श्रीगणेशाय नमः
वीरभद्रें करोनि ख्याती ॥ रणी मारिला दक्षप्रजापती ॥ मग आनंदोनि कैलासपर्वती ॥ गेले शिवदूत ॥१॥
इकडे भृत्य गेला धांवत ॥ तेणें राउळी जाणविली मात ॥ कीं युद्धीं पडिला दक्षनाथ ॥ संगमीं क्षिप्रेचिया ॥२॥
ह्नणे रायें वीरभद्र आणिला क्षितीं ॥ तंव झडपिला शिवदूतीं ॥ ऐसे कपटें करोनि प्रजापती ॥ आणिला तळासी ॥३॥
तयाचें भूतसंचारें शिर ॥ माते फिरे हो चौफेर ॥ मारितां अत्यंत शस्त्रास्त्र ॥ परि न तुटे कांहीं ॥४॥
तें न तुटे शस्त्रास्त्रीं ॥ ह्नणोनि मुरडिलें शिववीरीं ॥ होमीं जाळिले अवधारीं ॥ दक्षशिर ॥५॥
ऐसें केलें हो प्रसूते ॥ थोर विटंबिलें लोकपाळांतें ॥ मग ते निघोनि कैलासातें ॥ गेले शिवदूत ॥६॥
ऐसें ऐकताचि श्रवणीं ॥ मग उठिली दक्षराणी ॥ जे स्वायंभुमनूची नंदिनी ॥ प्रसूती नामें ॥७॥
ते महा पतिव्रता सती ॥ जयेची सकळीं ऐकिजे कीर्ती ॥ पुढें तयेचे भाव भक्ती ॥ तोषला रुद्र ॥८॥
तंव कुमरीनीं केला कल्लोळ ॥ नगरीं उठिला आंरोळ ॥ मग बोलिली मंजुळ ॥ सती त्यांतें ॥९॥
गांभीर्ये ह्नणे प्रसूती ॥ व्यर्थ कां करितां बोभाइती ॥ प्रळ्यो आणि उत्पत्ती ॥ सरिसेचि जीवां ॥१०॥
जरी राखिलें हें शरीर ॥ तरी नासेल हाचिं निर्धार ॥ मग संग्रामीं पडिजे समोर ॥ तेंचि शूरत्व ॥११॥
ऐसें बोलोनि सुललितीं ॥ मग बैसली सत्वाचे अंतीं ॥ कलशें उदक आपुले हातीं ॥ घेतलें माथां ॥१२॥
ह्नणे माझा प्रियपती ॥ तो जातसे कैलासाप्रती ॥ तया भेटेन मी अवचितीं ॥ श्रृंगारेंसी ॥१३॥
नेसली सुताचें पातळ ॥ पल्लव पिंवळा अळुमाळ ॥ धारिये रंगला बहुळ ॥ कुसुमरंगाचा ॥१४॥
वरी कनकवर्णाची चोळी ॥ बिरडे कसिलें मुक्ताफळीं ॥ कांस कसिली सुढाळीं ॥ पातळधारीं ॥१५॥
कंठीं नवरत्नांचा हारु ॥ पीवरस्तनीं शोभला उरु ॥ मध्यें शोभला गळसरु ॥ चौं सरांचा ॥१६॥
तांबूलें भरोनि वक्र ॥ विदुमांपरी शोभती अंधर ॥ दर्शन गमले अंकुर ॥ माणिकांचे ॥१७॥
नासीक शोभे मुक्ताफळें ॥ रत्नकंकणे सोज्वळें ॥ चारी भेटले निश्वळें ॥ सहोदर तेथें ॥१८॥
नेत्रमीन अति चंचळ ॥ वीर काजळ रुतलें अळुमाळ ॥ सोगां पातले बुबुळ ॥ व्यंकटा रोषें ॥१९॥
करुनि भिंवईची धनुवटी ॥ तेथें नेत्रबाणांची काठी ॥ जाणों ते आणील पाठीं ॥ मागुता दक्ष ॥२०॥
