|
पर [para] a. a. [पॄ-भावे-अप्, कर्तरि अच्-वा] (Declined optionally like a pronoun in nom. voc. pl., and abl. and loc. sing. when it denotes relative position)
Other, different, another; see पर m also.
Distant, removed, remote; अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः [Bg.4.4.]
Beyond, further, on the other side of; म्लेच्छदेशस्ततः परः [Ms.2.23;7.158.]
Subsequent, following, next to, future, after (usually with abl.); बाल्यात् परामिव दशां मदनोऽध्युवास [R.5.63;] [Ku.1.31.]
Higher, superior; सिकतात्वादपि परां प्रपेदे परमाणुताम् [R.15.22;] इन्द्रियाणि पराण्याहु- रिन्द्रियेभ्यः परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ [Bg.3.42.]
Highest, greatest, most distinguished, pre-eminent, chief, best, principal; क्षत्रात् परं नास्ति [Bṛi. Up.1.4.11.] न त्वया द्रष्टव्यानां परं दृष्टम् [Ś.2;] [Ki.5.18;] परतोऽपि परः [Ku.2.14] 'higher than the highest'; 6.19; Ś7.27.
Having as a following letter or sound, followed by (in comp.).
Alien, estranged, stranger.
Hostile, inimical, adverse,
Exceeding, having a surplus or remainder, left over; as in परं शतम् 'exceeding or more than a hundred.
Final, last.
(At the end of comp.) Having anything as the highest object, absorbed or engrossed in, intent on, solely devoted to, wholly engaged or occupied in; परिचर्यापरः [R.1.91;] so ध्यानपर, शोकपर, दैवपर, चिन्तापर &c.
रः Another person, a stranger, foreigner; oft. in pl. in this sense; यतः परेषां गुणग्रहीतासि [Bv.1.9;] [Śi.2.74;] see एक, अन्य also.
A foe, an enemy, adversary; उत्तिष्ठमानस्तु परो नोपेक्ष्यः पथ्यभिच्छता [Śi.2.1;] [Pt.2.158;] [R.3.21.]
The Almighty; तावदध्यासते लोकं परस्य परचिन्तकाः [Bhāg.3.32.8.]
(र्थः) the highest interest or advantage.
the interest of another (opp. स्वार्थ); स्वार्थो यस्य परार्थ एव स पुमानेकः सतामग्रणीः Subhāṣ.; [R.1.29.]
the chief or highest meaning.
the highest object (i.e. sexual intercourse).
the supreme good (मोक्ष); ज्ञात्वा प्रजहि कालेन परार्थमनुदृश्य च [Mb.12.288.9.]
Something else. Hence परार्थता or परार्थत्व means 'being subsidiary to something else; परार्थता हि गुणभावः ŚB. on [MS.4.3.]
an object which is meant for another's use (Sāṅ. Phil.); सङ्घातपरार्थत्वात् त्रिगुणादिविपर्ययादधिष्ठानात् Sāṅ. [K.17.] ˚वादिन् a. speaking for another; mediator, substitute.-अर्थिन् a. striving for the supreme good. (-र्थम्
-र्थे) ind. for the sake of another.
अर्धम् the other part (opp. पूर्वार्ध); the latter half; दिनस्य पूर्वार्धपरार्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् [Bh.2.6.]
a particular high number; i. e. 1,,,,,; एकत्वादिपरार्धपर्यन्ता संख्या [T. S.]
-अर्धक a. a. One half of anything.
-अर्ध्य a.
being on the farther side or half.
most distant in number; हेमन्तो वसन्तात् परार्ध्यः [Śat. Br.]
most excellent, best, most exalted, highly esteemed, highest, supreme; [R.3.27;8.27;1.64;16;39;] आबद्धप्रचुरपरार्ध्यकिंकिणीकः [Śi.8.45.]
most costly; [Śi.4.11;] श्रियं परार्ध्यां विदधद् विधातृभिः [Bu. Ch.1.1.]
most beautiful or lovely, finest; [R.6.4;] परस्परस्पर्धिपरार्ध्यरूपाः पौरस्त्रियो यत्र विधाय वेधाः [Śi.3.58.]
Divine: असावाटीत् सङ्ख्ये परार्ध्यवत् [Bk.9.64.]
