प्रकरण सहावे
बापु उपेगी वस्तु शब्दु । जिया धरा सधर नादु ।
अमूर्ताचा विशदु । आरिसा नव्हे ॥१॥
जेणें गोचर झाला नाद असा शब्द फार उपयोगी ।
स्पष्टचि अरसा झाला आत्मा बघण्या अमूर्त निःसंगी ॥१॥
पाहातें आरिसां पाहे । तेथें कांहींचि निवल नव्हे ।
परी दर्पणें येणें होये । न पाहातें पाहाणें ॥२॥
पाहे प्रसिद्ध दर्पणिं पहणारा यांत नच नवल कांहीं ।
या दर्पणीं परंतु पाहं शके जो न देखणा तोही ॥२॥
वडिला अव्यक्ताचिया वंशा । उद्योतकारु सूर्य जैसा ।
येणें एकें गुणें आकाशा । अंबरत्व ॥३॥
जो अव्यक्त पितामह तद्वंशा उन्नतीस जो आणी ।
सूर्यापरि कुलदीपक जेणें आकाश म्हणवि शब्दगुणी ॥३॥
आपण तंव खपुष्प । परी फळ दे जगद्रूप ।
शब्द मवीं तैं अमूप । कोण आहे ॥४॥
आपण खपुष्प असुनी देई हा शब्द फळ जगद्रूप ।
कवण असे या जगतीं वस्तू जीचें न शब्द करि माप ॥४॥
विधिनिषेधांचिया वाटा । दाविता हाचि दिवटा ।
बंधमोक्ष कळिकाटा । शिष्टु हाचि ॥५॥
मार्गां निषेधविधिरुप दाखविता हाचि एक कंदील ।
या बंधमोक्षकलहा मिटवाया शिष्ट पदवि शोभेल ॥५॥
हा अविद्येचा अंगीं पडे । तैं नाथिलें ऐसें रूढे ।
न लाहिजे तीन कवडे । साच वस्तु ॥६॥
धरि पक्ष अविद्येचा सत्य करी तैं जगासि जे मिथ्या ।
लाभे न तीन कवड्या इतुकेंही तें महत्व चितिसत्या ॥६॥
शुद्ध शिवाच्या शरीरीं । कुमारुचि हा जीउ भरी ।
जेवीं अंगें पंचाक्षरी । तेवींचि बोलु ॥७॥
शुद्ध शिवाच्या देहीं भूतापरि शब्द जीवभाव भरी ।
भूतप्रवेश जैसा पंचाक्षरि तो मनुष्यदेहिं करी ॥७॥
जीउ देहें बांधला । तो बोलें एकें सुटला ।
आत्मा बोलें भेटला । आपणयां ॥८॥
बद्ध शरीरें झाला जीव करी मुक्त त्यासि हा शब्द ।
शब्देंचि आपणाला आत्मा भेटे असें वदे वेद ॥८॥
दिवसातें चेववों गेला । तंव रात्रीचा द्रोहो आला ।
म्हणोनि सूर्यो या बोला । उपमा नव्हेचि ॥९॥
दिवस कराया जातो सविता तैं लोप होय रात्रीचा ।
म्हणुनी या शब्दाला दृष्टांत न योग्य होय सूर्याचा ॥९॥
जे प्रवृत्ति आणि निवृत्ति । विरुद्धा इया हातु धरिती ।
मग शब्देंचि चालती । एकलेनि ॥१०॥
कारण ज्यांच्या ठांई नांदतसे स्पष्ट नित्यचि विरोध ।
चालवि अविरोधें त्या प्रवृत्ति आणी निवृत्ति हा शब्द ॥१०॥
साहाय्य आत्मविद्येचें । करावया आपण वेंचे ।
गोमटें काय शब्दाचें । एकैक वाणूं ॥११॥
प्राणत्याग करी हा आत्मज्ञानीं सहाय करण्याला ।
ऐसे अनेक सद्गुण शब्दाचे केंवि वर्णु मी त्याला ॥११॥
किंबहुना शब्दु । स्मरणदानीं प्रसिद्धु ।
परि ययाही संबंधु । नाहीं येथें ॥१२॥
किंबहुना शब्दाची स्मृतिदानीं बहुत होय विख्याती ।
आत्म्यापुढें तथापी याची कुंठीत होय तीव्र गती ॥१२॥
आत्मया बोलाचें । कांहींचि उपयोगा न वचे ।
स्वसंवेद्या कोणाचें । ओझें आथी ॥१३॥
आत्मस्वरूपाच्या हा शब्द न येई मुळींच उपयोगा ।