श्रवण शोभले कनकपत्रीं ॥ नगां दीपन केशरीं ॥ फुलें खोविली भ्रमरी ॥ मुक्तांगनेशीं ॥२१॥
भाळी चर्चूनियां कस्तुरी ॥ वरी अर्धचंद्राची चिरी ॥ भांग भरिलासे शेंदुरी ॥ महासतीचा ॥२२॥
फणी शीसफूल गोंडा ॥ राखडी भवंडु आणि दंडा ॥ कुरळें वाहूनिया जुडा ॥ खोंविलीं सुमनें ॥२३॥
करीं कळाविया कंकण ॥ मुद्रिका रत्नें सुलक्षण ॥ चरणीं मिरवले पैंजण ॥ दशांगुळासी ॥२४॥
शोभती वांकी बाहुटे ॥ किंकिणी किलकिलती नेटें ॥ श्रृंगार बाणला बरवंटे ॥ प्रसूतेसी ॥२५॥
मग हातीं घेवोनि आरसा ॥ माजी रुप पाहतसे डोळसा ॥ ह्नणे आजि श्रृंगार अनारिसा ॥ गमला मज ॥२६॥
होतां श्रृंगाराची आईती ॥ स्फुरणें दाटली महासती ॥ घोडी आणारे आरती ॥ ह्नणे प्रसूता ॥२७॥
तंव शुकसाळ्या आक्रंदती ॥ मोहें कुमरी प्रजा चरणीं लागती ॥ राहें राहें हो सुमतीं ॥ ह्नणती प्रसूते ॥२८॥
आह्मां रुसला प्रजापती ॥ परि तूं सांडुं नको संगती ॥ ह्नणोनि चरणावरी घालिती ॥ बाळकांतें ॥२९॥
आह्मां नाहीं बंधु सहोदर ॥ आतां तूंचि माये माहेर ॥ कोण करील मनश्रृंगार ॥ तुजवीण हो ॥३०॥
जरी जाहली रायाची राणी ॥ परि ते कन्या स्मरे जननी ॥ तिचिये हातींचे पेजपाणी ॥ अमृतासम ॥३१॥
चक्रोर चिंती पूर्णचंद्रा ॥ कीं मयूर स्मरे जलंधरा ॥ तैसी चिंतितसे माहेरा ॥ कन्या ते हो ॥३२॥
अस्त जाहलिया गभस्ता ॥ पथिक चिंती सांगाती ॥ अथवा औषधीतें स्मरती ॥ रोगिये जैसे ॥३३॥
कीं मीनं अंतरी स्मरे जळ ॥ कीं पोळियेलें स्मरे शीतळ ॥ तैसें सदा चिंती बाळ ॥ मातृकेसी ॥३४॥
कीं कोकिळा वसंतॠतीं ॥ नातरी नलिनीसी गर्भस्ती ॥ तैसें स्मरें हो प्रसूती ॥ अखंड आह्मां ॥३५॥
ह्नणवोनि येती लोटांगणीं ॥ अंगुष्ठ घालिती वदनीं ॥ परि ते न पाहे नयनीं ॥ तयांकडे ॥३६॥
मग कन्या वाहोनि हातीं ॥ प्रधान बोलाविला सुमती ॥ ह्नणे तुज निरविलें सेनेप्रती ॥ आणि कन्यांसी ॥३७॥
करावें धर्माचें रक्षण ॥ पाळावे प्रजा ब्राह्मण ॥ स्नेहें करावें पाळिग्रहण ॥ सेना कन्यांचें ॥ ॥३८॥
तूं रायाचा धर्मपुत्र ॥ सुमती नामें महापवित्र ॥ तुवां फेडावा सार ॥ आमुचे मुखींचा ॥३९॥
तेणें प्रधान गेला विकळी ॥ हदय भिजलें नेत्रजळीं ॥ मग चरण ठेवोनि निढळीं ॥ विनवीतसे ॥४०॥
ह्नणे माये ऐक विनवणी ॥ राया देवों निदाघपाणी ॥ तुह्मी बैसा हो सिंहासनीं ॥ मी चालवीन राज्य ॥४१॥
