लघुभागवत - रुक्मिणीहरणगीत

अथ रुक्मिणीहरणगीतप्रारंभ: ।
(कविश्रेष्ठ मोरोपंतकृत.)
(चाल-‘आपुलिया बळें०’ किंवा ‘पहिली माझी ओंवी०’)
कुरुक्षेत्रीं येतां सूर्यग्रहपर्व । स्राना आले सर्व यदू कुरु ॥१॥
द्रुपदाची कन्या सद्रुणांची खाणी । पांडवांची राणी होती जेथें ॥२॥
श्रीकृष्णाच्या भार्या साष्टशत सोळा । सहस्रही गोळा झाल्या तेथें ॥३॥
द्रौपदी सर्वाचा करी बहुमान । त्यांचें देहभान उरों नेदी ॥४॥
रुक्मिणीस म्हणे "सांग निज लग्र । कथा मन मग्र सुखीं होऊ" ॥५॥
रुक्मिणी म्हणे " हो असो स्तव; यथा । मती लग्रकथा सांगेन मी ॥६॥
विदर्भदेशांत कुंडीननगरीं । भीष्मकाचे घरीं जन्म माझें ॥७॥
माझ्या जननीचें नाम शुध्दमती । जीचा भाव पती महेश्वर ॥८॥
बंधू माझे पांच वडील अवघे । आहेत चवघे ताताधीन ॥९॥
देव-ब्राह्मणांचा भक्त माझा बाप । ज्याला स्वप्रीं पाप ठावें नाहीं ॥१०॥
रुक्मिणी हें माझें, माहेरीचें नाम । जातीपुष्पदाम भावांचें मी ॥११॥
रुक्मी ज्येष्ठबंधू मोठा अहंकारी । घरींदारीं भारी तेज त्याचें ॥१२॥
स्वामींचा म्यां साधुमुखें बडीवार । आयकीला फार बाळपणीं ॥१३॥
कारण आनंद सिंधुमज्जनाचें । येणें सज्जनाचें मज होय ॥१४॥
श्रीकृष्णगुणांची लागलीच गोडी । पळही न सोडी मन माझें ॥१५॥
तात म्हणे द्यावी संसारवैद्याला । देईन चैद्याला दादा म्हणे ॥१६॥
दादापुढें कांहीं न चाले बापाचें । तें फळ पापाचें माझियाची ॥१७॥
आणवीला चैद्य धरीयेलें लग्र । झालें चिंतामग्र मन माझें ॥१८॥
चिंता नाहीं कळों दिली म्यां जनांत । योजिले मनांत सात श्लोक ॥१९॥
लिहिली पत्रिका आपुल्याच हातें । संकट महा तें काय सांगूं ॥२०॥
सुदेव ब्राह्मण विनवीला आर्य । पाठवीला कार्य साधावया ॥२१॥
पत्रिका घेऊनी गेला व्दारकेला । तेणें फार केला श्रमी देह ॥२२॥
ब्राह्मणाची भीड स्वामींस पडली । तरीच घडली मज सेवा ॥२३॥
विप्रहस्तीं देती हात पुण्यश्लोक । सात पुण्य-श्लोक वाचीतांची ॥२४॥
पूर्ण अनुग्रह स्मितें जाणवीला।रथ आणवीला त्याची वेळे ॥२५॥
स्वरथीं प्रथम चढवूनी विप्र । माझे स्वामी क्षिप्र आरुढले ॥२६॥
आले गांवें एका रात्रींत शंभर । स्वामी विश्वंभर दयासिंधू ॥२७॥
व्दिज गेल्यावरी शिशुपाळ आला । चिंताज्वर झाला मला भारी ॥२८॥
माय दे लावूनी देहाला हळद । हे हालहलद न तो पाप ॥२९॥
करुनी भलतें एक मिष वाटे । पाहें; विष वाटे अन्न पान ॥३०॥
पुसतां सांगे मी अश्रुहेतु तेल । उत्तरीं गुंतेल नव्हे कधीं ॥३१॥
