आकाश

{ ākāśḥ }

हिन्दी (hindi) WN

 noun  खुले स्थान में ऊपर की ओर दिखाई देने वाला खाली स्थान   Ex. आकाश में काले बादल छाये हुए हैं ।

HYPONYMY:

अंतरिक्ष

MERO MEMBER COLLECTION:

खगोलीय पिंड बादल

ONTOLOGY:

स्थान (Place) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

आसमान गगन नभ अंबर व्योम फलक अम्बर अगास दिव दिव् ख अभ्र गैन वियत वियत् समा सोमधारा वृजन त्रिदशवर्त्म त्रिदिव नभस्थल मेघद्वार मेघवेश्म अर्श अविष द्यु असमान महाविल निर्मोक महाशून्य शून्य अंब अम्ब आसमाँ आस्माँ आस्मान तारापथ तारायण

Wordnet:

asm আকাশ

bd अख्रां

ben আকাশ

guj આકાશ

kan ಆಕಾಶ

kas نَب , آسمان , عٔرِش , گَگَن , آکاش

kok मळब

mal ആകാശം

mar आकाश

mni ꯑꯇꯤꯌꯥ

nep अक्कास

ori ଆକାଶ

pan ਆਕਾਸ਼

san नभः

tam வானம்

tel ఆకాశం

urd آسمان , فلک , آکاش , چرخ , گردوں , نیلگوں ,

 noun  शब्द, गुण से युक्त वह शून्य अनंत अवकाश जिसमें विश्व के सभी पदार्थ (सूर्य, चंद्र, ग्रह, उपग्रह आदि) स्थित हैं और जो सब पदार्थों में व्याप्त है और जिसे पंचमहाभूतों में से एक तत्व माना जाता है   Ex. पंचमहाभूतों में सबसे पहले आकाश की ही उत्पत्ति हुई थी ।

ONTOLOGY:

वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

गगन ख विज्ञान

   See : शून्य

कोंकणी (Konkani) WN

   See : मळब

A dictionary, Marathi and English

   . आ0 पाताळचा भेद Difference great as the interval betwixt heaven and hades. आकाशाला घेरा घालणें or देणें To achieve prodigies, exploits, feats. 2 To perform or to attempt an impossibility, 3 To be ambitious, aspiring, grasping, comprehensive &c. आकाशीं राहणें To dwell in the garret or top-room; to live in the attics.

Aryabhushan School Dictionary

 n m  The sky. The empty space; the atmosphere. The fifth element supposed to be an ethereal fluid pervading space.
आकाश पाताळ एक करणें   To indulge in loud uproar that would bring the very heavens down.

मराठी पर्यायी शब्दकोश

 ना.  अंतराळ , अंतरिक्ष , अंबर , अस्मान , आभाळ , ख , गगन , तारांगण , नभ , वितान , विहाय .

मराठी (Marathi) WN

 noun  ढग, सूर्य, चंद्र, तारे इत्यादी जिथे दिसतात ती पृथ्वीच्या वर अंतराळाचा घुमटाकार दिसणारा भाग   Ex. आकाश काळ्या ढगांनी भरून आले

HYPONYMY:

अंतरिक्ष

MERO MEMBER COLLECTION:

ढग आकाशगोल

ONTOLOGY:

स्थान (Place) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

आभाळ अंबर गगन नभ व्योम अस्मान ख

Wordnet:

asm আকাশ

bd अख्रां

ben আকাশ

guj આકાશ

hin आकाश

kan ಆಕಾಶ

kas نَب , آسمان , عٔرِش , گَگَن , آکاش

kok मळब

mal ആകാശം

mni ꯑꯇꯤꯌꯥ

nep अक्कास

ori ଆକାଶ

pan ਆਕਾਸ਼

san नभः

tam வானம்

tel ఆకాశం

urd آسمان , فلک , آکاش , چرخ , گردوں , نیلگوں ,

 noun  पंचमहाभूतांपैकी एक तत्त्व   Ex. पंचमहाभूतांपैकी सर्वात प्रथम आकाशाची निर्मिती झाली होती.