तंव ह्नणे दक्षराणीं ॥ स्त्रियेसि राज्य हे विटंबणी ॥ भ्रतारे विण दूषणीं ॥ निंदिती लोक ॥४२॥
आणिक ऐकें गा विचार ॥ वंशा व्हावया विस्तार ॥ जरी पुत्र असे राज्यधर ॥ तरी राहे एखादी ॥४३॥
नदी आटलिया बांधरा ॥ कीं पती निमालिया श्रूंगारा ॥ कीं अस्त झालिया आतपत्रा ॥ प्रयोजन काई ॥४४॥
तैसी भ्रतारेंवीण स्त्री ॥ ते रंडा आणि अपुत्री ॥ तयेसि हर्ष राज्यछत्री ॥ कैं शोभे गा ॥४५॥
देव आणि पितृॠण ॥ तिसरें जाणिजे मनुष्यॠण ॥ हीं पडतां शरीरीं गहन ॥ तैं सोडवी पुत्र ॥४६॥
असो पतिपुत्रेंविण जे नारी ॥ ते शिणली गा येरझारीं ॥ ती चिंतेचिया अंगोरीं ॥ प्रज्वळे सदा ॥४७॥
तूं करितोसि रे आग्रहो ॥ राज्यभिलाषें नाहीं संग्रहो ॥ इतुकें जाणोनि विग्रंहो ॥ राखिजे कैसा ॥४८॥
आतां वेगीं करा आइती ॥ दूरी गेले प्रजापती ॥ आणिक बोलतां अपघातीं ॥ त्यजीन देह ॥४९॥
ऐसें प्रसूतीचें वचन ॥ प्रधानें ऐकिलें निर्वाण ॥ मग घोडी आणिली सुलक्षण ॥ शुभ्रवणीं ॥५०॥
मग चरण वंदोनि मुष्टी ॥ वेगीं आरुढे अश्विनीपृष्ठीं ॥ आणि सोडिली वीरगुंठी ॥ सतीयें पैं ॥५१॥
लागलें दुंदुभीनिशाण ॥ सत्वें जाहलें प्रसन्नवदन ॥ आंगीं दाटलें भूषण ॥ अति स्फुरणाचें ॥५२॥
हातीं मिरवे नारिकेळ ॥ टाकीतसे रत्नांचें किळ ॥ दुरडां भरोनि तांबूल ॥ अविंधमुक्तांचे ॥५३॥
मागें रुळती कुरळ ॥ माथां शेंदुराची खोळ ॥ पत्रें पुष्पें टाकिती सकळ ॥ मस्तकावरी ॥५४॥
तुळशी सुमनांचिया माळा ॥ शोभती मस्तकी आणि गळां ॥ ऐसी चालिलीसे बाळा ॥ स्वायंभुमनूची ॥५५॥
उदो देतसे प्रजापती ॥ आरसां मुख न्याहाळी ती ॥ आणि नाम असे घेती ॥ शारंगधराचें ॥ ॥५६॥
मग वानिलें बंदिजनीं ॥ तुझा प्रभाव हो मनुनंदिनी ॥ तुजऐसी या त्रिभुवनीं ॥ नाहीं पतिव्रता ॥५७॥
उच्चारिती दोन्ही कुळें ॥ काळावरि करोनि आगळें ॥ ह्नणती स्वर्गी भोगिसी सोहळे ॥ भ्रतारेंसी ॥५८॥
तुं सतियाशिरोमणी ॥ दक्षरायाची पठ्ठराणी ॥ जे शापिलें शूळपाणी ॥ चारी युगें ॥५९॥
तो तरी रणरंगीं महाधीर ॥ जेणें वीरभद्र केला निःशस्त्र ॥ तंव सतीनें उभारुनियां कर ॥ वारिले बंदीजन ॥६०॥
मग पावली रणक्षेत्र ॥ देखे चौफेर लोटिलें रुधिर ॥ तंव देखे कलेवर ॥ प्रजापतीचें ॥६१॥
तो वोळखोनि स्वपती ॥ उतरली तुरंगीखालती ॥ मग निघाली नाचती ॥ महासती ते ॥६२॥
