अध्याय ३१ वा - श्लोक १ ते ५

संग्रहभाषा श्लोकछंद ॥
निराशा पुढती गोपी पातल्या पुलिनाप्रति । गाती कृष्णानुलक्षें त्या कृष्णागमन वांछिती ॥१॥

चंद्रप्रभा होती जेथवरी । तंववरी हुडकूनि वनाभीतरी । तमःप्रचुरवृक्षान्तरीं । अप्राप्त हरि जाणोनि ॥३७॥
फिरोनि पुढती यमुनापुलिना । येऊनि समस्त पशुपांगना । कृष्णवेधें करिती गायना । कुरुभूषणा तें ऐकें ॥३८॥

सुमुखवृत्तमिदम् ॥ नमन ॥
नमुनि सद्गुरू गोपिनायका । विरहिणी व्रजीं गाति बायका ।
कथिन ते कथा प्राकृतें खरी । जशिच हे शुकाचार्यवैखरी ॥१॥
गोप्य ऊचुः - जयति तेऽधिकं जन्मना व्रजः श्रयत इंदिरा शश्वदत्र हि ।
दयित दृश्यतां दिक्षु तावकास्त्वयि धृतासवस्त्वा विचिन्वते ॥१॥
समश्लोकी ॥
उपजणें तुझें प्राप्त गोकुळीं । वसत इंदिरा ऊर्जितागळी ।
प्रकट हो सख्या धुंडितों दिशा । असु विगुंतले जाहलों पिशा ॥१॥
ध्रुवपद ॥
हरि दयार्णवा प्रेमगौरवा । प्रकट हो सख्या तोष दे जिवा ॥

गोपी म्हणती जी प्रियतमा । तुझिये जन्में करूनि महिमा । ऊर्जित नंदव्रजाची गरिमा । उत्कृष्ट आम्हां दिसतसे ॥३९॥
तुझिया जन्मास्तव वनमाळी । कमला सर्वस्वें ये स्थळीं । स्वऐश्वर्यें व्रजमंडळीं । शोभाबहळीं वर्त्ततसे ॥४०॥
तस्मात् तुझिया जन्में करून । प्राणिमात्र व्रजींचे जन । ऊर्जित विजयश्रीसंपन्न । नित्य निमग्न स्वानंदीं ॥४१॥
व्रजीं जन्मतां श्रीमुकुंद । सर्व भोगिती परमानंद । तेथ तावक गोपीवृंद । पावतो खेद तव विरहें ॥४२॥
तावकी कैशा म्हणसी जाण । तरी त्वदर्थ धरूनि प्राण । लाहोनि विधीचें वरदान । गोपी होऊन जन्मलों ॥४३॥
तुझ्या ठायीं धरूनि प्रीति । तव प्रिय करावयाची आर्ति । आम्ही जन्मलों हें श्रीपति । विदित तुजप्रति सर्वज्ञा ॥४४॥
यास्तव जन्माचि पासून । तुझ्या ठायीं धरिले प्राण । तुजविण प्रियतम नेणों आन । निजसुख संपूर्ण तूं आमुचें ॥४५॥
बाळपणींची तुझी गोठी । ऐकोनि हांव उपजे पोटीं । जे दोहीं बाहीं तुझ्या कंठीं । घालूनि मिठी कवळावें ॥४६॥
विशेष झालिया दर्शन । मधुमक्षिकाकार नयन । नुठती तव तनूपासून । तनुमनप्राण वेधती ॥४७॥
भाग्यें स्पर्श जेव्हां घडे । तैं मन्मथसुखाची खाणी उघडे । चुंबनालिंगनाचेनि पाडें । तुकितां नावडे कैवल्य ॥४८॥
दर्शन स्पर्शन संस्तोभन । ऐसें वेधी तनुवाङ्मन । वियोगीं त्वन्निष्ठ आमुचे प्राण । अन्यचिंतन विसरले ॥४९॥
एवं जन्मापासूनि आमुचें । तनुमनप्राण जीवित साचें । तुझेनि छंदें सदैव नाचे । दुसरें न वचे प्रिय कांहीं ॥५०॥
जन्मादारभ्य जेंवि कुमुदिनी । ग्लौ लक्षितां न पवे ग्लानि । किंवा यावज्जन्म पद्मिनी । भोगी दिनमनि तन्निष्ठ ॥५१॥
आम्ही त्वयिधृतासवा तशा । जन्मादारभ्य श्रीपरेशा । ज्यां दिवसांची धरूनि आशा । त्या या निशा संप्राप्ता ॥५२॥
लांगलकर्षणादारभ्य कष्ट । धान्यपचनादि वाढिलें ताट । तें पळवितां हृदयस्फोट । तैसी चटपट हे आम्हां ॥५३॥
तुझेनि जन्में व्रजसमग्र । असतां आनंदनिर्भर । तावक वधूगण विरहातुर । तूतें गह्वर हुडकीतसे ॥५४॥
तुझेनि जन्में सुखसागरीं । निमग्न असतां चराचरीं । आम्हीं तावकी विरहातुरी । दुःखलहरी भोगितसों ॥५५॥
चोष्यखाद्यादि पदार्थ जेंवि । दशनव्यापारें रसना सेवी । तेणें आपादतनु टवटवी । परी न फवे ते चवी दशनांतें ॥५६॥
तैसें न करूनि जनार्दना । करी आमुची संभावना । नातरीं आमुच्या करितां हनना । अघ सर्वज्ञा तव माथां ॥५७॥
आपणा प्रकट दावूनि नयनीं । आमुची निरसीं मनसिजग्लानि । सदयहृदया आमुचे हननीं । काय म्हणोनि प्रवर्तसी ॥५८॥
अधोर्ध्व अग्रिं पश्चिमभागीं । दक्षिण उत्तर दिङ्मार्गीं । तुजचि पाहों जी सर्वांगीं । बाह्यांतरंगीं अखंड ॥५९॥
ऐसा वधूगण तवासक्त । जाणोनि मारणें हें अनुचित । मारणें कैसें म्हणसी येथ । तरी तें यथार्थ अवधारीं ॥६०॥
विरहविवश सर्व ललना । जैसी आवडी जिचिया मना । ते ते तैसी करी जल्पना । पृथक्सूचना सर्वत्र ॥६१॥
त्यांमाजि एकी आभीरवनिता । आंगीं लावूनि हिंसकता । प्रतिपादिती त्या श्लोकार्था । धरित्रीनाथा शुक सांगे ॥६२॥

