महावाक्यपंचीकरण - शतक चवथे

॥ श्रीराम ॥
तो परस्परानुप्रवेशाचा मेळा । तत्वें जालीं गोळा महाभूतीं ॥१॥
अंत:करण व्यान श्रोत्र त्वचा ऐसीं । शब्देसीं आकाशीं प्रवेशलीं ॥२॥
मन समान हे त्वचा चौथें पाणी । स्पर्शेसीं पवनीं मिसळलीं ॥३॥
बुद्धि उदानेसी चक्षु पाद चौथें । रूपेंसीं मिळतें जालें तेजीं ॥४॥
चित्त अपानेसीं जिव्हा शिस्न रस । जालीं समरसें जाण अपीं ॥५॥
अहंकार प्राण घ्राण चौथें गुद । पांचवें ते गंध पृथ्वीयेसी ॥६॥
ऐसी विषयरूप पंचभूतें यासीं । च्यारी येकयेकासी मिळालीं पै ॥७॥
देवइच्छा माया ते मूळ प्रकृती । जाली विस्तारती त्रिधारूपें ॥८॥
येथूनी प्रपंच शिव आणि जीव । उपाधी हे सर्व देवेम केली ॥९॥
इच्छा मूळ शक्ति तेथें विस्मरण । देवाचें कारण अव्याकृत ॥१०॥
महाभूतें मेळा येकत्र तामस । मायागुणें भास सूक्षमाचा ॥११॥
ते चि गुणमाया भूतासमवेत । दो ठाईं करीत देवइच्छे ॥१२॥
त्यांत येक भाग कळा पंचवीस । हिरण्यगर्भास निमीयले ॥१३॥
अंत: करण विष्णु चेंद्र तो चि मनु । बुद्धि कमळासनु देव लिंगी ॥१४॥
चित्त नारायणु अहंकार खूण । तो गौरीरमण जाणावा पैं ॥१५॥
श्रोत्र दिशा आणि त्वचा तो पवन । चक्षु सूर्य जाण दिव्यरूप ॥१६॥
जिव्हा ते वरुण घ्राणाचा जो ठाव । तो अश्विनीदेव ज्ञानेंद्रियें ॥१७॥
वाचा जाण वन्ही पाणी तो सुरेशु । पाद जाणिजेषु त्रिविक्रम ॥१८॥
शिस्न प्रजापती गुद तो नैरुती । देवाची निगुती कर्मइंद्रियें ॥१९॥
व्रह्मांडीं विहरण तें चि पंचप्राण । दशभेदें जाण सप्त स्कंदीं ॥२०॥
स्कंद कोणेपरी शिष्य प्रश्न करी । स्वामी तो उत्तरीं सांगे कैसें ॥२१॥
पृथ्वीपासोनियां मेघाचें मंडळ । प्रथम सकळ अव स्कंद ॥२२॥
मेघाहुनी सूर्यापर्यंत विशद । तो प्रवाह स्कंद दुसरा पैं ॥२३॥
सूर्यापसोनियां चेंद्रमापावेतों । ऊर्ध स्कंद हा तो तिसरा कीं ॥२४॥
चेंद्रापासोनियां ताराचें मंडळ ॥ चौथ्या हा केवळ सह स्कंद ॥२५॥
नक्षत्रापासोनी शनीपर्यंत हा । वैव स्कंद पहा पांचवा तो ॥२६॥
शनीपासोनियां सप्तऋषी जेथें । पर स्कंदु वर्ते सहावा तो ॥२७॥
ऋषीपासुनीयां ध्रुवस्थानीं भेद । परिवाहा स्कंद सातवा तो ॥२८॥
भूताचें कारन मात्रा सूक्षम जाण । इंद्रियेसि ज्ञान विषयो पांच ॥२९॥
ऐसे पंचप्राण सप्त स्कंदी जाण । व्यापुना पवन चालतसे ॥३०॥
विषयाचें सुख स्थूळेविण नाहीं । सूक्षमी वाहीं आतुडेना ॥३१॥
यालागी हे स्थूळ विराट देवाचें । मिश्रित भूताचें पंचकृत ॥३२॥
येक येक भूतें पांचा ठाईं केलीं । पांचा मेळविलीं परस्परें ॥३३॥