ONTOLOGY:

वस्तु (Object) ➜ निर्जीव (Inanimate) ➜ संज्ञा (Noun)

SYNONYM:

गगन ख

   See : अंतरिक्ष, शून्य

महाराष्ट्र शब्दकोश

  न. 
   आभाळ ; आपल्या डोक्यावर दिसणारी घुमटाकार पोकळी . हिचा रंग निळसर असतो . आकाश म्हणजे अवकाश पसरला पैस - दा १३ . ७ . १ .
   वातावरण ; अंतराळ .
   पोकळी - एभा १९ . १९३ .
   एक संख्या ( शून्य ).
   पंचमहाभूतांपैकीं शेवटचें . यांत इंधक ( ईथर ) भरला असून तो ध्वनिवाहक आहे .
   ( वेदांत ) निर्गुण स्वरुप . ऐसाही जरी धिंवसा । बांधोनियां आकाशा ॥ - ज्ञा १२ . ७४ . कांहीं समाशब्द - घटाकाश ; मठाकाश ; महदाकाश ; चिदाकाश इ० [ सं . ] हा शब्द पाताळ शब्दाबरोबर येतो . असे कांहीं वाक्यप्रचार .
०पाताळ   - गर्वानें फुगून गेलेल्या माणसाबद्दल योजतत .
एक   - गर्वानें फुगून गेलेल्या माणसाबद्दल योजतत .
०पाताळ   होणें - अति जोराचा पाऊस पडणें ( मोठ्या पावसांत जमीन - अस्मान एक झालेलें दिसतें म्हणून . )
एक   होणें - अति जोराचा पाऊस पडणें ( मोठ्या पावसांत जमीन - अस्मान एक झालेलें दिसतें म्हणून . )
०पाताळ   करणें - हलकल्लोळ करणें ; आरडा ओरड करणें ; धिंगाणा घालणें ( रागानें , हट्टानें ).
एक   करणें - हलकल्लोळ करणें ; आरडा ओरड करणें ; धिंगाणा घालणें ( रागानें , हट्टानें ).
०पाताळाचा   - दोन वस्तूंमधील महदंतर दाखविणें . आत्मा आणि बुध्दि हीं जर तूं एक समजत असलास , तर आकाश पाताळाचा भेदच तूं नाहींसा केलास असें म्हटलें पाहिजे . - ला घेरा घालणें , देणें - अचाट कृत्यें करणें ; मोठमोठे पराक्रम करणें ; दिग्विजय करणें ; अशक्य गोष्टीस हात घालणें ; महत्त्वाकांक्षी होणें .
भेद   - दोन वस्तूंमधील महदंतर दाखविणें . आत्मा आणि बुध्दि हीं जर तूं एक समजत असलास , तर आकाश पाताळाचा भेदच तूं नाहींसा केलास असें म्हटलें पाहिजे . - ला घेरा घालणें , देणें - अचाट कृत्यें करणें ; मोठमोठे पराक्रम करणें ; दिग्विजय करणें ; अशक्य गोष्टीस हात घालणें ; महत्त्वाकांक्षी होणें .
०शाची   करणें - आकाशाला घेरा घालणें . आकाशाची करवेल चौघडी । महामेरुची बांधवेल पुडी । शून्याची मुरडवेल नरडी । परी मनाच्या ओढी अनिवार ॥ - ची दोरी तुटणें - आकाशाची कुर्‍हाड पडणें . तों एकाएकींच आकाशाची दोरी तुटते तैशी गोळी येऊन ... उजवे बर्गडींत लागली . - भाब ८१ . - शीं राहाणें - वरच्या मजल्यावर , आढ्याखालीं राहाणें . - ला गवसणीं घालणें - अशक्य गोष्ट करावयास धजणें ; आकाशाला घेरा घालणें . - ची कुर्‍हाड , धाड पडणें - दैवी आपत्ति येणें ; निसर्गाच्या आपत्ती येणें ; अत्यंत मोठी हानि होणें . उ० पति मरणें ; एकुलता एक पुत्र मरण पावणें . चिटणीस , तुमच्यावर