वेद्य स्वतां असे जो कवणाचा तो अभारि हो सांगा ॥१३॥
आठवे कां विसरे । विषो होऊनि अवतरे ।
तरी वस्तूसी वस्तु दुसरें । असेना कीं ॥१४॥
आठव किंवा विस्मृति होण्याला वस्तु ती विषय व्हावी ।
जेथें द्वैतचि नाहीं त्या आत्म्या विषयता कसी यावी ॥१४॥
आपण आपणातें । आठवी विसरे के‍उतें ।
काय जीभ जिभेतें । चाखे न चाखे ॥१५॥
आपण अपणा विसरे किंवा अपणासि आठवें केंवी ।
जीभ जिभेनें कैसी चाखावी वा कसी न चाखावी ॥१५॥
जागतेया नीद नाहीं । मा जागणें घडे काई ।
स्मरणास्मरणें दोन्हींही । स्वरूपीं तैसीं ॥१६॥
निद्रा जागरिं नाहीं जागरही त्या दशेस कवण म्हणे ।
त्यापरि विसरचि नाहीं स्वरुपीं मग कायसी स्मृती होणें ॥१६॥
सूर्यो रात्री पां नेणे । मा दिवो काय जाणे ।
तेवीं स्मरणास्मरणें । वीण आपण वस्तु ॥१७॥
ठाउक नाहीं रविला रात्रचि मग तो कसा दिवस जाणे ।
तेंवी आठव विसरा वस्तू ती स्वप्रकाश आत्मपणें ॥१७॥
एवं स्मरणास्मरण नाहीं । तरी स्मारकें काय कायी ।
म्हणोनि इये ठायीं । बोलु न सरे ॥१८॥
एवं स्मरणास्मरण न जेथ स्मारक तिथें करिल काय ।
जे स्वप्रकाश वस्तू शब्दाचा तेथ होय निरुपाय ॥१८॥
आणीक एक शब्दें । काज कीरु भलें साधे ।
परी धिंवसा न बंधे । विचारु येथ ॥१९॥
शब्दाचा एक इथें होइल उपयोग ये असी शंका ।
परि नीट विचारांतीं योग्य म्हणाया न होय आवांका ॥१९॥
कां जें बोलें अविद्या नासे । मग आत्मेनि आत्मा भासे ।
हें म्हणतखेंवो पिसें । आलेंचि कीं ॥२०॥
शंका हीच अविद्या नष्ट करी शब्द वस्तु मग भासे ।
वस्तूनेंचि असें जो बोले त्या लागलेंचि खास पिसें ॥२०॥
सूर्यो रात्री पा मारील । मां आपणया उदो करील ।
हे कुडे न सरती बोल । साचाच्या गांवीं ॥२१॥
रात्री ते घालवुनी करितो मग आपुला उदय सूर्य ।
ऐकुनियां जल्पातें हसतिल ते तत्त्वदर्शि जे आर्य ॥२१॥
चेइलें निदे रुसे । ऐसी कें नीद असे ।
कीं चेइलें चेवों बैसे । ऐसे चेवणें आहे ॥२२॥
जागृत पुरुष जिच्यावरि रूसला ऐसी कुठें असे नीज ।
किंवा जागृति नाहीं जागविण्याची पडे जिला गरज ॥२२॥
म्हणोनि नाशापुरती । अविद्या नाहीं निरुती ।
नाहीं आत्मा आत्मस्थिती । रिगे ऐसा ॥२३॥
म्हणुनी नाहिं अविद्या मुळींच नाशावयासि योग्य अशी ।
आत्माहि तसा नाहीं जाणूं इच्छील जो स्वरूपासी ॥२३॥
अविद्या तंव स्वरूपें । वांझेचें कीरु जाउपें ।
मा तर्काचें खुरपें । खांडे कोणा ॥२४॥
होय अविद्या केवल वंध्येची कन्यका स्वरूपानें ।
तिज नाशाया होई शब्द कसा शक्त तर्कखङ्गानें ॥२४॥
इंद्रधनुष्या सितें । कवण धनवयीन घालिजेतें ।
तें दिसे तैसें होतें । साच जरी ॥२५॥
दिसतें तसेंचि असतें सत्य जरी हें धनुष्य इंद्राचें ।
कोण धनुर्धर न करी सज्ज तया बाण लाउनी साचें ॥२५॥
अगस्तीचिया कौतुका । पुरती जरी मृगतृष्णिका ।
