रसः [rasḥ] [रस्-अच्]
Sap, juice (of trees); इक्षुरसः, कुसुमरसः &c.
A liquid, fluid; यष्टव्यं पशुभिर्मुख्यैरथो बीजै रसैरिति
[Mb.14.91.21;] न्यस्ताक्षरा धातुरसेन यत्र
[Ku.1.7.] Water; सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रसं रविः
[R.1.18;] [Bv.2.144.] Liquor, drink;
[Ms.2.177.] A draught, potion.
Taste, flavour, relish (fig. also) (considered in Vaiś. phil. as one of the 24 gunas; the rasas are six; कटु, अम्ल, मधुर, लवण, तिक्त and कषाय); परायत्तः प्रीतेः कथ- मिव रसं वेत्तु पुरुषः
[Mu.3.4;] [U.2.2.] A sauce, condiment,
An object of taste; मनो बबन्धान्यरसान् विलङ्ध्य सा
[R.3.4.] Taste or inclination for a thing, liking, desire; रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते
[Bg.2.59;] इष्टे वस्तुन्युपचितरसाः प्रेमराशीभवन्ति
[Me.114.] Love, affection; जरसा यस्मिन्नहार्यो रसः
[U.1.39;] प्रसरति रसो निर्वृतिघनः 6.11 'feeling of love'; रसादृते
[V.2.21;] [Ku. 3.37.] Pleasure, delight, happiness; चिरात्सुतस्पर्श- रसज्ञतां ययौ
[R.3.26.] Charm, interest, elegance, beauty.
Pathos, emotion, feeling.
(In poetic compositions) A sentiment; नवरसरुचिरां निर्मितिमादधती भारती कवेर्जयति;
[K. P.1.] (The rasas are usually eight: शृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः । भीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाट्ये रसाः स्मृताः ॥ but sometimes शान्तरस is added; thus making the total number 9; निर्वेदस्थायिभावोऽस्ति शान्तोऽपि नवमो रसः
[K. P.4;] sometimes a tenth, वात्सल्यरस, is also added. Rasas are more or less a necessary factor of every poetic composition, but, according to Viśvanātha, they constitute the very essence of poetry; वाक्यं रसात्मकं काव्यम्
[S. D.3.] ).
Essence, pith, best part; ब्रह्म तेजोमयं शुक्रं यस्य सर्वमिदं रसःMb.12.24.9.
A constituent fluid of the body.
Semen virile.
Mercury.
A poison, poisonous drink; as in तीक्ष्णरस- दायिनः; रसविधानकौशलैः
[Dk.2.8.] Any mineral metallic salt.
Juice of the sugar-cane.
Milk.
Melted butter.
Nectar; मयः कूपरसेऽक्षिपत्
[Bhāg.7.1.59-6.] Soup, broth.
A symbolical expression for the number 'six'.
Green onion.
Myrrh.
Gold.
A metal in a state of fusion.
See रसातल; अनेन नूनं वेदानां कृतमाहरणं रसात्
[Mb.12.347.67.] The tongue (as the organ of taste); वाण्यां च छन्दांसि रसे जलेशम्
[Bhāg.8.2.27;] जितं सर्वं जिते रसे 11.8.21.
(With Vaiṣṇavas.) Disposition of the heart or mind (the five Rasas are शान्ति, दास्य, साख्य, वात्सल्य and माधुर्य). -Comp.
-अग्रजम् an ointment prepared from the calx of brass.
-अञ्जनम् vitriol of copper, a sort of collyrium.
-अधिक a.
tasty.
abounding in pleasures, splendid;
[Ś.7.2] (v. l.). (-कः) borax.
इन्द्रः mercury.
the philosopher's stone (the touch of which is said to turn iron into gold); ˚वेधजम्, संजातम् the gold.-उत्तमम् milk.
(मः) quicksilver.
Phaseolus Mungo (Mar. मूग).
milk.
उत्पत्तिः production of taste.
development of passion or sentiment.
generation of the vital fluids.
उद्भवम् a pearl.
vermilion.-उपलम् a pearl.
-ऊनम् garlic; also ऊनकः.
-ओदनम् rice boiled in meat-broth.
-कर्पूरम् sublimate of mercury.
-कर्मन् n. n. preparation of quicksilver.
-केसरम् camphor.
-क्रिया the inspissation and application of fluid remedies.
-गन्धः, -न्धम् gum-myrrh.
गन्धकः myrrh.
sulphur.