आज आकाशाची कुर्‍हाड कोसळली आहे . - स्वप ४४६ . म्ह० आकाशाची कुर्‍हाड कोल्ह्याच्या दांतांवर . - ची साल काढणें - निष्फळ प्रयत्न करणें . तेणें साली काढावी आकाशाची । - अमृ ६ . ४७ . - तून उतरणें , पडणें किंवा अस्मान फाडून येणें - अघटित घटना दाखविणें . म्ह० आकाशांतून पडलों आणि भूईवर सावरलों . - नि ५९४ . - ला शिड्या लावणें - शक्तीबाहेर काम करणें .
चौघडी   करणें - आकाशाला घेरा घालणें . आकाशाची करवेल चौघडी । महामेरुची बांधवेल पुडी । शून्याची मुरडवेल नरडी । परी मनाच्या ओढी अनिवार ॥ - ची दोरी तुटणें - आकाशाची कुर्‍हाड पडणें . तों एकाएकींच आकाशाची दोरी तुटते तैशी गोळी येऊन ... उजवे बर्गडींत लागली . - भाब ८१ . - शीं राहाणें - वरच्या मजल्यावर , आढ्याखालीं राहाणें . - ला गवसणीं घालणें - अशक्य गोष्ट करावयास धजणें ; आकाशाला घेरा घालणें . - ची कुर्‍हाड , धाड पडणें - दैवी आपत्ति येणें ; निसर्गाच्या आपत्ती येणें ; अत्यंत मोठी हानि होणें . उ० पति मरणें ; एकुलता एक पुत्र मरण पावणें . चिटणीस , तुमच्यावर आज आकाशाची कुर्‍हाड कोसळली आहे . - स्वप ४४६ . म्ह० आकाशाची कुर्‍हाड कोल्ह्याच्या दांतांवर . - ची साल काढणें - निष्फळ प्रयत्न करणें . तेणें साली काढावी आकाशाची । - अमृ ६ . ४७ . - तून उतरणें , पडणें किंवा अस्मान फाडून येणें - अघटित घटना दाखविणें . म्ह० आकाशांतून पडलों आणि भूईवर सावरलों . - नि ५९४ . - ला शिड्या लावणें - शक्तीबाहेर काम करणें .
०फाटणें   सर्व बाजूंनीं एकदम संकटें येणें . आकाश फाटलें त्याला लावावें ठिगळ कुठोनी । - संग्रामगीतें . हेंच दुसर्‍या शब्दांत उदाहरण . शास ठिगळ लावणें निरर्थक प्रयत्न . हरि - भय - दीर्ण नभ करिल धड लावुनि कृष्णसार थिगळाला । - मोभीष्म ६ . ४४ .
०कक्षा  स्त्री. दृश्य क्षितिज .
०कुसुम  न. खपुष्प ; असंभाव्य किंवा अवास्तविक गोष्ट ( सशाच्या शिंगाप्रमाणें ).
०गंगा   नदी - स्त्री . आकाशांतील नदी ; तारांचा एक विशिष्ट समुदाय ; अति सूक्ष्म अशा तार्‍यांचे आकाशांत दिसणारे दोन पट्टे . हे दक्षिणोत्तर गेलेले दिसतात . पहिला पट्टा अगस्ति तार्‍याच्या पूर्वेस मघांच्या रेखांशांजवळून निघून व्याधाच्या पूर्वेकडून आर्द्रांच्या पश्चिमेस वळतो व तेथून तो ध्रुवाच्या पश्चिमेपर्यंत पसरलेला आहे . दुसरा पट्टा श्रवण नक्षत्राजवळून ध्रुवाच्या पूर्वेकडे गेलेला आहे . पहिल्यापेक्षां दुसरा पट्टा लहान आहे . दुर्बिणीनें दिसणारे यांतील तारे सुमारें दोन कोटी आहेत .
०गमनविद्या   सिध्दि - स्त्री . यौगिक सिध्दीपैकीं एक ; आकाशांत संचार करण्याची माहिती ; अर्वाचीन विमानविद्या .