‘लग्र पूर्वदिनीं वृष्णीबळपूर्ण । होऊनियां तूर्ण हराअया ॥३२॥
ऐसें जें लिहोनी पाठवीलें होतें । आठवीलें हो ! तें शतदां म्या ॥३३॥
न आले त्या दिशीं मध्यरात्रीं मात्र । चिंताज्वरें गात्र तापवीलें ॥३४॥
त्या रात्रीं लागला नाहीं माझा डोळा । प्राण कंठीं गोळा झाले होतें ॥३५॥
भक्तचिंतामणी गौरीहर परी । रुसल्यें त्यांवरी शतदां मी ॥३६॥
मी म्हणें कपाळीं हा नवरा जीवा । हा ! नवराजीवाऽमलनेत्रा ! ॥३७॥
कृष्णास दे कीं हे तनू पावकास । अंबे ! पाव कास घालूनीयां ॥३८॥
वाहीन मी नित्य श्रीशंकरा बेल । विशंक राबेल मन पायीं ॥३९॥
देईन मी नित्य नव सदा दानें । नवस दादानें किती केले ॥४०॥
काय करावें त्या सज्जनें वाडवें । मद्दैव आडवें झालें वाटे ॥४१॥
जाणों पत्रिकेंत लिहितां चूकल्यें । तरीच मूकल्यें महासुखा ॥४२॥
धाडीला चोरोनी स्वभावा लाखोटा । स्वभावाला खोटा कोण म्हणे ? ॥४३॥
न पावावें हे तों त्यांची नव्हे रीती । न ते अव्हेरीति विनवीतां ४४॥
ऐसी नानापरी चिंतेंत पडल्यें । दु:खें मी रडल्यें सारी रात्र ॥४५॥
जो ऐसें मन्मन चिंतेंत राहाटे । स्फुरला पाहांटे डावा बाहू ॥४६॥
स्फुरे नेत्र नाशी सर्व ताप डावें। सर्वथा पडावें सुखीं येणें ॥४७॥
हर्षलें कांहीं तों सुदेव देखीला । तो विप्र लेखीला महादेव ॥४८॥
तो म्हणे आणीला आला वासुदेव । हा लावा सुदेव वाटे शीघ्र ॥४९॥
म्यां त्याच्या चरणीं ठेविलें  मस्तक । तेणेंही हस्तक माझ्या माथां ॥५०॥
त्या प्राणदात्याला काय म्यां अर्पावें । अमृता तर्पावें कोणें रसें ॥५१॥
जें जें दिलें तें तें सद्रुरुला अल्प । वंदनची कल्पतरुपूजा ॥५२॥
ज्यांला भक्तत्राण दुष्टदंड पाठ । आले पाठोपाठ भावोजीही ॥५३॥
भारी बळभद्रभावोजींचें सैन्य ।येतां आलें दैन्य चैद्यांदिकां ॥५४॥
सीमांतपूजन केलें जनकानें । जैसें  जनकानें मिथिलेंत ॥५५॥
उतरले प्रभू कुंडीनाबाहेर । हर्षलें माहेर दादावीणें ॥५६॥
अंबिकेला न्यावी नवरी बाहेरी । हा माझ्या माहेरीं कुळधर्म ॥५७॥
मज रक्षावया कटकाचा कोट । केला वाटे लोट सिंधूचा तो ॥५८॥
या कन्यारत्नाला केली सेना पेटी । अंबिकेच्या भेटी नेते झाले ॥५९॥
जगदंबेची म्यां पूजा केली भावें । कार्य सिध्द व्हावें न कां मग ॥६०॥
उजवा अशोक प्रसाद मागतां । चरणा लागतां दिला मज ॥६१॥
प्रसाद घेऊनी करुनी नमन । तेथूनी गमन जैसें केलें ॥६२॥
जे मज भोंवते होते उभे मेले । अंबेनें ते केले वेडे सर्व ॥६३॥
