तेषामेवाऽनुकम्पार्थम हमज्ञानजं तमः ।
नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ॥११॥
म्हणोनियां मज । आत्मयाचा भाव । केला ज्यांनीं ठाव । जगावया ॥२७९॥
मज एकाविण । सर्व हि असार । ऐसी च साचार । मति ज्यांची ॥२८०॥
तयां शुद्धज्ञानी - । भक्तांपुढें मी च । मशालजी साच । होवोनियां ॥२८१॥
ज्ञान -कर्पूराचा । पोत पाजळीत । दाखवीत वाट । चालूं लागें ॥२८२॥
अज्ञानाच्या रात्री - । माझारीं अंधार । दाटतां अपार । भक्तांपुढें ॥२८३॥
स्वयें मी च दूर । सारितां तो होय । नित्य ज्ञानोदय । तयांलागीं ॥२८४॥
देखा भक्तांलागीं । प्रिय जो अत्यंत । देव भगवंत । नारायण ॥२८५॥
बोलतां तो ऐसें । काय म्हणे पार्थ । प्रभो , मन शांत । झालें माझें ॥२८६॥
संसाराचा सारा । झाडोनियां मळ । मज तूं निर्मळ । केलें देवा ॥२८७॥
जन्म -मरणाचे । संपले सायास । नाहीं गर्भवास । आतां मज ॥२८८॥
आपुलें जनन । आपुलिया डोळां । देखिलें दयाळा । आज येथें ! ॥२८९॥
गमे हें जीवन । माझ्या चि स्वाधीन । झालें आत्म -ज्ञान । म्हणोनियां ॥२९०॥
तुमचिया मुखें । झाला उपदेश । कृपा ही विशेष । मजवरी ॥२९१॥
धन्य केलें मज । देवा नारायणा । भक्तीचिया खुणा । दाखवोनि ॥२९२॥
आज भाग्याचा हा । पातला सुदिन । सफल जीवन । झालें माझें ॥२९३॥
अंतर्बाह्म तम । गेलें निरसोन । तुझिया वचन - । तेजाकारें ॥२९४॥
म्हणोनि स्वरूप । आज तुझें देवा । देखिलें केशवा । याथार्थत्वें ॥२९५॥
अर्जुन उवाच --
परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् ।
पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम् ॥१२॥
महाभूतांचें जें । विश्रांतीचें स्थान । तूं चि तें निर्वाण । परब्रह्म ॥२९६॥
परम पावन । तूं चि जगन्नाथ । आराध्य दैक्त । तिन्ही देवां ॥२९७॥
चोवीस तत्त्वांच्या । पलीकडे साजे । पंचविसावें जें । दिव्य तत्त्व ॥२९८॥
जया सांख्य देती । ‘ पुरुष ’ हें नांव । तो तूं स्वामी देव । नित्य -सिद्ध ॥२९९॥
होसी अजन्मा तूं । प्रकृतिपरता । हें चि आम्हीं आतां । ओळखिलें ॥३००॥
तूं चि काळरूप - । यंत्र -सूत्रधार । तूं एक आधार । जीवनासी ॥३०१॥
आणि ब्रह्मांडाचें । तूं चि अधिष्ठान । ऐसें स्पष्ट ज्ञान । झालें मज ॥३०२॥
आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा ।
असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे ॥१३॥
आणिक हि एके । परी थोरपण । येई समजोन । तुझें मज ॥३०३॥
कीं तें थोरपण । ऐकिलें पूर्वीं च । वर्णिलें जें साच । महर्षींनीं ॥३०४॥
तयाची प्रचीति । परी आतां आली । तुम्हीं कृपा केली । म्हणोनियां ॥३०५॥
नारद ऐसें चि । करी गुण -गान । अखंड बैसोन । आम्हांपाशीं ॥३०६॥
परी तयाचें तों । रहस्य नेणोन । होतसों तल्लीन । गीत -सुखीं ॥३०७॥