०दिवा   दीप - पु . आश्विन शुध्द पौर्णिमेपासून कार्तिक शुध्द पौर्णिमेपर्यंत ( पितरांना प्रकाश दिसण्याकरितां ) भिंगाचा किंवा कागदाचा दिवा ( कंदील ) करुन एखाद्या उंच काठीस किंवा झाडास टांगून लावतात तो .
   खुणेसाठीं एखाद्या उंचजागीं लावलेला दिवा .
०नगर   ढगांच्या विचित्र आकृतींवरुन वाटणारें ढगांतील किंवा आकाशांतील काल्पनिक शहर ; ( विप्र . ) गंधर्वनगर ; गंधर्वसृष्टि .
०पट  पु. ज्यामध्यें अक्षांश , रेखांश , विषुववृत्त , क्रांतिवृत्त , अयनवृत्त , नक्षत्रें , राशी , तारे , यांच्या आकृती दिलेल्या असतात असा नकाशा . यावरुन सूर्य , चंद्र , ग्रह , उपग्रह , यांचे मार्ग ठरवितां येतात . [ सं . ]
०पथ   मार्ग - पु .
   अंतराळ ; आकाशांतून जाणारा रस्ता ; यौगिक सिध्दींपैकी एक सिध्दि . दे आकाश पंथें झोंकून । दशदिशा गेले पाषाण । आकाश मार्गी गुप्त पंथ । जाणती योगिये समर्थ ॥ - दा .
   हवेंतील रस्ता , वाट .
०पाणी  न. ( ल . ) ताडी , माडी , इ० मादक पेय ; ताड , माड हीं झाडें फार उंच असतात व त्यापासून ताडी , माडी काढतात ती त्यांच्या शेंड्याजवळच्या भागापासून काढतात यावरुन . [ सं . ]
०भाषण  न. 
   स्वर्गीय देवतांशीं संभाषण ; ( नाटकांत वगैरे ) आकाशाकडे पाहून , देवांना हांक मारुन , त्यांचें उत्तर आपण ऐकलेसें दाखवून जें भाषण नाटकांतील व्यक्ति करिते तें . उ० हे स्वर्गस्थ देवतांनो !
   ( नाटकांत ) रंगभूमीवर नसलेल्या दुसर्‍या एखाद्या पात्राचे शब्द आपण ऐकत आहों असें रंगभूमीवरील पात्र हावभाव करुन सुचवितें व त्यास उत्तर देतें ते शब्द . [ सं . ]
०मंडप  पु. आकाशाचें छत ; आकाश हाच मांडव . आकाशमंडप आसडत । नक्षत्रें रिचविती अपार पै ॥
०मंडल  न. खगोल .
०मापक  पु. ( शाप . ) वातावरणोष्णतास्थित्यंतर मापक यंत्र ; किरण - विसर्जनदर्शक यंत्र . ( इं . ) ईथ्रिओस्कोप .
०मुनि  पु. उंट ( हा वाक्यप्रचार उंटाची मान उंच असल्यामुळें पडला . )
०मूलि  स्त्री. एक झाडाचा वर्ग ( कुंभिका , पुन्नाग , यांचें मूळ जमिनींत नसून अधांतरीं असतें ). जलसंबंधीं वनस्पति .
०यान   वहन - न . विमान .
०वल्ली   वेल - स्त्री .
   बांडगुळ ; वृक्षरुहा ; वृक्षावर वाढणारी वेल .
   शेर वगैरे झाडांवर वाढणारी व बारीक बारीक पिवळे तंतू असणारी वेली ; सोनवेल ; अमरवेल ; अंतरवेल . याच प्रकारच्या दुसर्‍या एका वेलीस फुलें येतात .
०वाणी  स्त्री. 
   आकाशापासून निघणारा शब्द ; अशरीरिणी वाणी ; देववाणी . तुझें हें गाणें म्हणजे आकाशवाणीच मी समजतों . - स्वयंवर .
   कोणाकडून एखादी गोष्ट समजली हें जेव्हां सांगावयाचें नसतें तेव्हां म्हणतात . जसें - चिलिट गुणगुणलें .
०वास  पु. वृक्षादिकांवर राहाणें ; उंच राहणें .

