अध्याय ८७ वा - विशेष श्लोक ८

भट्टोक्तिः - अध्यस्यते खपुष्पत्वमसत्कथमवस्तुनि । प्रज्ञातगुनसत्ताकमध्यारोप्ये तवानवेति ॥८॥

असत् खपुष्प अवस्तु गगनीं । भ्रमें नाध्यासी सहसा कोणी । वास्तव सद्भाव प्रज्ञातगुणीं । अध्यारोपण घडे न घडे ॥९३॥
मृगजळें सासिन्नला मळा । वंध्याकुमर तेथींच्या फळा । सेवूनि पूर्ण सुखें धाला । न वचे केला आरोप हा ॥९४॥
तस्मात् सद्भाव प्रपंचासी । वास्तव आहे निश्चयेसीं । भ्रमें अध्यस्त एकदेशी । आरोप ऐसी गोष्टी वदां ॥९९५॥
ऐसें ऐकोनि वक्ता म्हणे । सहसा न मनूं हें बोलणें । अंधपरंपरेस्तव भ्रमाचें होणें । विकल्प म्हणणें श्रुत्यन्वयें ॥९६॥
तो विकल्प आवश्यक । व्य्वहारीं अर्थक्रियार्थ देख । ऐक तयाचा विवेक । स्वस्थ नावेक होवोनियां ॥९७॥
संस्कारजन्य म्हणिजे भ्रम । तरी संस्कारसिद्धीकारणें नियम । पूर्वप्रतीतिमात्र परम । वस्तुसत्यत्व अनपेक्ष ॥९८॥
प्रतीतिमात्र बैसल्या हृदयीं । तें बीजसंस्कार भ्रमासि पाहीं । वस्तुसत्तत्व तिये ठायीं । नापेक्षिजे सर्वथा ॥९९॥
भ्रमव्यतिरेकाचें अदर्शन । यास्तव अनादि चि तो जाण । पूर्वापूर्व पुरातन । उत्तरोत्तर आरोपें ॥१०००॥
अंधपरंपरान्यायें करून । भ्रमोत्पत्ति संस्कारजन्य । व्यवहारीं अर्थक्रियासाधन । दिसे संपूर्ण तद्योगें ॥१॥
बाळें बागुल देखिलाचि नाहीं । कीं तो वास्तव आहे महीं । पूर्वापूर्वप्रवाहें देहीं । संस्कार बाणे बाळाच्या ॥२॥
तया संस्कारें व्यवहारसिद्धि । बिभीषा अध्यस्त होय बुद्धि । दुर्गुण आळिकेपण निरोधी । सद्गुणवृद्धि होत असे ॥३॥
तस्मात् तुझें हेत्वंतर । अप्रयोजक हा कृतनिर्धार । हें ऐकोनि वदे उत्तर । प्रमाणपर प्राश्निक तो ॥४॥
तुम्हां वेदानित्यां लागून । मुख्यत्वें श्रुतिवाक्य प्रमाण । तरी ऐका श्रुतीचें वचन । द्वैतप्रतिपादनकारक ॥१००५॥
चातुर्मास्ययाजियां प्रति । अक्षय होय सुकृतावाप्ति । ऐसी नित्यत्व वदे श्रुति । तैं द्वैतापत्ति घडे चि कीं ॥६॥
सोमयाजी सोमपानें । अमर होऊं म्हणती जेणें । ऐसिया श्रुतींच्या प्रमाणवचनें । नित्यत्व जाणणें कर्मफळा ॥७॥
तस्मात् नित्य जें कां होय । असद्वस्तु तें कदापि नोहे । कर्मकर्ताफळभोगत्रयें । नित्य निश्चयें श्रुतिवाक्यें ॥८॥
ऐसे वेदप्रतिपादित । सत् शाश्वत असतां द्वैत । तुम्ही म्हणतां जें अद्वैत । तें असंमत अप्रमाण ॥९॥
हें ऐकोनियं वेदान्ती । श्वास घालूनि विस्मयगती । म्हणे भगवंता तव भारती । कर्मठा प्रति भ्रामक पैं ॥१०१०॥