तरी मार देतो तर्का । अविद्येसी ॥२६॥
असतें अगस्तितृष्णा भागविण्या जरि समर्थ मृगतोय ।
तरि तर्क अविद्येला मारायाला समर्थ तो होय ॥२६॥
साहे बोलाची वळघी । ऐसी अविद्या असे जगीं ।
तरी जाळूं ना कां आगीं । गंधर्वनगरें ॥२७॥
ही नाथिली अविद्या शब्दें उपपादनासि योग्य जरी ।
तरि गंधर्वपुरेंही अग्नी जाळूनि कां न भस्म करी ॥२७॥
नातरी दीपाची सोये । अंधारे कीर न साहे ।
तेथें कांहीं आहे । जावयाजोगें ॥२८॥
तेजापुढें दिव्याच्या नाहीं तमाला टिकावया ठाव ।
मग काय निवारावें दीपें जेथें मुळीं तमोऽभाव ॥२८॥
नातरी पाहावया दिवसु । वातीचा कीजे सोसु ।
तेव्हढाही उद्वसु । उद्यमु पडे ॥२९॥
अथवा पाहायाला दिवस जरी वातिचा खटाटोप ।
कोणीं केला तरि तो व्यर्थचि त्याचा असे उपद्वयाप ॥२९॥
जेथें साउली न पडे । तेथें नाहीं जेणें पाडें ।
मा पडे तेथें तेव्हडें । नाहींचि कीं ॥३०॥
जेथें छाया नाहीं पडली तेथें नसे तिचा भाव ।
पण जेथ पडे नच ती भासे केवल जरी तिचें नांव ॥३०॥
दिसतचि स्वप्न लटिकें । हें जागरीं होय ठाउकें ।
तेंवी अविद्याकाळीं सतुकें । अविद्या नाहीं ॥३१॥
दिसतेंवेळिंच लटिकें स्वप्न तसें जागरीं जरी ज्ञान ।
तेविंच खोटी ऐसें कळण्यापूर्वींहि खरी अविद्या न ॥३१॥
वोडंबरीचिया लेणिया । घरभरी आतुडलिया ।
नागवें नागविलिया । विशेष कायी ॥३२॥
दागीने जरि भरले विपुल घरीं इंद्रजाळिचे जेणें ।
कवडिहि हातिं न येई नग्ना लुटितांहि काय त्या मिळणें ॥३२॥
मनोरथाचें परिमळ । आरोगिजतु कां लक्ष वेळ ।
परि उपावासावेगळ । आनु आथी ॥३३॥
मनिंचे मांडे खासे ताजे जरि लक्ष वेळ भक्षियले ।
उपवासचि हा केवळ पोट जसेंचि तसें रितें उरलें ॥३३॥
मृगजळ जेथें नुमंडे । तेथें असे पां कोरडें ।
मा उमंडे तेथे जोडे । वोल्हांशु कायी ॥३४॥
मृगजळ जेथ न भासे ती जागा मात्र शुष्क न म्हणावी ।
पण जेथें भासे तें तेथें तरि आर्द्रता कवण दावी ॥३४॥
हें दिसे तैसें असे । तरी चित्रींचेनि पाउसें ।
वोल्हावतु कां मानुसें । आगरातळीं ॥३५॥
जैसें दिसतें हें जग तैसेंचि जरि यथार्थ तें असतें ।
तरि चित्रांतिल वृष्टीनें भिजलीं असतींच साळिचीं शेतें ॥३५॥
कालऊनि अंधारें । लिहों येती अक्षरें ।
तरी मसीचिये वोरबारें । कां शिणावें ॥३६॥
अंधाराचें काजळ खलुनी जरि वर्ण लीहितां आले ।
तरि ऐसें कां न म्हणू शाईचे शीण व्यर्थची गेले ॥३६॥
आकाश काय निळें । न देखतु हे डोळे ।
तेवीं अविद्येचि टवाळें । जाणोनि घेई ॥३७॥
बा नीलिमा नमाची अमुचे डोळे न पाहती काय ।
तेंवि अविद्यागारुडतर्काची तिजपुढें नसे सोय ॥३७॥
अविद्या येणें नावें । मी विद्यमानचि नव्हें ।
हे अविद्याचि स्वभावें । सांगत असे ॥३८॥
सांगे स्वयें अविद्या निजनावें विद्यमान मी नाहीं ।
कारण अर्थ अविद्या शब्दाचा पाहतां असा होई ॥३८॥