A Sanskrit English Dictionary

आ-काश  f.  m. ( Ved.) or (later) n. ( ifc. f( आ).) a free or open space, vacuity, [AitBr.]; [ŚBr.]; [MBh.] &c.

ROOTS:

आ काश

   the ether, sky or atmosphere, [Naigh.]; [ŚBr.]; [Mn.] &c.
आ-काश  n.  n. (in philos.) the subtle and ethereal fluid (supposed to fill and pervade the universe and to be the peculiar vehicle of life and of sound), [Vedāntas.] &c.

ROOTS:

आ काश

    ब्रह्म (as identical with ether), [L.]
आकाश-भाषित   = below Comm. on [Śak.]

ROOTS:

आकाश भाषित

The Practical Sanskrit-English Dictionary

आकाशः [ākāśḥ] शम् [śam]   शम् [समन्तादाकाशन्ते सूर्यादयोऽत्र [Tv.] ]
   The sky आकाशभवा सरस्वती [Ku.4.39;] ˚ग, ˚चारिन् &c.
   Ether (considered as the fifth element).
   The subtle and ethereal fluid pervading the whole universe; one of the 9 dravyas or substances recognized by the Vaiśe- ṣikas. It is the substratum of the quality 'sound'; शब्दगुणमाकाशम्; cf. also श्रुतिविषयगुणा या स्थिता व्याप्य विश्वम् [Ś.1.1;] अथात्मनः शब्दगुणं गुणज्ञः पदं (scil. आकाशम्) विमानेन विगाहमानः [R.13.1.]
   Free space or vacuity; यश्चायमन्त- रात्मन्नाकाशः [Bṛi. Up.]
   Space, place in general; सपर्वत- वनाकाशां पृथिवीम् Mb.; भवनाकाशमजायताम्बुराशिः [Bv.2.165.] open space (not covered or surrounded by anything); मुनयः सलिलाहारा वायुभक्षास्तथापरे । आकाशनिलयाश्चैव तथा स्थण्डि- लशायिनः ॥ [Rām.3.6.4.]
   Brahman (as identical with ether); आकाशस्तल्लिङ्गात् [Br. Sūt.1.1.22] ; यावानयमाकाश- स्तावानयमन्तर्हृदयाकाशः [Ch. Up.8.1.3.]
   Light, clearness.
   A hole.
   A dot, zero (in Math.). आकाशे in the air; आकाशे लक्ष्यं बद्ध्वा fixing the look on some object out of sight. आकाशे in the sense of 'in the air' is used in dramas as a stage-direction when a character on the stage asks questions to some one not on the stage, and listens to an imaginary speech supposed to be a reply, which is usually introduced by the words किं ब्रवीषि, किं कथयसि &c.; दूरस्थाभाषणं यत्स्यादशरीरनिवेदनम् । परोक्षान्तरितं वाक्यं तदाकाशे निगद्यते ॥ Bharata; cf. आकाशभाषितम् below; (आकाशे) प्रियंवदे, कस्येदमुशीरानुलेपनं मृणालवन्ति च नलिनीपत्राणि नीयन्ते । (श्रुतिमभिनीय) किं ब्रवीषि &c. [Ś.3.] This is a contrivance used by poets to avoid the introduction of a fresh character, and it is largely used in the species of dramatic composition called भाण where only one character conducts the whole play by a copious use of आकाशभाषित. -Comp.
-अनन्त्यायतनम्   the abode of infinity or of infinite space; N. of a world with the Buddhists.
-अस्तिकायः  N. N. of a category with the Jainas; धर्माधर्माकाशास्तिकायास्ते [Sarva. S.3.]
   ईशः an epithet of Indra.
   (in law) any helpless person (such as a child, a woman, a pauper) who has no other possession than the air. आकाशेशास्तु विज्ञेया बालवृद्धकृशातुराः [Ms.4.184.]
-कक्षा   'the girdle of the sky', horizon.