(र्ध्यम्) a maximum.
an infinite number.
far and near; परावराणां स्रष्टारं पुराणं परमव्ययम् [Mb.1.1.23.]
earlier and later.
prior and posterior or subsequent.
higher and lower.
traditional; पुनाति पङ्क्तिं वंश्यांश्च सप्त सप्त परावरान् [Ms.1.] 15.
all-including; परावरज्ञोऽसि परावरस्त्वम् [Mb.3.232.] 18. (-रा) descendants.
(रम्) cause and effect.
the whole extent of an idea.
the universe.
totality. ˚ज्ञ, ˚दृश् a. knowing both the past and the future; परावरज्ञो ब्रह्मर्षिः [Mb.1.6.5.]
-अवसथ- शायिन् a. a. sleeping in another's house; [H.1.12.] -अहः the next day.
-अह्णः the afternoon, the latter part of the day.
-आगमः attack of an enemy. -आचितa. fostered or brought up by another. (-तः) a slave.-आत्मन् m. the Supreme Spirit.
dependent on another, subject, subservient; परायत्तः प्रीतेः कथमिव रसं वेत्तु पुरुषः [Mu.3.4.]
Wholly subdued or overwhelmed by.
-आयुस् m. m. an epithet of Brahman; नाहं परायुर्ऋषयो न मरीचिमुख्या जानन्ति यद्विरचितं खलु सत्त्वसर्गाः [Bhāg.8.1.12.]
आविद्धः an epithet of Kubera.
of Viṣṇu.
-आश्रय a. a. dependent upon another.
(यः) dependence upon another.
the retreat of enemies. (-या) a plant growing on another tree.
-आसङ्गः dependence upon another.
-आस्कन्दिन् m. m. a thief, robber.
other than inimical; i. e. friendly, kind.
one's own; विधाय रक्षान् परितः परेतरान् [Ki.1.14.]
रम् The highest point or pitch, culminating point.
The Supreme Sprit; तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत् परम् [Bg.5.16.]
Final beatitude; असक्तो ह्याचरन् कर्म परमाप्नोति पूरुषः [Bg.3.19.]
The secondary meaning of a word.
(In logic) One of the two kinds of सामान्य or generality of notion; more extensive kind, (comprehending more objects); e. g. पृथ्वी is पर with respect to a घट).
The other or future world; परासक्ते च वस्तस्मिन् कथमासीन्मनस्तदा [Mb.6.14.55.] Note The acc., instr. and loc. singulars of पर are used adverbially; e. g. (a) परम्
ईशः an epithet of Brahman.
-इष्टिः N. N. of Brahman.
-इष्टुका a cow which has often calved.-उत्कर्षः another's prosperity.
-उद्वहः the Indian cuckoo.
-उपकारः doing good to others, benevolence, beneficence, charity; परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम्.-उपकारिन् a. benevolent, kind to others.
-उपजापः causing dissension among enemies; परोपजापात् संरक्षेत् प्रधानान् क्षुद्रकान् अपि [Kau.A.1.13.]
-उपदेशः advising others; परोपदेशे पाण्डित्यम्.
-उपरुद्ध a. a. besieged by an enemy.
-उपसर्पणम् approaching another; begging.-ऊढा another's wife.
-एधित a. a. fostered or brought up by another.
(तः) a servant.
the (Indian) cuckoo.
-कर्मन् n. n. service for another. ˚निरतः a servant.-कलत्रम् another's wife. ˚अभिगमनम् adultery; वरं क्लैब्यं पुसां न च परकलत्राभिगमनम् [H.1.116.]
-कायप्रवेशनम् entering another's body (a supernatural art).
-कारः The deeds of the enemy; राज्ञः समीपे परकारमाह प्रज्ञापनैषा विबि- धोपदिष्टा [Kau.A.2.1.]
-कार्यम् another's business or work. ˚निरतः
a benevolent man.
a slave, servant.-काल a. relating to a later time, mentioned later.-कृतिः an example or precedent, a passage descriptive of the doings of men; [MS.6.7.26.]
-क्रमः doubling the second letter of a conjunction of consonants.
-क्रान्तिः f. f. inclination of the ecliptic.