आणि इये अनिर्वाच्यपण । तें दुजेंही देवांगण ।
आपुल्या अभावीं आपण । साधितसे ॥३९॥
आणि अनिर्वाच्य असें लक्षण शास्त्रोक्त जें अविद्येचें ।
अपुला अभाव आपण कथुनि तिनें दाविलें इथें साचें ॥३९॥
कांहींचि जरी आहे । तरी निर्धारु कां न साहे ।
वरीं घटभावें भोये । अंकित दिसे ॥४०॥
जर कांहीं वस्तु असे निश्चय करवे कसा न तिजविषयीं ।
कुंभाच्या अस्तित्वें भूमीवरि खूण दृश्य जसि होई ॥४०॥
अविद्या नाशी आत्मा । ऐसी नव्हे प्रमा ।
सूर्या अंगीं तमा । जयापरी ॥४१॥
निरसूनि अविद्येसी आदी आत्म्यासि आत्मपण येई ।
हेंही न संभवे ती नाहिंच सूर्यांत तम जसें नाहीं ॥४१॥
हे अविद्या तरी मायावी । परी मायावीपणचि लपवी ।
साचा आली अभावीं । आपुली हे ॥४२॥
ही असुनी मायावी मायावी रूप आपुलें लपवी ।
परि तत्स्वभाव न लपे शब्द अविद्या अभावची दावी ॥४२॥
बहुतांपरी ऐसी । अविद्या नाहीं आपैसी ।
आतां बोलु हातवसी । कवणावरी ॥४३॥
बहुतांपरी पहातां नाहिं अविद्या असाचि सिद्धांत ।
आतां कवणावरि हा शब्द उगारील आपुला हात ॥४३॥
साउलिये तें साबळें । हालया भोंय आदळे ।
कीं हालेनि अंतराळें । थोटावे होतु ॥४४॥
मारूं जातां हातें छायेला हात भूवरी अदळे ।
किंवा हाणूं जातां आकाशाला हतासि काय मिळे ॥४४॥
कां मृगजळाच्या पानीं । गगनाच्या आलिंगनी ।
नातरी चुंबनीं । प्रतिबिंबाच्या ॥४५॥
मृगजळपान कराया आलिंगन द्यावयासि गगनातें ।
कोणीएक निघाला चुंबाया दर्पणांतिल मुखातें ॥४५॥
उठावला वोथरे तंवका । तो सुनाट पडे असिका ।
अविद्या नाशी तर्का । तैसें होये ॥४६॥
तरि तो प्रयत्‍न अवघा त्याचा जाईल सर्वथा वांया ।
तैसा तर्क शिणे हा व्यर्थ अविद्येसि ठार माराया ॥४६॥
ऐसी अविद्या नाशावी । हें वाहेल जो जीवीं ।
तेणें साली काढावी । आकाशाची ॥४७॥
जो नर चिंतिल ऐसें अशी अविद्या समूळ निरसावी ।
साल तया शहण्यानें आकाशाची खुशाल काढावी ॥४७॥
तेणे शेळी गळां दोहावी । गुढघां वास पाहावी ।
वाळऊनि काचरी करावी । सांजवेळेची ॥४८॥
तेणें अजागलाचें दोहावें दुग्ध दृष्टि गुढघ्याची ।
उपयोगार्थ करावी काचरि सुकवूनि सांजवेळेची ॥४८॥
जांभई वाटूनि रसु । तेणें काढावा बहुवसु ।
कालऊनि अळसु । मोदळा पाजावा ॥४९॥
वांटुनि रस काढावा जांभ‍इचा त्याचि दीड शहाण्यानें ।
पाजावा गवताच्या पुतळ्याला अळस कालवुनि त्यानें ॥४९॥
तो पाटा पाणी परतु । पडली साउली उलथु ।
वारियाचे तांथु । वळु सुखें ॥५०॥
न चुके ऐसा पंडित पाटाचा ओघही परतवाया ।
वळण्यासि वायुतंतू अपुली उलथावयासिही छाया ॥५०॥
तो बागुलातें मारु । प्रतिबिंब खोळें भरु ।
तळहातिंचे विंचरु । केश सुखें ॥५१॥
मारूं दे बागुल तो पदरीं प्रतिबिंब तो सुखें भरूं दे ।
तळहाताच्या केशा तो मतिसागर खुशाल विंचरूं दे ॥५१॥
घटाचें नाहींपण फोडु । गगनाचीं फुलें तोडु ।
ससयाचें मोडु । शिंग सुखें ॥५२॥