अहो जी गोविंदा । आंधळ्यांच्या गांवीं । स्वयें जरी रवि । प्रकटला ॥३०८॥
तरी तयां होय । उन्हाची च सोय । परी दिसे काय । प्रकाश तो ? ॥३०९॥
एर्‍हवीं देवर्षि । अध्यात्माचें गीत । राग -रागिणींत । आळवितां ॥३१०॥
गीत -माधुरीचें । वरिवरी सुख । कळे ना आणिक । दुजें आम्हां ॥३११॥
असित देवल । महर्षींनीं साच । आम्हांसी तैसें च । सांगितलें ॥३१२॥
परी विषयांच्या । विषें मति व्याप्त । झाली होती तेथ । तिये वेळीं ॥३१३॥
आणिकांचे तुज । काय सांगूं आतां । व्यासदेवें स्वतां । येवोनियां ॥३१४॥
आमुच्या मंदिरीं । तुझें चि वर्णन । करावें संपूर्ण । निरंतर ॥३१५॥
परि चिंतामणि । देखिला अंधारीं । सारावा तो दूरी । नोळखोनि ॥३१६॥
मग सुर्योदय । होतां चि तो जैसा । चिंतामणि ऐसा । ओळखावा ॥३१७॥
तैसे व्यासादिक । महर्षींचे बोल । खाणी त्या अमोल । चिद्रत्नांच्या ॥३१८॥
असोनि समीप । उपेक्षिल्या पूर्ण । सूर्या तुजविण । कृष्ण -देवा ॥३१९॥
सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव ।
न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः ॥१४॥
आतां तुझीं वाक्यें । हे चि सूर्य -कर । फांकतां साचार । मदंतरीं ॥३२०॥
महर्षींनीं जे जे । सांगितले मार्ग । आकळले चांग । सर्व हि ते ॥३२१॥
ह्र्दय -भूमींत । पडलें सखोल । ज्ञान -बीज बोल । तयांचे ते ॥३२२॥
तुझिया कृपेचें । लाभतां चि ओल । संवादें सफल । झालें मग ॥३२३॥
अहो नारदादि । संतांच्या ज्या । उत्ति । घोघावत येती । नद्या जैशा ॥३२४॥
तयांलागीं झालों । सागर मी साचा । संवाद -सुखाचा । आज येथें ॥३२५॥
जन्मजन्मान्तरीं । आजवरी येथ । केलें जें सुकृत । सर्वोत्तम ॥३२६॥
तेणें तूं सद्‍गुरु । जोडलासी मज । फळा आलें काज । आज ऐसें ॥३२७॥
वाडवडिलांचे । मुखे तुझे गुण । होते निशि -दिन । येत कानीं ॥३२८॥
परी नोळखिलें । तुझिया स्वरूपा । नव्हती जों कृपा । एक तुझी ॥३२९॥
केले यत्न होती । सदैव सफळ । दैव सानुकूळ । असे जरी ॥३३०॥
तैसें जें आपण । करावें साधन । श्रवण -पठण - । मननादि ॥३३१॥
तयाचा तों घ्यावा । तेव्हां चि प्रत्यय । गुरुकृपा होय । जिये वेळीं ॥३३२॥
करोनियां श्रम । नित्य जिवापाड । माळी जरी झाड । वाढवितो ॥३३३॥
तरी तो वसंत । तया जेव्हां भेटे । तेव्हां चि तें लोटे । फळ -भारें ॥३३४॥
विषम -ज्वरासी । पडतां उतार । गोड तें साचार । गोड लागे ॥३३५॥
तेव्हां चि तें ठरे । रसायन चांग । आरोग्यें सर्वांग । भरे जेव्हां ॥३३६॥
चैतन्य आपण । येवोनियां जरी । शरीरामाझारीं । संचरेल ॥३३७॥
तरी च इंद्रियें । वाचा आणि प्राण । सर्व तीं असोन । सार्थ होती ॥३३८॥
तैसें वेदशास्त्र । जें का अभ्यासिलें । साधन जें केलें । योगादिक ॥३३९॥