हे ईश्वरिम इच्छा सर्व हि कारण । भूत पंचीकर्ण वेद बोले ॥३४॥
येक चि आकाश पंच भाग जाले । ते कैसें मिळालें पंचविध ॥३५॥
अंत: करणरूपें राहे आपणा पें । मिळे व्यानरूपें वायोआंगीं ॥३६॥
श्रोत्ररूपें वन्ही वाचांश जीवनीं । शब्दांशे मेदिनी नभा ऐसे ॥३७॥
वायु मनरूपें आकाशीं संचार । समान तो स्थीर आपणा पें ॥३८॥
त्वचारूपें तेजीं पाणी तें अपासीं । स्पर्श तो पृथ्वीसी वायुऐसा ॥३९॥
तेज बुद्धिरूपें प्रवेश आकासीं । आणि उदानेंसी वायुमाजी ॥४०॥
चक्षु आपणा पें अपी पादरूपें । पृथ्वीरूप रूपें तेज ऐसें ॥४१॥
आप चित्तरूपें मिसळे गगनीं । अपानें पवनीं समरसे॥४२॥
तेजीं जिव्हारूपें शिस्न अपणा पें । पृथ्वी रसरूपें आपऐसें ॥४३॥
पृथ्वी अहा रे मिळाली आकाशीं । प्राण तो वायुसी घ्राण तेजीं ॥४४॥
अपासी ते गुद अपणा पे गंध । पृथ्वी पंचविध मिळे ऐसी ॥४५॥
ऐसा हा येकोपा पंच महाभूतां । प्रकट स्थूळता पंचकृती ॥४६॥
कवण भूताचा कवण गुण धर्म । कोण कैसा धर्म ऐकावें पै ॥४७॥
सत्छिद्रता धर्म औकाश प्रधान । कर्म शब्दगुण आकाशाचें ॥४८॥
शब्द स्पर्शे गुण चांचल्य हे धर्म । विहरणादि कर्म वायूचें पैं ॥४९॥
शब्द स्पर्शे रूप गुण उष्ण धर्म । पचनादि कर्मे तेजाचे पैं ॥५०॥
शब्द स्पर्शे रूप रस ऐसे गुण । कर्मधर्म कोण आपयाचे ॥५१॥
द्रवत्व हे धर्म क्लेदनादि कर्म । बुझे आपवर्म सांगितलें ॥५२॥
शब्द स्पर्श रूप रस आणि गंध । गुण पंचविध मेदिनीचे ॥५३॥
कठीणत्व धर्म धारणादि कर्म । पृथ्वीयेचे नेम जाण ऐसे ॥५४॥
मूळ तें कारण भूताचे हे गुण । कार्यासी ते जाण वर्तताती ॥५५॥
आरद्रत्व जैसें असे त्या जळातें । ते तरंगीम वर्ते तैशापरी ॥५६॥
येके भूतीं मुख्य ऐसे गुण येक । अन्ये अगांतुक चौं भूतांचे ॥५७॥
ते कार्यपरत्वें मिळोनी वर्तती । अधिक हे युक्ती ऐसी असे ॥५८॥
शब्द गुणाकाशीं तो वेद्य श्रोत्रांसी । जन्म हा वायूसी नभीं जाला ॥५९॥
यालागी द्बिगुण समीरासी जाण । शब्द स्पर्श खूण श्रोत्र त्वचा ॥६०॥
वायूपासुनीयां जन्म या तेजासी । म्हणोनी तयासी त्रिगुणीनें ॥६१॥
शब्द स्पर्श रूप वेद्य हा त्रिपक्षु । श्रोत्र त्वचा चक्षु जाणा वन्ही ॥६२॥
तेजापासोनियां जन्म या आपासी । वेद्य इंद्रियासी चतुर्गुणी ॥६३॥
शब्द स्पर्श रूप रस गुण च्यारी । श्रोत्र त्वचा नेत्रीं जिव्हेसीं पैं ॥६४॥
जळीं पृथ्वी जाली पंचै गुणाथीली । ते चि वेद्य जाली पंच इंद्रिया ॥६५॥
शब्द स्पर्श रूप रस आणि गंध । पृथ्वीचा संमंध पंचइंद्रिया ॥६६॥
पंच महाभूतें केली पंचकृतें । देवें त्या अनंतें इच्छामात्रें ॥६७॥