वेदलक्षणा भारती तुझी । बहुधा वृत्ति करूनि सहजे । कर्मठां श्रद्धावंतां माजी । भ्रमकर होवूनि भुलवीतसे ॥११॥
मुख्या लक्षणा रूढी गौणी । इत्यादिबहुधावृत्ति करूनी । कर्मठां भारवाहकां लागूनी । भ्रमवी भासूनि नित्यत्वें ॥१२॥
कर्मठ मूर्ख मंदमति । देहात्मजीवात्मप्रतीति । इहामुष्मिक नित्य म्हणती । वास्त्व नेणती श्रुत्यर्थ ॥१३॥
कर्मफळांचा नित्य बोध । सहसा न प्रतिपादी वेद । लक्षणे करूनि प्राशस्त्य विशद । विधिवाक्यास्तव प्रशंसी ॥१४॥
विधीच्या एकवाक्यास्तव जाण । प्राशस्त्यमात्रप्रशंसन । अन्यथा वाक्यभेदप्रसंगा भेण । कर्मठ अल्पज्ञ प्रबोधी ॥१०१५॥
तो हा येथींचा विवेक । कर्मजित हा पैं इहलोक । तस्मात् क्षय पावे निष्टंक । तैसा च आमुत्रिक पुण्यजित ॥१६॥
पुण्यक्षयीं पावे क्षय । न्यायसंमत हा निश्चय । श्रुत्यंतरा विरोध होय । परस्परें पूर्वापर ॥१७॥
यास्तव कर्मजडाप्रति । भ्रामक मात्र पुष्पिता श्रुति । जैसें बाळा भेषज देती । शर्करामतिप्रलोभें ॥१८॥
भेषजदानाचें अभीष्ट । निरामयता वास्तव स्पष्ट । शर्कराप्रलोभग्रहणाविष्ट । हें जाणती श्रेष्ठ सर्वज्ञ ॥१९॥
तेंवि अज्ञान कर्मबोध । चित्तशुद्ध्यर्थ केला विविध । चित्तशुद्धिद्वारा शुद्ध । बोधे विशद परमात्मा ॥१०२०॥
आणि स्वर्गादिफळकामना । ते रोचनार्थमात्र वल्गना । म्हणोनि ब्रह्मपराचि संपूर्णा । निगमासि जाणा ययास्थित ॥२१॥
ऐसें हें येथील वर्म । न कळे भ्रान्ता असोनि सुगम । जाणती ज्ञानी पूर्णकाम । श्रुतिसंभ्रम आघवा ॥२२॥
अन्वयव्यतिरेकात्मक श्रुति । साद्यंत ब्रह्म चि प्रतिपादिती । प्रपंच आहाचसा बोलती । मायिक दर्शविती निदानीं ॥२३॥
तस्मात् प्रपंचाचिया सत्यत्वविषयीं । साधकवचन श्रुतिसमुदायीं । सहसा निश्चयेंसीं नाहीं । जलप्रवाहीं कृशानुवत् ॥२४॥
आणि असत्वीं बहुधा श्रुति । सृष्टिप्रळयात्मका असती । उत्पत्तिनाशा प्रतिपादिती । ब्रह्म निश्चिती अविनाश ॥१०२५॥
ज्यापासूनि भूतां जनन । पुन्हा ज्यामाजी होती लीन । ज्यावरी भासती वर्तमान । तें अविकार पूर्ण वस्तुत्वें ॥२६॥
आणि श्रुतिमूलक अनुमान । तेंही यदर्थीं प्रमाण । प्रत्यक्ष मिथ्या सविकार जाण । निश्चयें करून प्रपंच हा ॥२७॥
अनुमान म्हणिजे किंल्लक्षण । तरी पदार्थाचें यथार्थ ज्ञान । जेणें होय अनुलक्षण । तें ज्ञापक पूर्ण अनुमान ॥२८॥
शब्द अनुमान प्रत्यक्ष । इत्यादि प्रमाणांचें लक्ष । ज्याच्या सत्त्वीं न पुरे पक्ष । तो जाणती दक्ष खपुष्पवत् ॥२९॥
हे चि सनंदनभारती । बोले श्रुत्युक्त व्युत्पत्ति । तें परिसावें पवित्र श्रोतीं । ऐके परीक्षिति शुकमुखें ॥१०३०॥