शरदुदाशये साधुजातसत्सर सिजोदरश्रीमुषा दृशा ।
सुरतनाथ तेऽशुक्लदासिका वरद निघ्नतो नेह किं वधः ॥२॥
सरसिजें शरत्काळिंचीं तळां । विकसितें तयांतिल चित्कळा ।
हरुनि माखिल्या नेत्रमार्गणें । फुकट किंकरी हे न मारणें ॥२॥ हरिदया०

शरत्काळीं उदकाशया । माजि सद्गुणसमुच्चया । सहित विकसितां कुशेशयां । अरुणकोमळ जे लक्ष्मी ॥६३॥
अन्य ऋतूंचीं तडागअंभें । संभव सरसिरुहगतगर्भें । शरत्समसाम्य श्री न शोभे । वरवालभें साधुत्व ॥६४॥
ते श्री हरूनि तव लोचनें । आम्ही विरहिणी कटाक्षबाणें । विंधितां हनना काय उणें । कीं शस्त्राविणें हा वध नोहें ॥६५॥
प्रेष्ठ अभीष्ट सुरतनाथा । वरदा निरशी मन्मथव्यथा । फुकट दासी तव पदप्राप्ता । आम्ही समस्ता - विरहिणी ॥६६॥
शरत्सरसिजलक्ष्मीहरणें । तद्भासादृशकटाक्षबाणें । फुकट दासी कां वधितां प्राणें । तुज हीं दूषणें न लगती ॥६७॥
कीं यासि वध म्हणों नये । शस्त्रासारिखे न दिसती घाये । परी मारणें मंत्रप्रयोगप्राय । अक्षत प्रळय होतसे ॥६८॥
रसाळ स्वादिष्ट शुभ पक्कान्नें । भोक्ता सेवितां प्रियतमपणें । मरण पावे दृग्दूषणें । स्मराक्त नयनें हें तैसें ॥६९॥
मोल न वेचितां किंकरी । आम्ही अनुकूळ मन्मथसमरीं । असतां विंधूनि लोचनशरीं । नव्हे श्रीहरि वध काय ॥७०॥
जरी तुज मारणें होतें आम्हां । तरी कासया मेघश्यामा । बहुधा निरसूनिया दुर्गमा । रक्षणकामा आंगविलें ॥७१॥
मागें रक्षूनि बहु संकटीं । स्मराक्तदृग्बाणांची वृष्टि । करितां पशुघ्ना परिपाटी । पोसून शेवटीं पशुहनना ॥७२॥
म्यां कैं कोण्हां रक्षिलें म्हणसी । तरी तें गोविंदा परियेसी । विदित मर्त्यां अमर्त्यांसी । तें तुजपाशीं निवेदितों ॥७३॥