तेव्हां चि तें सर्व । सापुलेंसें होय । जेव्हां गुरुराय । कृपा करी ॥३४०॥
येतां प्रत्ययास । श्रीकृष्ण -स्वरूप । पार्थासी अमूप । तोष झाला ॥३४१॥
प्रत्ययाच्या माजें । मग नाचूं लागे । रूप तें निजांगें । निर्धारोनि ॥३४२॥
तेविं म्हणे देवा । बोलिलें जें तुवां । आलें अनुभाव । सर्व हि तें ॥३४३॥
देव -दानवांच्या । बुद्धीसी निश्चय । सर्वथा न होय । त्वद्रूपाचा ॥३४४॥
हें तों निःसंदेह । आकळलें येथें । साच मोक्ष -पते । मजलागीं ॥३४५॥
उपदेशाविण । झालें ज्ञान साच । निज -बुद्धीनें च । आपणातें ॥३४६॥
ऐसें म्हणे कोणी । तरी तें अज्ञान । प्रत्ययें ही खूण । कळों आली ॥३४७॥
स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुणोत्तम ।
भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते ॥१५॥
नभें चि जाणावा । नभाचा विस्तार । पृथ्वीचा तो भार । पृथ्वीनें च ॥३४८॥
सर्व सामर्थ्यानें । तैसा तुझा तूं च । ओळखसी साच । आपणातें ॥३४९॥
एर्‍हवीं इतर । वेदादिक सर्व । वायां ज्ञान -गर्व । वाहती ते ॥३५०॥
मनोवेगालागीं । सांडोनियां मागें । पुढें कैसी सांगें । धांव घ्यावी ॥३५१॥
वीत हात वांवा । घालोनियां काय । माप केलें जाय । पवनाचें ॥३५२॥
काय सांगें थोर । झालें बाहू -बल । तरी तरवेल । माया -नदी ? ॥३५३॥
तैसें तुझें ज्ञान । होणें अघटित । म्हणोनि तूं ज्ञात । नाहीं कोणा ॥३५४॥
जाणावया तुज । तुझा तूं समर्थ । कळलें यथार्थ । आतां मज ॥३५५॥
जाणोनियां स्वतः । आपणा आपण । आणिकातें खूण । सांगावया ॥३५६॥
तूं चि एक देवा । समर्थ म्हणोन । तुज विनवून । सांगतों हें ॥३५७॥
माझिया इच्छेच्या । निढळावरील । प्रभो एक वेळ । घाम पूसीं ॥३५८॥
त्रिभुवनरूपी । कुंजरालागोन । होसी पंचानन । तूं चि देवा ॥३५९॥
देव -देवतांसी । साच पूजनीय । स्वरूप तें होय । एक तुझें ॥३६०॥
भूत -भावना तूं । होसी जगन्नाथ । क्षणभरी चित्त । द्यावें आतां ॥३६१॥
तुजपाशीं उभें । रहावयातें हि । मी तों योग्य नाहीं । सर्वथैव ॥३६२॥
म्हणोनियां खेद । वाटे माझ्या मना । ऐसा थोरपणा । तुझा देवा ॥३६३॥
परी भिवोनियां । नच विनवावें । तरी ओळखावें । कैसें तुज ? ॥३६४॥
भरले सागर । पूर्ण चोहींकडे । तरी कोरडे । चातकासी ॥३६५॥
गळतील थेंब । जरी मेघांतून । तरी च तहान । भागे त्याची ॥३६६॥
तैसें गुरु -तत्त्व । सर्वत्र तें साच । परी कृष्णा तूं च । गति आम्हां ॥३६७॥
वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।
याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ॥१६॥
असो हें सकळ । तुझ्या विभूति । परी दिव्य -शक्ति - । व्याप्त ज्या ज्या ॥३६८॥
त्या त्या मज आतां । द्याव्या दाखवोनि । ही च विनवणी । पायापाशीं ॥३६९॥