तो नास्तित्व घटाचें फोडूं दे गगनपुष्प तोडूं दे ।
काय अशक्य अशाला शिंग सशाचें खुशाल मोडूं दे ॥५२॥
तो कापुराची मसी करू । रत्‍न दीपीं काजळ धरू ।
वांझेचें लेंकरूं । परणु सुखें ॥५३॥
तो शाह कापुराची करूं दे मणिदीपिकाजळा धरूं दे ।
वंध्येच्या कन्येला मोहित हो‍उनि खुशाल तो वरूं दे ॥५३॥
तो अंवसेचेनि सुधाकरें । पोसु पाताळींचीं चकोरें ।
मृगजळींचीं जळचरें । गाळु सुखे ॥५४॥
अंवसेच्या चंद्रानें पाताळांतिल चकोर पोसु सुखें ।
मृगजळिंचे प्राणी तो पाळूं दे कीं सुखें मकर बदकें ॥५४॥
अहो हें किती बोलावें । अविद्या रचिली अभावें ।
आतां कायी नाशावें । शब्दें येणें ॥५५॥
काय बहुत सांगावें ही पुतळी बनविली अभावाची ।
खचित अविद्या नांवें एथ चले मात काय शब्दाची ॥५५॥
नाहीं तयाचे नाशें । शब्द न ये प्रमाणदशे ।
अंधारीं अंधारा जैसें । नव्हे रूप ॥५६॥
नसणाराला निरसे त्या शब्दाला प्रमाण कोण म्हणे ।
अंधारीं अंधारा काय असे रूप त्यासि कोण गणे ॥५६॥
अविद्येची नाहीं जाती । तेथ नाहीं म्हणतया युक्ती ।
जेवीं दुपारीं का वाती । आंगणींचिया ॥५७॥
नाहीं स्वतां अविद्या वस्तू तीचा अभाव साधाया ।
तर्क न चाले अंगणिं दीप जसा तम दुपारिं बाधाया ॥५७॥
न पेरितां सेतीं । जे कीं संवगणिया जाती ।
तयां लाजेपरौती । जोडी आहे ॥५८॥
शेतचि न पेरिलें जें तें कापायासि जाति जे लोक ।
लाज न कैशी वाटे काय तयाच्या हतासि ये पीक ॥५८॥
खवणियाच्या अंगा । जेणें केला वळघा ।
तो न करितांचि उगा । घरीं होता ॥५९॥
छायापुरुषांगा जो पुरुष मिठी मारण्यासि सिद्ध असे ।
याचा अर्थ असा कीं अपुल्या घरिं तो उगीच कीं बैसे ॥५९॥
पाणियावरी वरिखु । होतां कें असे विशेखु ।
अविद्या नाशी उन्मेखु । फांकावा तैसा ॥६०॥
होतां वृष्टी समुद्रीं त्यापासुनि पीक येतसे काय ।
नाशायासि अविद्या व्यर्थ तसा यत्‍न सर्वही जाय ॥६०॥
माप मापपणें श्लाघे । जंव आकाश मवूं न रिगे ।
तम पाहतां वाउगें । दीपाचें जन्म ॥६१॥
जोंवरि नभा न मोजे तोंवरि त्या माप नांव हें सार्थ ।
तम ज्याला दिसतें त्या दीपाचें सर्वही जिणें व्यर्थ ॥६१॥
गगनाची रससोये । जीभ जैं आरोगूं जाये ।
मग रसना हे होये । आडनांव कीं ॥६२॥
चाखुनि मिटक्या मारी पोळी जी मृदु उनून गगनाची ।
वारंवार रुचीनें जिव्हा ती जाण आडनांवाची ॥६२॥
नव्हतेनि वल्लभें । आहेवपण कां शोभे ।
खातां केळीचे गाभे । न खातां गेले ॥६३॥
नस्त्या पतिनें कुलिन, स्त्रीचें कैसें सवाष्णपण शोभे ।
सोलुनि सोलुनि आंतिल न भरेची पोट केळिच्या गर्भै ॥६३॥
स्थूळ सूक्ष्म कवण एकु । पदार्थ न प्रकाशी अर्कु ।
परी रात्रीविषयीं अप्रयोजकु । जालाचि कीं ॥६४॥
नाहीं दर्शित सूर्यें ऐसा नाहीं पदार्थ जगतांत ।
परि रात्रीच्या विषयी आली त्या निरुपयोगिता खचित ॥६४॥