पडिला देखे वाळूवंटीं ॥ रुधिरें रांपलीसे तळवटी ॥ अधोंदकीं बुडालीं घोटीं ॥ क्षिप्रेचिये ॥६३॥
धांवोनियां धरिले चरण ॥ प्रेमें दीधलें आलिंगन ॥ निढळीं करुनियां वदन ॥ बोले प्रसूता ॥ ॥६४॥
दीक्षित झालासि रणयज्ञीं ॥ शिरसंग तरी त्यागुनी ॥ आतां राहिलासि स्वर्गोगणीं ॥ राया कैसा ॥६५॥
तुज एकपत्नीव्रत ॥ हें वचन बोलती सत्य ॥ तरी स्वगौगनासीं प्राप्त ॥ जाहलासि कैसा ॥६६॥
तुह्मां खुपती सुमनदेंट ॥ ह्नणोनि पत्रेंचि पसरीं दाट ॥ ते आजी साहिले जी नेहट ॥ हरळ नदीचे ॥६७॥
आंगी अभ्यंग नसतां कस्तुरी ॥ तैं निद्रा नये शरीरीं ॥ तो आजी साहिला रुधिरीं ॥ कर्दमलेप ॥६८॥
भूमीची करोनियां शेज ॥ अंबेर पांघुरलासि सहज ॥ कैसी आली दीर्घनीज ॥ उदारा तुह्मां ॥६९॥
तुवां काळाहूनि केलें आगळें ॥ त्या रुद्रासी मांडिलें फळें ॥ आहुती राखिली बळें ॥ यागभागाची ॥७०॥
कां जी रुसलां प्राणनाथा ॥ कां निष्ठुर जाहलासि आतां ॥ वीरश्रियेच्या आर्ता ॥ त्यजिलें मज ॥७१॥
आतां असो हे प्रेमप्रीती ॥ प्रधानें उचलिला प्रजापती ॥ चंदन चर्चूनि म्हाणिती ॥ क्षिप्रेमाजी ॥७२॥
विधिमंत्रें सुशील स्त्रान ॥ सतीनें केलें आपण ॥ मग भराडी वोवसा दान ॥ करिती जाहली ॥७३॥
आतां असो हे भराडी ॥ उद्रावना काय अनुमोडी ॥ मग रुंड घालोनियां मांडी ॥ निघाली ते ॥७४॥
तंव प्रधान ह्नणे हो प्रसूती ॥ वाळुवंटीं केली आइती ॥ तेथें दाध देऊं प्रजापती ॥ शरीरासी ॥७५॥
मग ते बोले सुंदरा ॥ होमीं दाहिलें जेथें शिरा ॥ कीं सर्वकारण शरीरा ॥ शिर तें पैं ॥७६॥
जाणों पत्नीसहित अध्वरा ॥ आणि पूजिलें शारंगधरा ॥ भक्तिभावें नानोपचारां ॥ दक्षरायें ॥७७॥
जेथें समर्पिले शिरा ॥ तेथें चालिली सुंदरा ॥ वाद्यें विशाळ रणतुरां ॥ गगनगजें ॥७८॥
तंव विष्णूसि जाहलें ज्ञान ॥ मग बोलाविले पर्जन्य ॥ ह्नणे तुह्मीं विझवावें दहन ॥ प्रजापतीचें ॥७९॥
आतां त्यासी घालितील सरणीं ॥ तरी त्वां शीतळ व्हावें वन्ही ॥ जरी रोम करपे तरी अग्नी ॥ शापीन तुज ॥८०॥
तो माझा प्रथमभक्त ॥ त्याचा म्यां पाहिला अंत ॥ परि न टळेचि सत्ववंत ॥ शरीरसंपत्तीसीं ॥८१॥
तो भक्तभावें पावे प्रेमळ ॥ भक्तांसी न करी विशाळ ॥ थोरिवेचा ॥८३॥
भक्तांचिया उद्योगासाठीं ॥ क्षीरसिंधु सांडोनि वैकुंठीं ॥ पावला रंकाचिये भेटी ॥ त्रैलोक्यनाथ ॥८४॥