पंचधातु मूस होये अग्नीसंगें । तेवि या श्रीरंगें केलें कैसें ॥६८॥
तन्मात्रा विचित्र भूतें कालविलीं । तात्काळ शोखिलीं महा तेजें ॥६९॥
ऐसा जाला गोळ त्याचे देह स्थूळ । निर्मि घननीळ ब्रह्मांड हे ॥७०॥
हिरण्यगर्भ जे देवताचें स्थान । देव ते संपूर्ण तेतीस कोटी ॥७१॥
यक्ष ऋषीगण गंधर्व किन्नर । आणि विद्याधर असुर ते ॥७२॥
कात्यायनी कोटी नव ऐसे जाण । कोटी त्या छपन्न च्यामुंडिका ॥७३॥
औट कोटी भूत आणिक बहुत । सूक्षमीं वर्तत वायुरूपें ॥७४॥
ऐसें हें सूक्षम देवाचें शरीर । त्या गृह बिढार स्थूळ देहो ॥७५॥
यालागी सर्वेशें सवेवसमोहो । रचिला ऐका हो ब्रह्मांडीं या ॥७६॥
सप्त हि पाताळ ते चि श्रीचरण । तेथें अधिष्ठान त्रिविक्रमाचें ॥७७॥
कैसे ते चरण बोलो निवडोनी । तें नामाभिधान स्थानांकित ॥७८॥
विराट पाउलीं जाण पादतळ । तें होये पाताल सातवें तें ॥७९॥
सहावें पाताळ जाण रसातळ । प्रपद्य केवळ विराताचें ॥८०॥
गुल्फद्वय जें कां पांचवें पाताळ । ते चि महातळ नाम त्याचें ॥८१॥
चौथें जें पाताळ त्याची पोटरिया । नाम तरी तया तळातळ ॥८२॥
तिसरे पाताळ त्या नांव सुतळ । ते जानुयुगुलें विराटाचें ॥८३॥
दुसरें वितळ प्रत म अतळ । ते उरुयुगुलें जाणावे पै ॥८४॥
महीतळ तो चि जघनप्रदेशु । कंठ जाणिजेषु विश्वरूपा ॥८५॥
रोमावळी त्याची त्रिगुणगुल्मता । गंगादि सरिता नाडीचक्र ॥८६॥
सप्त हि सागर देवाचें उदर । वडवाग्नी जठर तेथें असे ॥८७॥
नाभिस्थान तें चि जाण भूमंडळ । मध्य तो केवळ विराटाचा ॥८८॥
वक्षस्थळ ते चि जेथें जोतिर्लोक । आणि महर्लोक कंठस्थान ॥८९॥
जनलोक ते चि विराटीं वंदन । ललाटाचें स्थान तपोलोक ॥९०॥
ब्रह्मभुवन तें मस्तक जाणावें । सत्यलोक नावें विख्यात हा ॥९१॥
भानूचें मंडळ तें चि नेत्रगोळ । चक्षु ते विशाळ सूर्याऐसे ॥९२॥
दिशाची पोकळी जाणा कर्णबिळीं । श्रीकरकमळीं इंद्रलोक ॥९३॥
पुत्रकलत्रस्नेहे दंतपंगती ते हे । यमलोक पाहे दाढा त्याची ॥९४॥
वरुणलोक तो जिव्हारूप जाण । प्रजापती शिस्न विराटाचें ॥९५॥
निर्येलोकु जेथें गुदस्थान तेथें । जळवृष्टि रेत वृद्धियोग ॥९६॥
देहामाजीं क्रीमी कीटक आहेती । जीवयोनी होती त्रिभुवना ॥९७॥
व्यान तो चि नाग कूर्म तो समान । कर्कश उदान यीयापरी ॥९८॥
देवदत तो चि चौथा जो अपान । पांचवा तो प्राण धनंजये ॥९९॥
प्राणेसीं विराट तिन्हीं ताळें नीट । ब्रह्मांड हें पष्ट शास्त्र बोले ॥१००॥
विराट देहाचें ऐसें हें लक्षण । ऐकावें कल्याण म्हणे पुढें ॥१०१॥

इति श्री महावाक्य ब्रह्मांड विराट विवरण नाम शत ॥४॥