गर्भम् = रसाञ्जन.
vermilion.-गुण a. possessing the quality of taste; ज्योतिषश्च विकुर्वाणा- दापो रसगुणाः स्मृताः
[Ms.1.78.] perceiving flavours.
appreciating or enjoying pleasures. (-हः) the organ of taste.
-घन a. a. full of juice.
-घ्नः borax.
जः sugar, molasses.
an insect produced by the fermentation of liquids.
-जम् blood. -a. bred in fluids;
[Ms.11.143.] one who appreciates the flavour or excellence of, one who knows the taste of; सांसारिकेषु च सुखेषु वयं रसज्ञाः
[U.2.22.] capable of discerning the beauty of things.
(ज्ञः) a man of taste or feeling, a critic, an appreciative person, a poet.
an alchemist.
a physician, or one who prepares mercurial or other chemical compounds. (-ज्ञा) the tongue; सखि मा जल्प तवायसी रसज्ञा
[Bv.2.59;] (-रसज्ञता, त्वम् means
अन्तरम् a different taste.
different feelings or sentiments.
-अभिनिवेशः intentness of affection.
poetical skill.
alchemy.
knowledge of flavours.
discrimination.).
-ज्ञानम् a branch of medical science.
ज्येष्ठः the sweet taste.
the love sentiment.-तन्मात्रम् the subtle element of taste.
-तेजस् n. n. blood.
दः a physician;
[Mb.12.121.45.] a spy who administers poison;
[Kau.A.1.12.] -द्राविन् a kind of citron.
-धातु n. n. quicksilver.
-धेनुः a cow consisting of fruit-juice.
-नाथः mercury.
-नायकः N. N. of Sacute;iva.-निवृत्तिः loss of taste.
-नेत्रिका red arsenic.
-पाकजः molasses.
-पाचकः a cook.
-प्रबन्धः any poetical composition, particularly a drama.
-फलः the cocoanut tree.
-भङ्गः the interruption or cessation of a sentiment.-भवम् blood.
-भस्मम् n. n. oxide of mercury.
-भेदः a preparation of quicksilver.
-मलम् impure excretions.-मातृका the tongue.
-योगः juices mixed scientifically.
राजः, लोहः = रसाञ्जन.
quick-silver.
-विक्रयः sale of liquors.
-विद्धम् artificial gold.-शास्त्रम् the science of alchemy.
-शोधनः borax. (-नम्) purification of mercury.
-सरोरुहम् a red lotus.-सिद्ध a.
accomplished in poetry, conversant with sentiments; जयन्ति ते सुकृतिनो रससिद्धाः कवीश्वराः
[Bh.2.24.] skilled in alchemy.
-सिद्धिः f. f. skill in alchemy.-सिन्दूरम् a cinnabar made of zinc, mercury, blue vitriol and nitre.
-स्थानम् vermilion.
अम्लः a kind of sorrel.
sour sauce.
अयनम् an elixir of life (elixir vitæ), any medicine supposed to prolong life and prevent old age; निखिलरसायनमहितो गन्धेनोग्रेण लशुन इव
[R. G.] (fig.) serving as an elixir vitæ, i. e. that which gratifies or regales; आनन्दनानि हृदयैकरसायनानि
[Māl.6.8;] मनसश्च रसायनानि
[U.1.37;] श्रोत्र˚, कर्ण˚ &c.
alchemy or chemistry.
any medicinal compound.
butter-milk.
poison.
long pepper.
(नः) an alchemist.
N. N. of Garuḍa. ˚श्रेष्ठः mercury. (-नी f.)
a channel for the fluids of the body.
N. N. of several plants: गुडूची, काकमाची, महाकरञ्ज, गोरक्षदुग्धा and मांसच्छदा.
consisting of juice or sentiment.
elegant, beautiful.
having taste or flavour.
ambrosial; रसात्मकस्योडुपतेश्च रश्मयः
[Ku.5.22.] fluid, liquid, watery; सोमो भूत्वा रसात्मकः
[Bg.15.13.] -आदानम् absorption of fluid, suction.
-आधारः the sun.
आभासः the semblance or mere appearance of a sentiment; अनौचित्यप्रवृत्तत्वे आभासो रसभावयोः
[S. D.] an improper manifestation of a sentiment.
-आश्रयः a. a. embodying or representing sentiments.
आस्वादः tasting juices of flavours.
perception or appreciation of poetic sentiments, a perception of poetical charm; as in काव्यामृतरसास्वादः.
-आस्वादिन् m. m. a bee.
-आह्वः turpentine.
-इक्षुः sugar-cane.