहवासी . ' नित्य त्या सेवकाजवळ । अंगें अंग वळा तूं होशी । ' एभा ६३९४ . ४ अंगकठी .
०वळेकार वि.  भारी ; शक्तिमान . ' सेजवळ सहवासी । आंगवळे - करुं विश्र्वासी । ' - शिशु ५०५ .
०वाटा  पु. १ अंगवटा पहा . २ ( व्यापारधंदा ) भांडवल उभारल्याखेरीज प्रत्यक्ष काम करणारांचा वांटा . ३ अंगपांथी पहा . वाटेकरी - पु . अंगवाटा घेणारा .
०वाण  पु. ( कु .) नवस . ' देवाक आंगवाण केली हा .' ( अंग + वाणी .)
०वात  पु. चालतांना वेगानें उप्तन्न होणारी वारा ; अंगवारा ; गतिमान वस्तूपासून उप्तन्न होणारा वायु .
०वाला वि.  ( गो .) अंगात घालण्याचा ; अंगाचें .
०विकार   विकृत्ति - पु . स्त्री . शारीरिक रोग
०विक्षेप  पु. हावभाव ; अभिनय ; चाळा ; अंगचेष्टा ; हातवारे . ( सं .)
०वृद्धि   स्त्री शरीराची वाढ ( रोगामुळें झालेलीं - अंतर्गळ , अंडवृद्धि ; इ० ) . सं
०वेग  पु. १ शरीराचा वेग ; चालण्याचा जोर अंगवात . २ शरीर वाढत असतांना त्याला आंतून मिळणारा जोर .
०वैकल्य  न. शरीराचा अधूपणा ; लुळेपणा ; व्यंग . २ ( ल .) ( धार्मिक विधींतील महत्वाचा भाग गाळल्यामुळें ) येणारी न्यूनता ; अपुर्णता ; दोष ; वैग्ण्य .
०शः   क्रिवि . एकेक भाग घेऊन ; भागश ; खंडश ;
०शैथिल्य   न शरीराचा ढिलेपणा ; थलथलीपणा ; मांद्य ( अम्ग दाढ्य यांच्या उलट ).
०संकोच  पु. १ शरीराचें आंकुचन ; अंग चोराणें . ' किं अंगसंकोचें पारधी । टपोनि तत्काळ मृग साधी । ' २ आंकुचनाची स्थिति ; आंकुचन ; संकुचितपणा . ( सं .)
०संग  पु. १ शरीराचा संयोग , मीलन ; अंगस्पर्श . ' दिपाचिया अंगसंगा । कोण सुखा आहे पतंगा । ' - एभा ८ . ७४ . ' दुरून बोल , अंगसंग कामाचा नाहीं , २ संभोग ; मैथुन ; रतिसुख . ' घडे भक्ति जैसी मनाच्या प्रसंगें । न साधे तसी माझ्या अंगसंगें । ' ३ हातघाई ; अंगलट ; लट्ठलठ्ठी ; कुस्ती . ( सं .)
०सफाई  स्त्री. शरीराची अथवा कामाची चपळाई ; अंगचापल्य . ( सं . अंग + फा . सफाई )
०सरकती  पु. अंगवांटेकरी पहा .
०संस्कार  पु. १ अभ्यंयस्नान वगैरे ; शरीराव संस्कार . २ अंगस्पर्श ; शरीरसंयोग . ( सं )
०सामर्थ्य  न. शरीरिक बळ ; अंगजोर . ( सं .)
०साळ्या वि.  नाणें पाडण्याचें काम न करतां इतर कामें करणारा सोनार ( टंकसाळ्याच्या विरुद्ध ). अकसाळ्या पहा .
०सिक   न अंगावरील वस्त्र . ' आंगसिकें वेढुं भणौनि । सर्वज्ञांचीं ॥ '- ऋ ७० . ' आंगसीकें दीह्नली उदारें । भणे कवी भास्करु ॥ ' - शिशु २३२ .
०सुख   न रतिसुख ; संभोगसुख . ' द्यावा निजांगसुख लाभ वधूजनांतें । ' ( सं .)
०सुटका   स्त्री १ एखाद्या संकटांतून किंवा अडचणीतून कांही नुकसान किंवा इजा न होतां सुटणें . २ मुक्तता . ' हे काम मी पतकरलें आहे यांतुन माझी अंगसुटका झाल्याशिवाय तुम्हांकडे कसा येऊं ?
०सुस्ती  स्त्री. शरीरमांद्य ; जाड्य .
०सुट वि.  चपळ ; हलक्या अंगाचा ; सुटसुटीत ; मोकळा .
०सौष्ठव  न. शरीराचा बांधे - सुदपणा ; सौंदर्य . ( सं .)
०स्तनें  न. लेंकरूं . - शर ?
०स्वभाव   पु जन्मजात अथवा उपजत स्वभाव ; नसर्गिक वृत्ति . ( सं .)
०हार  पु. ( नृत्य ) सहा किंवा सहापेक्षां जास्त करणांचा समुदाय . हें अंगहार ३२ . आहेत ; - स्थिरहस्त ; पर्यस्तक ; सुचीविद्ध ; अपविद्ध ; आक्षिप्त ; उद्धट्टित ; विष्कंभ ; अपराचित ; विष्कंभापसृत ; मत्ताक्रीड ; स्वस्तिकरेचित ; पार्श्वस्वस्तिक ; वृच्छ्कापसृत ; भ्रमर ; मत्तस्खलित ; मदाद्विलसित ; गतिमंडल ; परिच्छिन्न ; परिवृत्त ; वैशास्त्ररेचित ; परावृत ; अलातक ; पार्श्वच्छेद ; विद्युद्भांत ; उद्‌वृत्तक ; आलीढ ; रेचित ; आच्छुरित ; आक्षिप्तरेचित ; संभ्रांत ; अपसर्प व अर्धनिकुट्टक .
०हीन वि.  व्यंग ; न्युन ; अपूर्ण ; अवयवरहित ( शरीर ). ' कां अंगहीन भांडावें । रथाची गति ॥ ' - ज्ञा १७ . ३८९ . - पु . मदन . - स्त्री . वेश्या ; पुण्यागंना . ' अंगहीन पडपे । जियापरी । ' - ज्ञा १७ . २५६ .