ज्या ज्या विभूतींनीं । समस्त हे लोक । व्यापोनि तूं एक । राहिलासी ॥३७०॥
त्या त्या मुख्य मुख्य । आणि नामांकित । विभूतित प्रकट । करीं देवा ॥३७१॥
कथं विद्यामंड योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन् ।
केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया ॥१७॥
कोण्या स्वरूपांत । तुज ओळखून । करावें चिंतन । नित्य तुझें ॥३७२॥
नित्य सर्वांठायीं । तूं च म्हणूं जरी । चिंतन तें तरी । घडे कैसें ? ॥३७३॥
म्हणोनियां पूर्वीं । तुवां सांगितले । भाव जे आपुले । थोडक्यांत ॥३७४॥
ते चि आतां येथें । विस्तारेंकरोन । द्यावे दाखवोन । मजलागीं ॥३७५॥
ज्या ज्या विभूतीचें । करितां चिंतन । सहजें स्मरण । होय तुझें ॥३७६॥
तो तुझा विभूति - । योग विवरोनि । सांगें चक्र -पाणि । मज आतां ॥३७७॥
विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन ।
भूयः कथय तृप्तिर्हि श्रृण्वन्तो नास्ति मेऽमृतम् ॥१८॥
आणि जगन्नाथा । विभूति -विस्तार । पुसिला साचार । तो हि सांगें ॥३७८॥
तें चि तें सांगावें । किती वारंवार । म्हणसी साचार । जरी ऐसें ॥३७९॥
तरी मनामाजीं । देवा जनार्दना । नको हि कल्पना । येवों देवों ॥३८०॥
सर्वथा प्राकृत । अमृत जें तें हि । म्हणों येत नाहीं । पुरे ऐसें ॥३८१॥
काळकूटाचें जें । होय सहोदर । मृत्यु -भयें सुर । प्राशिती जें ॥३८२॥
तरी हि एका चि । ब्रह्मदेव -दिनीं । लोपती जन्मोनि । चौदा इंद्र ! ॥३८३॥
अम्रुतपणाचा । जया व्यर्थ भास । ऐसा जो का रस । क्षीराब्धीचा ॥३८४॥
तयाची हि गोडी । पुरे झाली जीवा । म्हणवेना देवा । ऐसें कोणा ॥३८५॥
क्षुद्र अमृताचा । ऐसा बडिवार । हें तव साचार । परमामृत ॥३८६॥
मंदराचळाचा । न करितां मंथा । न च घुसळितां । क्षीराब्धीतें ॥३८७॥
अनादि आइतें । सिद्ध स्वयमेव । नव्हे जें का द्रव । नव्हे बद्ध ॥३८८॥
रस -गंधाची तों । नाहीं वार्ता जेथ । स्मरतां चि प्राप्त । कोणातें हि ॥३८९॥
आघवा संसार । होतसे असार । जयातें साचार । ऐकतां चि ॥३९०॥
आणि सर्वश्रेष्ठ । अविनाशपण । ठायीं च संपूर्ण । लाभतसे ॥३९१॥
जन्म -मरणाचा । बोल जो केवळ । जाय तो समूळ । हारपोनि ॥३९२॥
जें का ऐकतां च । वाढूं लागे एक । नित्य ब्रह्मसुख । अंतर्बाह्य ॥३९३॥
करावें सेवन । तें चि ऐसा योग । जरी आला मग । थोर भाग्यें ॥३९४॥
तरी सेवित्यासी । तद्रूपता येत । ऐसें परमामृत । थोर जें का ॥३९५॥
तें तूं आज येथें । पाजितोसी मातें । तरी काय तूतें । पुरे म्हणों ? ॥३९६॥
तुझें नाम तें हि । आवडे आम्हासी । वरी भेटलासी । दैवयोगें ॥३९७॥
तशांत हि तुझा । नित्य सहवास । घडला आम्हांस । आजवरी ॥३९८॥
आतां आम्हांलागीं । आनंदभरांत । ऐसें बोधामृत । पाजिसी तूं ॥३९९॥
सुखाची ह्या गोडी । वर्णवेना मज । अंतरीं सहज । समाधान ॥४००॥