दिठी पाहतां काय न फवे । परी निदेतें तंव न देखवे ।
चेतातें न संभवे । म्हणोनियां ॥६५॥
दृष्टिस काय अगोचर परि पाहुं शके ती कधीं न निद्रेला ।
त्याचें कारण हें कीं येई शून्यत्व जागरीं तिजला ॥६५॥
चकोराचिया उद्यमा । लटकेपणाची सीमा ।
जरी दिहाचि चंद्रमा । गिवसूं वैसे ॥६६॥
पाहूं जाती दिवसा चंद्राला चक्रवाकपक्षि जरी ।
तरि त्यांच्या यत्‍नाच्या व्यर्थत्वा कोण सांग माप करी ॥६६॥
नुसधियेचि सांचा । मुका होये वाचकाचा ।
अंतराळीं पायांचा । पेंधा होय ॥६७॥
कोरीं पुस्तकपत्रें जो वाची तोचि खचित होय मुका ।
पायाचा धड गमनीं चाले जो पांगळा न म्हणवे कां ॥६७॥
तैसिं अविद्येसन्मुखें । सिद्धचि प्रतिषेधकें ।
उठलींचि निरर्थकें । जल्पें होती ॥६८॥
तेंवि अविद्येसन्मुख प्रतिषेध करावयासि जी केली ।
खटपट साक्षेपानें शब्दें सगळीच व्यर्थ ती गेली ॥६८॥
अंवसे आला सुधाकरू । न करीच काय अंधकारू ।
अविद्या नाशी विचारू । तैसा होय ॥६९॥
अंवसेचा जो हिमकर त्याची जोत्स्नाचि होय अंधार ।
तेविं अविद्या निरसुनि जाणावा सर्व व्यर्थ सुविचार ॥६९॥
नाना न निफजतेनि अन्नें । जेवणें तेंचि लंघणें ।
निमालेनि नयनें । पाहाताचि अंधु ॥७०॥
सिद्ध न केलें ऐशा अन्नातें सेवणेंचि लंघन तें ।
गतनयनें बघणारा अंधचि ही गोष्ट उघडची दिसते ॥७०॥
कैसिही वस्तु नसे । जैं शब्दाचा अर्थ हों बैसे ।
तैं निरर्थकपणें नाशे । शब्दही थिता ॥७१॥
अर्थ जया शब्दाचा कांहिंच वस्तू नसे असा होतो ।
तेव्हां अर्था घेउनि शब्द निरर्थकपणें लया जातो ॥७१॥
आतां अविद्याचि नाहीं । हें कीर म्हणों कायी ।
परि ते नाशितां कांहीं । नुरेचि शब्दाचें ॥७२॥
एवंच ही अविद्या नाहीं हें काय बहुत सांगावें ।
नाहीं हें ठरल्यावरि शब्दा आतां तिलोदका द्यावें ॥७२॥
यालागीं अविद्येचिया मोहरा । उठिलियाही विचारा ।
अंगाचाचि संसारा । होऊनि ठेला ॥७३॥
यालागिं अविद्येच्या समोर राहे उभा जरि विचार ।
तरि तिजसहीत त्याच्या देहाचा लोप होइ साचार ॥७३॥
म्हणोनि अविद्येचेनि मरणें । प्रमाणा येईल बोलणें ।
हें अविद्याचि नाहींपणें । नेदी घडों ॥७४॥
यासाठिं अविद्येच्या मरणें शब्दा प्रमाणता येई ।
ही गोष्ट घडों नेदी अपुल्या नाहींपणें अविद्या ही ॥७४॥
आणि आत्मा हन आत्मया । दाउनि बोल महिमेया ।
येईल हे साविया । विरुद्धचि ॥७५॥
तैसेंचि आत्मयातें दावुनि आत्म्यासि शब्दमहिम्यातें ।
पावेल हें विरुद्धचि दिसतें बघतां स्वयंप्रकाशातें ॥७५॥
आपणयां आपणासी । लागलें लग्न कवणें देसीं ।
कीं सूर्य अंग ग्रासी । ऐसें ग्रहण आहे ॥७६॥
कोणी तरि अपणासी अपुलेंची लग्न लाविलें ऐसें ।
देखोलें कीं कधिंतरि ग्रहणीं स्वांगाप्रती रवि ग्रासे ॥७६॥
गगन आपणयां निघे । सिंधु आपणया रिघे ।
कीं तळहात वोळघे । आपनपेयां ॥७७॥
गगनचि गगना आलें सिंधुमधें सिंधुही तसा शिरला ।