-कल्पः   Brahman.
-गः a.  a. moving through the atmosphere. () a bird. (-गा) the heavenly Ganges.
-गङ्गा [आकाशपथवाहिनी गङ्गा]   the celestial Ganges; नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे [R.1.78;] cf. also उभौ यदि व्योम्नि पृथक् प्रवाहावाकाशगङ्गापयसः पतेताम् [Si.3.8.] -गर्भी m. N. of a Bodhisattva.
-चमसः   the moon.-ज a. produced in the sky.
-जननिन्  m. m. a casement, loophole, an embrasure (left in castle walls); प्रगण्डीः कारयेत्सम्यगाकाशजननीस्तदा [Mb.12.69.43.]
   दीपः, प्रदीपः a lamp lighted in honour of Lakṣmī or Viṣṇu and raised on a pole in the air at the Divāli festival in the month of Kārtika.
   a beacon-light, a lantern on a pole.
-पथिकः   The sun; [Ks.]
-प्रतिष्ठितः  N. N. of a Buddha.-बद्धलक्ष (in Nāṭaka) fixing the gaze on some object out of sight; ततः प्रविशति आकाशबद्धलक्षः उन्मत्तवेषो राजा [V.4.]
   भाषितम् speaking off the stage, a supposed speech to which a reply is made as if it had been actually spoken and heard; किं ब्रवीषीति यन्नाटये विना पात्रं प्रयुज्यते । श्रुत्वेवानुक्तमप्यर्थं तत्स्यादाकाशभाषितम् [S. D.425.]
   a sound or voice in the air.
-मण्डलम्   the celestial sphere.-मांसी [आकाशभवा मांसी] N. of a plant क्षुद्रजटामांसी).-मुखिन् pl. N. of Śaiva sect, the adherents of which keep their faces turned towards the sky.
-मुष्टिहननाय Ā.   To be foolish like one who beats the air with his fist; [Sarva. S.]
-मूली   the equatic plant (कुम्भिका) Pistia Stratiotes (Mar. शेवाळ).
   यानम् a heavenly car, a balloon. cf. वायुबन्धकवस्त्रेण सुबद्धो यानमस्तके । उदानस्य लघुत्वेन बिभर्त्याकाशयानकम् ॥ गरुत्मद्धंसैः कङ्कालैरन्यैः पक्षिगणैरपि । आकाशे वाहयेद् यानं विमानमिति संज्ञितम् ॥ -अगस्त्यसंहिता.
   moving or travelling through the sky; आकाशयानेन प्रविशति enter passing through the sky (frequently occurring in dramas).
   one who moves through the air.-रक्षिन् m. a watchman on the outer battlements of a castle (आकाश इव अत्युच्चप्राचीरोपरि स्थित्वा रक्षति).
-वचनम् = ˚भाषितम्   q. v.
-वर्त्मन्  n. n.
   the firmament.
   the atmosphere, air.
-वल्ली   a sort of creeper, a parasitical plant (अमरवेल; Mar बांडगूळ).
-वाणी   a voice from heaven, an incorporeal speech (अशरीरिणी वाणी).
-शयनम्   Sleeping in the open air; निवृत्ताकाशशयनाः [Rām.3.16.12.] -सलिलम् rain; dew.
-स्थ a.  a. abiding in the sky. aerial.
-स्फटिकः   a kind of crystal supposed to be formed in the atmosphere (two kinds सूर्यकान्त and चन्द्रकान्त); hail (करका).

Shabda-Sagara

आकाश  mn.  ( -शः-शं)
   1. The fifth element, æther, the sky or atmosphere. 2. Brahm as indentical with æther.
   3. Space, vacuity.
    E. आङ् and काशृ to shine, घञ् affix; every where shining; Akash is the subtle and æthereal fluid, supposed to fill and pervade the universe, and to be the peculiar vehicle of life and sound.

ROOTS:

आङ् काशृ घञ्