क्षेत्रम् another's body.
another's field; येऽक्षेत्रिणो बीजवन्तः परक्षेत्रप्रवापिणः । ते वै सस्यस्य जातस्य न लभन्ते फलं क्वचित् ॥ [Ms.9.49.]
another's wife; तौ तु जातौ परक्षेत्रे [Ms.3.175.] -गामिन्a.
being with another.
relating to another.
beneficial to another.
-गुण a. a. (-णः) the virtue of another; परगुणपरमाणून् पर्वतीकृत्य नित्यम् [Bh.2.78.]
-ग्रन्थिः joint (as of a finger); an articulation.
-ग्लानिः f. f. subjugation of an enemy; आत्मोदयः परग्लानिर्द्वयं नीतिरितीयती [Śi.2.3.]
चक्रम् the army of an enemy.
invasion by an enemy, one of the sixitis q. v.
a hostile prince.
-छन्द a. a. dependent.
(दः) the will of another.
dependence. ˚अनुवर्तनम् following the will of another.
-छिद्रम् a weak or vulnerable point of another, a defect in another.
stranger.
coming from a foe.
inferior.
-जनः a stranger (opp. स्वजन); शक्तः परजने दाता [Ms.11.9.] -जन्मन् n. a future birth.
born of another.
dependent on another for livelihood. (-तः) a servant.
conquered by another.
maintained by another. (-तः) the (Indian) cuckoo.
-तन्त्र a. a. dependent on another, dependent, subservient.
-तन्त्रम् (a common group of) subsidiaries belonging to another; जैमिनेः परतन्त्रापत्तेः स्वतन्त्रप्रतिषेधः स्यात् [MS.12.1.8.] (see तन्त्रम्).
-तर्ककः a suppliant, beggar; Dānasāgara, Bibliotheca Indica, 274, Fascicule 1, [p.15;] also परतर्कुक.-तल्पगामिन् m. One who approaches another man's wife.
-तार्थिकः The adherent of another sect. -दाराःm. (pl.) another's wife; ˚अभिगमनम्, ˚अभिमर्षः Adultery.-दारिन् m. an adulterer.
-दुःखम् the sorrow or grief of another; विरलः परदुःखदुःखितो जनः; महदपि परदुःखं शीतलं सम्यगाहुः [V.4.13.]
-देवता the Supreme Being.
-देशः a hostile or foreign country.
-देशिन् m. m. a foreigner.-द्रोहिन्,
-द्वेषिन् a. a. hating others, hostile, inimical.
-धनम् another's property.
beyond, over, out of (with abl.); वर्त्मनः परम् [R.1.17.]
after (with abl.); अस्मात् परम् [Ś.6.24;] [R.1.66;3.39;] [Me.12;] भाग्यायत्त- मतः परम् [Ś.4.17;] ततः परम् &c.
thereupon, thereafter.
but, however.
otherwise.
in a high degree, excessively, very much, completely, quite; परं दुःखितोऽस्मि &c.
most willingly.
only.
at the utmost. (b) परेण
धर्मः the religion of another; स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः [Bg.3.35.]
another's duty or business.
the duties of another caste; परधर्मेण जीवन् हि सद्यः पतति जातितः [Ms.1.97.]
-ध्यानम् absolute meditation or contemplation; ध्येये मनो निश्चलतां याति ध्येयं विचिन्तयत् । यत् तद् ध्यानं परं प्रोक्तं मुनिभिर्ध्यानचिन्तकैः ॥ [Garuḍa P.]
-निपातः the irregular posteriority of a word in a compound; i. e. भूतपूर्वः where the sense is पूर्वं भूतः; so राजदन्तः, अग्न्याहितः &c.
-निर्वाणम् the highest निर्वाण; (Buddh.).
-पक्षः the side or party of an enemy.
पदम् the highest position, eminence.
final beatitude.
-परिग्रह a. a. see पराधीन; स्ववीर्यविजये युक्ता नैते पर- परिग्रहाः [Mb.7.144.22.]
-हः another's property (as wife &c.); यथा बीजं न वप्तव्यं पुंसा परपरिग्रहे [Ms.9.42-3.] -परिभवः humiliation or injury suffered from others.-पाकनिवृत्त a. One who does not depend on others for his sustenance and performs the पञ्चयज्ञs faultlessly and takes food in his own house.