गळालीं मेल्यांच्या हातींची हातेरें । पळांत मातेरें झालें त्यांचें ॥६४॥
न गणीले रथगजानीका गदा । ग्रजांनी कागदा मान दीला ॥६५॥
प्रकटले स्वामी लाजल्यें मी बाळा । सखी म्हणे माळा आधीं घालीं ॥६६॥
ज्याच्या तेजें रवी शशी मालवले । ते घ्याया लवले माला माझी ॥६७॥
धरुनीयां करीं स्यंदनीं वाहीलें । हें प्रेम, पाहीलें कोठें कोण्ही ? ॥६८॥
बैसवूनी अंकीं उरशीं धरीलें । मज उध्दरीलें चिंतेंतूनी ॥६९॥
मला नेतां वी एकही न बोले । वाटले ते कोल्हे, सिंह स्वामी ॥७०॥
त्या कटककोटा स्वर्ग मज सुधा । म्हणा चक्रायुधा पक्षिराज ॥७१॥
यापरी हरुनी मज दूरवर । आले शूरवर धणी माझे ॥७२॥
पावले दुर्जन असा वध हो ! ते । असावध होते घडीभरी ॥७३॥
मग मज नेलें असें त्यां कळलें । वदन मळलें अपयशें ॥७४॥
ते दुष्ट म्हणती तापोनी कोपानें । हरिली गोपानें कन्या किर्ती ॥७५॥
जिंकोनियां यदुनंदनास मज । मंद नासमज हरुं आले ॥७६॥
शाल्व जरासंध चैद्य शिशुपाळ । धांवले भूपाळ रणासाठीं ॥७७॥
योजूनी स्वामीला गट करावयाचें। कटक रायाचें  गांठी घाली ॥७८॥
स्वामींनीं पावतां भयें तनु कंपा । केली अनुकंपा मजवरी ॥७९॥
बोलिले ‘कोमेलें आंग कांपतीस । सांग कां पतीस पावोनही ? ॥८०॥
शत्रूभयें झाला प्रकट कांप हा । स्वकटका पहा भीऊं नको ॥८१॥
चैद्यादि तृणाच्या पहा या दवातें । अहा यादवातें कोण साहे ॥८२॥
फिरले आमुचे बळदेव दादा । तेजें सिंहनादा करीतात ॥८३॥
भेदीतील तेजें पर्वता पहा तें । सर्व पाप हातें हरितील ॥८४॥
याच्या जळतील तेजें पळतील । वैरी मळतील अकीर्तीनें ॥८५॥
केला नसे कोण्ही रामासम रण । रामास मरणभय नाहीं ॥८६॥
यांचें देवांनींही हळ नवसावें । पळ न बसावें पुढें काळें ॥८७॥
भ्यालीस कां अहा मुग्धे ! स्वस्थ रहा । चमत्कार पहा संगराचा ॥८८॥
या स्वामीच्या बोलें साध्वस उडालें । आनंदीं बुडालें मन माझें ॥८९॥
पाहें तों ऊठले बळाचे सागर । मुसळ नांगर घेऊनीयां ॥९०॥
त्यां स्वल्प पन्नास वर्ण वाखाणाया । अर्णवा खाणाया समर्थ ते ॥९१॥
स्वर्गज होय कां न कोहाळा हळा । नको हाळाहळा गंध ज्याचा ? ॥९२॥
घटजीं शोषाया तप नदीपा न । तपन दीपा न लोपवील ॥९३॥
झाले और्व परबळपारावारा । बळ पारावारा किती जाणें? ॥९४॥
परसेनार्णवीं बळ मंदराग । खळ मंद, राग त्याचा येतो ॥९५॥
वाहिलीं क्षोणींते खणीत शोणीतें । वर्णावें कोणीं तें महायुध्द? ॥९६॥
वीर अभिमूखप्रहारें जे मेले । अप्सरांनीं नेले वरुनी ते ॥९७॥
नाचले त्या रणरंगांत कबंध । कीं पातकबंधमुक्त झाले ॥९८॥