तळहातें तळहाता धरिलें ये सत्यता न या बोला ॥७७॥
चराचरा पाणी पाजणी । करूं येईल एके क्षणीं ।
परी पाणियासी पाणी । पाजावें काई ॥७८॥
उदक करी जगताचें तृष्णाहरण प्रसिद्ध ही गोष्ट ।
परि पाण्यातें पाणी प्यालें हें स्वप्निंही नसे दृष्ट ॥७८॥
साठीं तीनशा दिवसां । माजीं येखादा होय ऐसा ।
जे सूर्यासीचि सूर्य जैसा । डोळा दावी ॥७९॥
न कुणीही आढळला दिवस असा एक तीनशें साठी ।
कीं सूर्यै सूर्याला केव्हांतरि देखिलें स्वतां दृष्टीं ॥७९॥
कृतांत जरी कोपेल । तरी त्रैलोक्य हें जाळील ।
वांचूनि आगी लावील । आगिसी काई ॥८०॥
जरि कोप ये कृतांता त्रैलोक्यातें क्षणांत जाळील ।
परि अग्नी अग्नीला लागे हें शक्य कोण मानील ॥८०॥
आपणपें आपणयां । दर्पणेंवीण धात्रया ।
समोर होआवया । ठाकी आहे ॥८१॥
अरशांत पाहिल्याविण आपण अपुल्या समोर होण्याला ।
शक्त नसे ब्रह्माही इतराचा काय पाड मग बोला ॥८१॥
दिठी दिठीतें रिघों पाहें । रूचि रुचीतें चाखों सुये ।
कीं चेतया चेतऊं ये । हें नाहींच कीं ॥८२॥
डोळा पाहे डोळा रुची रुचीलागिं केंवि ती चाखी ।
कीं जाग्याला जागा करि ऐसा कोण पाहिला लोकीं ॥८२॥
चंदन चंदना लावी । रंगु रंगपणा रावी ।
मोतीपण मोतीं लेववीं । ऐसें कैंचें ॥८३॥
रंग कधीं रंगविला चंदनकाष्ठासि गंध लावीले ।
मुक्तासि मुक्तमाला घालूनी अधिक काय दावीलें ॥८३॥
सोनेंपण सोनें कसी । दीपपण दीप प्रकाशी ।
रसपणा बुडी दे रसीं । हें कें जोडे ॥८४॥
सोनें कसासि लावी सोन्यावरि रस रसांत बुडि देई ।
दीपा दावी दीपचि या गोष्टी देखिल्या न स्वप्नींही ॥८४॥
आपुलिये मुकुटीं समर्था । चंद्र बैसविला सर्वथा ।
परि चंद्र चंद्राचिये माथां । वाऊं ये काई ॥८५॥
स्वशिरीं चंद्रा बैसवि ऐसा आहे समर्थ शंकर तो ।
परि अपुल्याची मस्तकिं बसूं शके काय हो निशाकर तो ॥८५॥
तैसा आत्मराजु जंव । ज्ञानमात्रचि भरींव ।
आतां ज्ञानें ज्ञानासी खेंव । कैसें दीजे ॥८६॥
तैसा घनदाटचि जो आत्मा केवल दुजें जिथें नाहीं ।
ज्ञानस्वरूप जें तें ज्ञानाला भेट दे कसी पाहीं ॥८६॥
आपुलेनि जाणपणें । आपणयातें जाणो नेणे ।
डोळ्या आपलें पाहाणें । दुवाद जैसें ॥८७॥
दृङ्‍मात्रचि जो केवल जाणूं नेणे कदापि अपणाला ।
डोळा देखे डोळ्या वाटे ही गोष्ट शक्य कवणाला ॥८७॥
आरिसा आपुलिये । अंगीं आपण पाहे ।
तरि जाणणें जाणों लाहे । आपणपयातें ॥८८॥
जरि आरसा निजांगा पाहूं शके हेंहि शक्य होईल ।
कीं अद्वय अव्यय हा बोधात्मा आपणासि जाणेल ॥८८॥
दिगंता पैलीकडेचें । धांवोनि सुरिया खोंचे ।
मा तियेसी तियेचें । अंग फुटे ॥८९॥
अरि दूर दिगंतिं असो त्याला धावूनि मारि तरवार ।
परि नाहीं देखियली कोणी जी छेदित स्वकीय शिर ॥८९॥
रसवृत्तीसी उगाणे । घेऊनि जिव्हाग्र शहाणें ।
परी कायी कीजे नेणें । आपणापें चाखों ॥९०॥