विषजलाप्ययाद्व्यालराक्षसाद्वर्षमारुताद्वैद्युतानलात् ।
वृषमयात्मजाद्विश्वतोभयादृषभ ते वयं रक्षिता मुहुः ॥३॥
विषजलें क्षया पावतेक्षणीं । अघअरिष्टकां वातवर्षणीं ।
मयसुतादिकां पासुनी अम्हां । जिवविणें तुझें व्यर्थ काय मा ॥३॥ हरिदया०

ऋषभ ऐसें संबोधन । श्रेष्ठत्वाचें प्रशंसन । कीं जें अंगीकृताचें हनन । श्रेष्ठांपासून न घडावें ॥७४॥
तुझें श्रेष्ठत्व म्हणसी कैसें । निजकृपाकटाक्षपीयूषें । ब्रह्मांडपाळणीं अनायासें । पटुतर ऐसें श्रुति गाती ॥७५॥
कालियविषाक्तयमुनावारि । प्राशितां गोगोपां बोहरी । त्याच्या शोकें हे व्रजपुरी । प्रळयपरवरीं प्रविष्ट ॥७६॥
तेव्हां कृपावलोकामृतें । जीवविलीं समस्तें प्राणियें मृतें । विदित तव यश हें त्रिजगातें । कीं आमुतें ना म्हणसी ॥७७॥
वत्सें वत्सप अधासुरें । बकानुजें राक्षसें क्रूरें । गिळिलें त्यांच्या शोकभरें । समग्र व्रजपुरें संहरतां ॥७८॥
तुवां फोडून अघाचा घसा । व्रजवत्सपां वत्सांसरिसा । कृपाकटाक्षपीयूषरसा । वर्षोनि आपैसा वांचविला ॥७९॥
वनीं गिळितां वडवानळा । प्राशून वांचविलें गोकुळा । इंद्र वर्षतां प्रळयजळा । धरिलें अचळा कारुण्यें ॥८०॥
विद्युत्पात जळ अचाट । माजि जलगारा घनदाट । तेणें व्रजपुर पावतां कष्ट । तुवां उद्भट गिरि धरिला ॥८१॥
अरिष्टनामा वृषभासुर । व्योम जो मयासुराचा कुमर । त्यांचा करूनिया संहार । अक्षत व्रजपुर रक्षिलें ॥८२॥
कृष्णविरहें विवशवाणी । हरियश गाती व्रजकामिनी । भूतभविष्यद्वर्तमानीं तृणावर्त्तादि व्योमांत ॥८३॥
रासक्रीडेच्या प्रसंगीं । वृषभासुरा श्रीकृष्ण भंगी । ऐसिया महाविघ्नीं अनेगीं । कृपेनें वेगीं रक्षिलें ॥८४॥
ऐसिया प्रळयीं वांचविणें । आजि मारावें कटाक्षबाणें । ऋषभ येणें संबोधनें । कीं न लवीं हें उणें श्रेष्ठत्वा ॥८५॥
वारंवार संरक्षिलें । शेखीं कटाक्षबाणें वधिलें । हेंही यशाचिया माजि पडिलें । तरी मिरविलें पाहिजे ॥८६॥
स्वगृहीं त्रिजगा पाहुणेर । कुटुंबालागीं निराहार । तेंवि विश्वअवनार्थ तवावतार । स्वभक्तनिकर उपेक्षूनी ॥८७॥
तरी हें अनुचित जगदात्मया । जरी म्हणसी तूं नंदजाया । स्वभक्त म्हणोनि तोषवावया । आलों निलया तयेच्या ॥८८॥
अनपत्य नंदनारी । म्हणोनि चिंती मज अंतरीं । यास्तव जन्मोनि तिचे उदरीं । केलें दूरी वंध्यत्व ॥८९॥
ऐसें न म्हणावें श्रीपति । वृत्तांत विदित आम्हांप्रति । विरिंचीनें केली विनति । तैं तूं क्षितीं अवतरसी ॥९०॥