असो ते पावली यज्ञकुंड ॥ उतरलीं सती आणि रुंड ॥ मग दक्षा लाविले त्रिपुंड् ॥ विप्रवर्गी ॥८५॥
गळां घातल्या तुळसीमाळा ॥ समीप केली धर्मशिळा ॥ तंव अवचितां मेघमाळा ॥ दाटल्या अंबरीं ॥८६॥
भूतीं केलें अन्योन्य ॥ परि पवित्र तें याग हवन ॥ जैसें तुळसीमाजी रिघालें श्वान ॥ परि पवित्र त्या ॥८७॥
रुंड उचलिले वेदमंत्रीं ॥ तें घातलें सरणावरी ॥ अग्नी लावूनि भीतरीं ॥ टाकिती घृतें ॥८८॥
तेणें अग्नी जाहला विशाळ ॥ निघती ज्वाळांचे कल्लोळ ॥ मग कुंडाचे पश्विमे शिळ ॥ मांडिलीसे ॥८९॥
पती याग आणि दहना ॥ केली तिहींस प्रदक्षिणा ॥ हातें वारुनि प्रधाना ॥ नमिला भानु भूमीं ॥९०॥
आड धरोनि जवनिका ॥ हांसोनि करी कौतुका ॥ ह्नणे मरतिया काय विवेका ॥ करुंशकें मी ॥९१॥
ह्नणोनि आसुडिला हातीं ॥ मग शिळेवरी राहिली नाचती ॥ ह्नणे जन्मोजन्मीं गा प्रजापती ॥ होई भ्रतार ॥९२॥
अग्नीत टाकिलें नारिकेळ ॥ अंग उचलिले अळुमाळ ॥ तंव बोभाईली कोकिळ ॥ अंतरीहुनी ॥ ॥९३॥
ह्नणे नको नको हो प्रसूती ॥ तुझा उठेल प्रजापती ॥ अग्नीत घालितां अधोगती ॥ जासील तूं ॥९४॥
हें कर्म जाण वो मिथ्या ॥ तुज घडेल आत्महत्या ॥ तरी न शिवावें असत्या ॥ वचनें माझे ॥९५॥
तुवां दाक्षायणीचे हातीं ॥ कंकण घातलें हो प्रसूती ॥ तरी चुडे केवीं भंगती ॥ सतिये तुझे ॥९६॥
गौरीसि वाहती ज्या तंतुदोरा ॥ त्या सौभाग्य पावती सुंदरा ॥ तुवां तरी तिचिया करां ॥ वाहिले कंकण ॥९७॥
यज्ञीं करितां पुण्याहवाचन ॥ मार्केडेयें दीधलें आशीर्वचन ॥ तेम कोण करुं शके भंजन ॥ तुझिये चुड्यांचे ॥९८॥
सती नविक जाहली स्थिर ॥ ह्नणे कोकिळे तूं महा खेचर ॥ होमीं जाळिलें दक्षशिर ॥ तरी उठेल कैसा ॥९९॥
तूं आलीस सत्व ढाळूं ॥ परि सुष्ठु ऐकावा बोलु ॥ ह्नणोनि राहीलें अळुमाळु ॥ वचनीं तुझ्या ॥१००॥
आह्मां जिणें अथवा मरण ॥ तेथें पक्षियां काय कारण ॥ परि तुझें ऐकोनि वचन ॥ राहों क्षणभरी ॥१॥
जरी तूं सत्वाची होसी कोकिळ ॥ तरी अग्नींत टाकिलें नारिकेळ ॥ तें मागुतें देई तात्काळ ॥ मग मानीन विश्वास ॥२॥
तंव ते कोकिळा भवानी ॥ आणि वन्हीनें ऐकिलें श्रवणीं ॥ मग बाहेर टाकिता जाहला अग्नी ॥ नारि केळ तें ॥३॥
सती देखे नारिकेळ ॥ तंव तें करपलें नाहीं अळुमाळ ॥ ह्नणती सत्य हो कोकीळ ॥ वचन तिचें ॥४॥