-पाकरत a. a. one who depends upon others for his sustenance but performs the usual ceremonies before cooking; पञ्चयज्ञान् स्वयं कृत्वा परान्नमुपजीवति । सततं प्रातरुत्थाय परपाकरतस्तु सः ॥
-पाकरुचिः having a liking for others' food; परपाकरुचिर्न स्यादनिन्द्या- मन्त्रणादृते [Y.1.112.]
-पिण्डः another's food, food given by another. ˚अद् a., ˚भक्षक a. one who eats another's food or one who feeds at the cost of another; यादृशोऽहं परपिण्डभक्षको भूतः [Mk.8.25] /26; (-m.) a servant. ˚रतa. feeding upon another's food; परपिण्डरता मनुष्याः Bh.-पुरञ्जयः a conqueror, hero.
पुरुषः another man, a stranger.
the Supreme Spirit, Viṣṇu.
the husband of another woman.
fed or nourished by another.
Stranger. (-ष्टः) the (Indian) cuckoo. ˚महोत्सवः the mango tree.
पुष्टा the (Indian) cuckoo.
a parasitical plant.
a harlot, prostitute.
-पूर्वा a woman who has or had a former husband; [Ms.3.166;] पतिं हित्वाऽपकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते । निन्द्यैव सा भवेल्लोके परपूर्वेति चोच्यते [Ms.5.163.]
-प्रतिनप्तृ m. m. son of the great grand son.
-प्रपौत्रः (see प्रतिनप्तृ).
-प्रेष्यः a servant, menial, slave.-ब्रह्मन् n. the Supreme Spirit; cf. लीने परे ब्रह्मणि Bh. परे ब्रह्मणि कोऽपि न लग्नः Śaṅkara (चर्पटपञ्जरिका 7).
भागः another's share.
superior merit.
good fortune, prosperity.
(a) excellence, superority, supremacy; दुरधिगमः परभागो यावत् पुरुषेण पौरुषं न कृतम् [Pt.1.33;5.34.] (b) excess, abundance, height; स्थलकमलगञ्जनं मम हृदय- रञ्जनम् जनितरतिरङ्गपरभागम् [Gīt.1;] आभाति लब्धपरभागतया- धरोष्ठे [R.5.7;] [Ku.7.17;] [Ki.5.3;8.42;] [Śi.7.33;] 8.51;1.86;12.15.
the last part, remainder. -भावa. loving another.
-भावः the being second member in a compound.
-भाषा a foreign tongue.
-भुक्त a. a. enjoyed or used by another; परभुक्तां च कान्तां च यो भुङ्क्ते स नराधमः । स पच्यते कालसूत्रे यावच्चन्द्रदिवाकरौ ॥ [Brav. P.]
-भूत a. a. following, subsequent (as words).
-भृत् m. m. a crow (said to nourish the cuckoo).
-भृत a. a. nourished by another.
-भृतः, -ता the (Indian) cuckoo; (so called because she is nourished by another i. e. by a crow); प्रागन्तरिक्षगमनात्- स्वमपत्यजातमन्यैर्द्विजैः परभृताः खलु पोषयन्ति [Ś.5.22;] [Ku.6.2;] [R.9.43;] [Ś.4.1.]
भतम् another's opinion.
different opinion or doctrine; heterodoxy.
-मर्मज्ञ a. a. knowing the secrets of another.
-मृत्युः a crow.
-रमणः a married woman's gallant or paramour; स्वाधीने पररमणे धन्यास्तारुण्यफलभाजः [Pt.1.18.]
-लोकः the next (or furture) world; परलोकनवप्रवासिनः प्रतिपत्स्ये पदवीमहं तव [Ku. 4.1.] ˚गमः, ˚यानम् death. ˚विधि funeral rites; परलोक- विधौ च माधव स्मरमुद्दिश्य (निबपेः सहकारमञ्जरीः) [Ku.4.38.] -वश,
-वश्य a. a. subject to another, dependent, dependent on others; सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम्.
-वाच्यम् a fault or a defect of another; प्रकटान्यपि नैपुणं महत् परवाच्यानि चिराय गोपितुम् [Śi.16.3.]
वाणिः a judge.
a year.
N. N. of the peacock of Kārtikeya.
वादः rumour, report.
Objection, controversy.