न खलु गोपिकानंदनो भवानाखिलदेहिनामंतरात्मदृक् ।
बिखनसार्थितो विश्वगुप्तये सख उदेयिवान्सात्वतां कुले ॥४॥
नव्हसि गोपिकातोषदायक । हृदयसाक्षि तूं विश्वनायक ।
विनवितां विधी विश्वरक्षणीं । यदुकुळीं तुझें जन्म ते क्षणीं ॥४॥ हरिदया०

सख्या निश्चयेशीं तूं पाहीं । यशोदानंदन नव्हसी कांहीं । विश्वात्मा तूं सर्वां देहीं । बुद्धिसाक्षी विश्वदृक् ॥९१॥
म्हणसी बुद्धिसाक्षी जो विश्वदृक् । तो व्यापक सर्वात्मक । मी गोरक्ष नंदतोक । सगुण पृथक् परिच्छिन्न ॥९२॥
यदर्थीं ऐकें पुरुषोत्तमा । विश्वपाळणाकारणें ब्रह्मा । तुज प्रार्थूनि मेघश्यामा । धरवी जन्मा यदुकुळीं ॥९३॥
ते ब्रह्मयाची मानूनि विनति । विश्वपाळणार्थ श्रीपति । यदुकुळीं जन्मलासि निश्चितीं । आम्हांप्रति विदित हें ॥९४॥
जरी त्वा विश्व प्रतिपाळणें । तरी आम्हांसीच कां संहारणें । नेत्रकटाक्षें कामबाणें । कवण्या गुणें हें सांग ॥९५॥
न दाखवूनियां विषमभेदा । स्वभक्तपाळक आनंदकंदा । पुरवीं मनोरथा चतुर्विधा । चतुःश्लोकीक्ता परिसोनी ॥९६॥
मस्तकीं ठेवीं पद्मकर । जीववीं दावूनि वदनचंद्र । चरणें मर्दीं पयोधर । देईं अधरामृतपान ॥९७॥

विरचिताभयं वृष्णिधुर्य ते चरणमीयुषां संसृतेर्भयात् ।
करसरोरुहं कांत कामदं शिरसि धेहि नः श्रीकरगृहम् ॥५॥
शरण संसृति भ्याड जे अले । अभय श्रीकरें त्यांसि वोपिलें ।
परिणिली हरी ज्या करें रमा । धरिं शिरीं तया पाणि शंतमा ॥५॥ हरिदया०

प्रथम प्रार्थना निजकर शिरसा । ठेवीं म्हणोनि तुज परेशा । प्रार्थितसों तो शंतम कैसा । पद्म हस्त हें अवधारीं ॥९८॥
वृष्णिवरिष्ठा परिसें वहिलें । जे संशृति भय पावले । ते तव चरणा शरण आले । श्रमित झाले म्हणोनी ॥९९॥
पचतां विष्ठेच्या दाथरीं । विसंचितां षड्विकारीं । तापत्रयाग्नीमाझारीं । बळें षड्वैरि भाजितां ॥१००॥
स्वर्गीं नरकीं मानवलोकीं । भ्रमतां पचतां कुंभपाकीं । मरमरू उपजतां योनिमुखीं । जे भवदुःखीं भयभीत ॥१॥
बुडतां सांपडे जेंवि उथळ । क्षुधिता अन्न तृषिता जळ । तेंवि त्यां सत्संगें तव पदकमळ । निर्भय स्थळ सांपडलें ॥२॥
पुन्हा संसृति लागेल पाठीं । ऐसिया भयास्तव सदृढ मिठी । घालूनि अभेदप्रेमा पोटीं । धरूनि मुकुटीं पद धरिले ॥३॥
तयां संसारशत्रुभीतां । जाणोनि स्वचरणशरणप्राप्तां । होसी ज्या हस्तें अभयदाता । तो पद्मकर माथां धरीं आमुचे ॥४॥
आणि दैत्यीं त्रासिता सुरवर । समरीं होऊनि पराजयपर । करिती कारुण्यें नामोच्चार । तैं त्यां वरद कर कामद जो ॥१०५॥
कीं स्वभक्तांचे अनेक काम । पुरविता जो कल्पद्रुम । आमुचे शिरीं पाणिपद्म । ठेवीं शंतम श्रीकांता ॥६॥
तैसीच कमला चंचलपणें । सर्वत्र शिणतां विश्रांति नेणे । तयेसि हृदयीं निश्चळ करणें । पाणिग्रहणें ज्या हस्तें ॥७॥
शर्मद तें करसरोरुह । आमुचे माथां करूनि स्नेह । ठेवूनि निरसीं दुस्तर विरह । निःसंदेह सुख वोपीं ॥८॥