विस्तार तूं पूसों नको, टिके सरी । न कोटीकेसरीबळ यांच्या ॥९९॥
वैरिवी बहु रणांत गळाले। उरले पळाले मृत्युभयें ॥१००॥
जयश्रीचा लाभ सर्वांही यादवां । किती तीं या दवा वैरीतृणें ? ॥१०१॥
दादानें देखिले, स्वरक्तें रंगेल । जे रणीं भंगले चैद्यादिक ॥१०२॥
म्हणे, ‘पाहा कैशी सोडवीतों कन्या ? । हें कार्य म्यां अन्या सांगो नये ॥१०३॥
यादवांच्या रक्तें क्षोणीला न्हाणितों । भगीनी आणितों घडीमाजी ॥१०४॥
धरीन चोराला, त्रैलोक्य धुंडीन । नातरी कुंडीन पाहें न मी’ ॥१०५॥
जिंकावया केली तयां प्रतिज्ञा ते । जयांप्रती ज्ञाते उपासिती ॥१०६॥
अक्षौहिणी सैन्य घेऊनी धांवला । क्षणांत पावला दादाराय ॥१०७॥
जयाच्या पायाला भावीक लागती । भावी कलगती त्याशीं बरी ॥१०८॥
दादानें रथासीं रथ मेळवीला । क्षण खेळवीला प्रभूंनीं तो ॥१०९॥
स्वामींचें जें तेज अजीत रणीं तें । अजी तरणीतें तापवील ॥११०॥
न ममे खंडिलीं कोदंडाकवचें । तो दंडक वचें सांगवेना ॥१११॥
स्वामींची दुर्जनीं उग्रता बाहेर । मानस कणेंचें ॥११२॥
विरथ विशस्त्र दादा केला मग्र । मग खड नग्र वधावया ॥११३॥
होतां बंधुतेज मंद, कालवलें । नंदका लवलें मन शिर ॥११४॥
ऐकिली न नतघातलील जुनी । घातली लाजूनी पायीं मिठी ॥११५॥
सोडोनियां कोपं सकळ वळले । न कळवळले कोणा आर्ती ॥११६॥
ठेऊनी नंदक, ध्वजाशीं बांधीलें। खावें जें रांधीलें जैसें स्वयें ॥११७॥
भावाची सांगों मी काय शोभा? । नायका यशोभा यदूच्यांची ॥११८॥
स्वामींनीं दादाची दादाच्याची दोषें । विटंबिली रोषें तनू जैशी ॥११९॥
विटंबीती सेना भावोजीही कोपें । दोघांसह सोपें चरित्र हें ॥१२०॥
मुक्त केला दादा भावोजींनीं आंगें । थोरपण सांगें असें कोठें? ॥१२१॥
याच्या भक्तिरसें भुलवीला मर्ग । केले तुच्छ स्वर्गसुधाभोग ॥१२२॥
ज्यासाठीं ब्रह्मादि सुर सदा दास । सुरस दादास रुचेना तो ॥१२३॥
तेथेंची राहिला न गेला कुंडीना । कोणी कां धुंडीना, असा नाहीं ॥१२४॥
माझा निववीला भावोजींनीं खेद । यांचा बोल वेद; भेद नाहीं ॥१२५॥
श्रीमूर्ती श्रीगंगा या देहा ओहळा । स्वीकारी सोहळा पुरवाया ॥१२६॥
द्रौपदीबाई ! हे माजी लग्रकथा । स्वामी मनोरथा पुरवीतो" ॥१२७॥
नाशी कामक्रोधलोभ पापव्यथा । स्वयंवरकथा रुक्मिणीची ॥१२८॥
लावी धर्मन्यायभक्तिज्ञानपथा । स्वयंवरकथा रुक्मिणीची ॥१२९॥
भेटवी देऊनी प्रेम पक्षिरथा । स्वयंवरकथा रुक्मिणीची ॥१३०॥
मयूरासी वर्षा सज्जना हे तथा । स्वयंवरकथा रुक्मिणीची ॥१३१॥