-वादिन् m. m. a disputant, controversialist.
-वेश्मन् n. n. the abode of the Supreme Being.
-व्रतः an epithet of Dhṛitarāṣṭra.-शब्दः a word expressive of something else; परशब्दस्य परत्र वृत्तौ तद्वद् भावो गम्यते ŚB. on [MS.7.2.1.] -श्वस्ind. the day after tomorrow.
associated with another.
fighting with another.
-संज्ञकः the soul.
-सवर्ण a. a. homogeneous with a following letter (in gram.).
-सात् ind. into the hands of another. ˚कृता a woman given in marriage.
-सेवा service of another.
-स्त्री another's wife.
-स्वम् another's property; व्यावृता यत् परस्वेभ्यः श्रुतौ तस्करता स्थिता [R.1.27;] [Ms.7.123.] ˚हरणम् seizing another's property.
-हन् a. a. killing enemies.
farther, beyond, more than; किं वा मृत्योः परेण विधास्यति [Māl.2.2.]
afterwards; मयि तु कृतनिधाने किं विदध्याः परेण [Mv.2.49.]
after (with abl.) स्तन्यत्यागात् परेण [U.2.7.] (c) परे
benevolent.
profitable to another.
-तम् the welfare of another; सन्तः स्वयं परहिताभिहिताभियोगाः [Bh.]
afterwards, thereupon; अथ तेन दशाहतः परे [R.8.73.]
in future. -Comp.
-अङ्गम् the hinder part of the body.
-अङ्गदः an epithet of Śiva.
-अणुः See परमाणु; [Bhāg.1.14.11.]
-अदनः a horse found in the country of Persia or Arabia.-अधिकारचर्चा officiousness, meddlesomeness.
-अधीन a. a. dependent on another, subject, subservient; अन्नमेषां पराधीनं देयं स्याद्भिन्नभाजने [Ms.1.54,83;] [H.1.119.]
-अन्तः final death. (-ताः) m. (pl.) N. of a people.
a frontier.
-अन्तकालः the time of death; ते ब्रह्मलोकेषु परान्तकाले परामृताः परिमुच्यन्ति सर्वे Muṇḍ.3.2.6.
-अन्न a. a. living or subsisting on another's food. (-न्नम्) the food of another; परगृहललिताः परान्नपुष्टाः [Mk.4.28.] ˚परिपुष्टता being fed with the food of others; [Y.3.241.] ˚भोजिन् a. subsisting on the food of others; रोगी चिरप्रवासी परान्नभोजी परावसथशायी । यज्जीवति तन्मरणं यन्मरणं सोऽस्य विश्रामः ॥ [H.1.12.]
far and near, remote and proximate.
prior and posterior.
before and beyond, earlier and later.
higher and lower, best and worst. (-रः) a Guru of an intermediate class. (-रम्) (in logic) a property intermediate between the greatest and smallest numbers, a species (as existing between the genus and individual); e. g. पृथ्वी which is पर with respect to a घट is अपर with respect to द्रव्य; द्रव्यत्वादिक- जातिस्तु परापरतयोच्यते Bhāṣā. [P.8.]
-अभिध्यानम् self-conceit; high opinion for self or body (देहाभिमान); स्वयं पराभिध्यानेन विभ्रंशितस्मृतिः [Bhāg.5.14.1.]
-अमृतम् rain.-अयण (अयन) a.
attached or devoted to, adhering to.
depending on, subject to.
intent on, solely devoted to or absorbed in (at the end of comp.); प्रभुर्धनपरायणः [Bh.2.56;] so मोह˚; अथ मोहपरायणा सती विवशा कामवधूर्विबोधिता [Ku.4.1;] अग्निहोत्र˚ &c.
connected with.
being a protector (त्राता); अबर्हाश्चरणैर्हीनाः पूर्वेषां वः परायणाः [Mb.1.23.4.]
leading or conducive to.
(णम्) the principal or highest objest, chief aim, best or last resort; एतत् परायणम् [Praśna Up.1.1;] तपसश्च परायणम् [Rām.1.21.1;] [Mb.12.179.12.]
essence, sum.
Ved. going away, departure, exit.
firm devotion.
a universal medicine, panacea.
a religious order.
having another aim or meaning.
intended or designed for another, done for another.
|