कोकिळेसि ह्नणे प्रसूती ॥ तुझी सत्य होईल भारती ॥ तरी कनकाची करोनि मूर्ती ॥ पूजीन तुज ॥५॥
सुशीळ सीतळ स्त्रानें ॥ ब्रह्मचर्ये भूमिशयनें ॥ व्रत करीन येकमनें ॥ कोकिळे तुझें ॥६॥
हें व्रत ज्या करितील नारी ॥ त्यांची अभंग होईल गळसरी ॥ त्या धनपुत्रभ्रतारीं ॥ नांदतील पैं ॥ ॥७॥
ऐसें आयकोनि मंजुळ ॥ आणि सत्व जाणोनि निश्वळ ॥ मग अदृश्य जाहली कोकिळ ॥ भवानी ते ॥८॥
तें अग्निमुखींचे नारिकेळ ॥ जाणों प्रत्यक्ष श्रीकमळ ॥ कीं देवें धाडिली कोकिळ ॥ खुणेलागीं ॥९॥
कीं पितया ठेवोनि दूषण ॥ राखावें श्रीरुद्राचें मन ॥ ह्नणोनि कोकिळ जाहली आपण ॥ कंकणासाठीं ॥११०॥
कीं शापाचें होईल फळ ॥ मख नासेल व्यर्थ केवळ ॥ ह्नणोनि ते जाहली कोकिळ ॥ मज पाहतां ॥११॥
हा कोकिळेसतीचा सौरस ॥ या नावें बोलिजे कोकिळा वंश ॥ हा ऐकतां होईल नाश ॥ महा पापांचा ॥१२॥
तंव मेघ वर्षला जीवन ॥ तेणें विझालें तें दहन ॥ तो चमत्कार देखोनि जन ॥ जाहले विस्मित ॥१३॥
मग रुंड काढिले बाहेरी ॥ परि सतीनें कैसें जावें घरीं ॥ आणि तें रुंड विनाशिरीं ॥ न्यावें कैसेम ॥१४॥
असो मिळोनि परिवार ॥ प्रधान करी विचार ॥ तंव सतीनें दीधला धीर ॥ सकळिकांसी ॥१५॥
ह्नणे तुह्मीं जावें निजस्थाना ॥ तंव मी आणीन यजमाना ॥ मग त्या मानूं अनुमाना ॥ सत्यत्वें पैं ॥१६॥
शुभ तें व्हावें तात्काळ ॥ अशुभ तें त्यजावें चिरकाळ ॥ महा पुरुषांचें बोल ॥ वंदावे आधीं ॥१७॥
बाप विधांत्याची करणी ॥ कैसी चुकवीतसे वाणी ॥ नंदीने शापिलें वचनीं ॥ तें टाळील कवण ॥१८॥
ह्नणोनि ते सतीशिरोमणी ॥ लागली रुंडाचे चरणीं ॥ मग हदयीं ठेविलें धरोनी ॥ वरुषें सहस्त्र ॥१९॥
सर्वो देवोनि पाठवणी ॥ दीक्षा घेतली भूमिशयनीं ॥ रुंड केलें कंठमणी ॥ पतिव्रतेनें ॥१२०॥
या कोकिळासतीचा सौरस ॥ जे ऐकती प्रेमरस ॥ तयां प्रसन्न होय महेश ॥ उमेसहित ॥२१॥
हें कोकिळासतीचें कथन ॥ जे ऐकती येकाग्रसन ॥ तयांसि करिल निर्विघ्र ॥ महासती ते ॥२२॥
हे पद्मपुराणींची कथा ॥ तुज निरुपिली गा भारता ॥ पुढें दक्ष उठेल ते ऐका श्रोतां ॥ ह्नणे कृष्णयाज्ञवल्की ॥२३॥
इति श्रीकथाकल्पतरु ॥ तृतीयस्तबक मनोहरु ॥ कोकिळाप्रसूतिसंवादप्रकारु ॥ द्वादशोऽध्यायींकथियेला ॥१२४॥
॥ श्रीसांबसदाशिवार्पणमस्तु ॥