सेवुनि विविध रसांतें म्हणवी रसनाग्र रसिक जगतीं या ।
शक्त नसे परि तेची आपण अपुल्या रसासि सेवाया ॥९०॥
तरी जिभे कायी आपुलें । चाखणें हन ठेलें ।
तैसें नव्हे संचलें । तेंचि तें कीं ॥९१॥
आत्मरसातें जिव्हा यद्यपि नोहे समर्थ चाखाया ।
स्वरसज्ञता तसे तिज कवण असा नर धजेल बोलाया ॥९१॥
तैसा आत्मा सच्चिदानंदु । आपणया आपण सिद्धु ।
आतां काय दे शब्दु । तयाचें तया ॥९२॥
तैसा सच्चित्सुख जो आत्मा केवल असे स्वतःसिद्ध ।
आतां मुळिंचें त्याचें त्याला देईल काय हा शब्द ॥९२॥
कोणाही प्रमानाचेनि हातें । वस्तु घेना नेघे आपणयातें ।
जें स्वयें असे आयितें । घेणें ना न घेणें ॥९३॥
कवण्या प्रमाणयोगें घेतां देतां न येचि वस्तू ही ।
ग्राह्य नसे ती जैसी आग्रह्यत्वहि तसेंचि तिज नाहीं ॥९३॥
म्हणोनि आत्मा आत्मलाभें । नांदऊनि शब्द शोभे ।
येईल ऐसा न लभे । उमसु घेवों ॥९४॥
यालागिं आत्मयाला देउनि आत्मत्व नांदवी इतुकी ।
शक्ती नाहीं शब्दीं मग याचा काय डौल सांगा कीं ॥९४॥
एवं माध्यान्हींचि दिवी । तम धाडी ना दिवो दावी ।
तैसी उभयतां पदवी । शब्द जाली ॥९५॥
यापरि माध्यान्हींचा दीप तमा निरसिना प्रकाशविना ।
दोहों पक्षीं तेंवी तीच गती प्राप्त होय शब्दा ना ॥९५॥
आतां अविद्या नाहींपणें । नाहीं तयेतें नाशणें ।
आत्मा सिद्धुचि मा कोणें । काया साधावें ॥९६॥
नास्तित्वाची मूर्ती नाश कराया अशा अविद्येचा ।
जगतीं या सिद्ध असे ऐसा तो कणव पूत मायेचा ॥९६॥
ऐसा उभयपक्षीं । बोलु न लाहे नखीं ।
हरपला प्रलयोदकीं । ओघ जैसा ॥९७॥
यापरि दोहीं पक्षीं आत्मत्वीं लाग नाहीं शब्दाचा ।
प्रलयोदकिं लोपतें पावे जैसा प्रवाह गंगेचा ॥९७॥
आतां बोला भागु कांहीं । असणें जयाच्या ठायीं ।
अर्थता तरी नाहीं । निपटूनियां ॥९८॥
जी वस्तु नेति श्रुति वर्णित ती न ठावि अर्थाला ।
जेथें अर्थचि नाहीं तेथें अवकाश काय शब्दाला ॥९८॥
बागुल आला म्हणतें । बोलणें जैसें रितें ।
कां आकाश वोळंबतें । तळहातीं ॥९९॥
बागुलबावा आला हा जेंवि असे निरर्थ कीं बोल ।
किंवा गगनाचें छत लोंबे हें बोलणें जसें फोल ॥९९॥
तैसीं निरर्थकें जल्पें । होऊनियां सपडपें ।
शोभती जैसें लेपें । रंगावरी ॥१००॥
त्यापरि जल्प निरर्थक वरवर कानासि लागती मधुर ।
चित्रपटावरि दिसते रंगविले दुरुन जेंवि चित्तहर ॥१००॥
एवं शब्दैकजीवनें । बापुडीं ज्ञानें अज्ञानें ।
साचपणें वनें । चित्रींचीं जैसीं ॥१०१॥
शब्दावरि जीं जगतीं ज्ञानाज्ञानें दिसोत सत्यपणें ।
चित्रपटीं लिहिलेलीं नयना भुलवीति जेंवि हरित वनें ॥१०१॥
या शब्दाचा निमाला । महाप्रळयो होंसरला ।
अभ्रासवें गेला । दुर्दिनु जैसा ॥१०२॥
वातें उडोनि जातां अभ्र तया सहचि जाय दुर्दिनही ।
तैसा शब्द लयाला जातां तत्क्षणिं महाप्रलय होई ॥१०२॥
॥ प्रकरण ६ समाप्त ॥