तुझ्या मुखें झाली । होवो पुनरुक्ति । परी त्या विभूति । सांगें मज ॥४०१॥
नभीं प्रतिदिन । उगवे म्हणोन । शिळा म्हणे कोण । सूर्यालागीं ? ॥४०२॥
अग्निनारायणें । नाहीं केलें स्नान । होय का म्हणोन । ओंवळा तो ? ॥४०३॥
वाहे निरंतर । गंगेचें जें तोय । म्हणों ये तें काय । शिळें ऐसें ? ॥४०४॥
तुझ्या मुखें देवा । निघती जे शब्द । मृर्तिमंत नाद - । ब्रह्म तें चि ॥४०५॥
चंदनवृक्षाचें । तुरंबावें फूल । तैसे तुझे बोल । सुगंधित ॥४०६॥
अर्जुनाचें ऐसें । ऐकोनि भाषण । सर्वांगें श्रीकृष्ण । डोलूं लागे ॥४०७॥
म्हणे ऐकावया । हा चि एक पात्र । जाहला सु -क्षेत्र । भक्ति -ज्ञाना ॥४०८॥
प्रिय भक्ताचा तो । पाहोनि संतोष । प्रेम -सिंधु ईश । उचंबळे ॥४०९॥
परी आवरोनि । यत्नें प्रेमावेग । मग तो श्रीरंग । काय बोले ॥४१०॥
श्रीभगवानुवाच --
हंत ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।
प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ॥१९॥
ब्रह्मदेवाचा हि । असोनि तो बाप । आपुला प्रताप । नाठवोनि ॥४११॥
म्हणे पार्था बापा । भलें केलें आज । बोलविलें मज । भक्ति -बळें ॥४१२॥
पार्थालागीं बापा । ऐसें म्हणें देव । नाहीं नवलाव । येथें आम्हां ॥४१३॥
कीं तो नव्हे काय । नंदाचें लेंकरूं । स्वयें जगद्‍गुरु । असोनि हि ॥४१४॥
असो हा विस्तार । आवडीचा भर । म्हणोनि श्रीधर । बोले ऐसें ॥४१५॥
म्हणे आतां ऐकें । सांगतों विभूति । तुवां मजप्रति । पुसिल्या ज्या ॥४१६॥
परी त्या असंख्य । म्हणोनि अर्जुना । मोजतां येती ना । माझा मज ॥४१७॥
आपुल्या शरीरीं । रोम -रंध्रें किती । न होय गणति । ज्याची त्यास ॥४१८॥
तैसा तो अपार । विभूति -विस्तार । म्हणोनि साचार । आकळेना ॥४१९॥
एर्‍हवीं मी कैसा । केवढा हें साच । कळे ना माझें च । मजलागीं ॥४२०॥
तरी मुख्य मुख्य । विख्यात ज्या होती । सांगतों विभूति । त्या चि आतां ॥४२१॥
जैसें मुठीमाजीं । सांपडतां बीज । वृक्षत्व सहज । हाता येतें ॥४२२॥
तैसें तयांचें तों । होतां तुज ज्ञान । होय आकलन । सर्वांचें हि ॥४२३॥
नातरी उद्यान । जरी हाता आलें । येती फळें । स्वभावें चि ॥४२४॥
तैशा ज्या विभूति । जाणतां केवळ । जाणवे सकळ । विश्व तुज ॥४२५॥
एर्‍हवीं विस्तारा । नाहीं माझ्या अंत । सुखे लपे ज्यांत । गगन हि ॥४२६॥
अहमात्मा गुडाकेश सर्वभृताशयस्थितः ।
अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ॥२०॥
तुझिया मस्तकीं । कुरळे हे केंस । शोभती विशेष । गुडाकेशा ॥४२७॥
धनुर्विद्येमाजीं । जणूं त्रि -लोचन । ऐसा तूं प्रवीण । होसी पार्था ॥४२८॥
सुरूप सुधीर । तूं चि नर -वीर । विभूति -विस्तार । ऐक माझा ॥४२९॥
असे आत्मा जो का । प्राणिमात्रीं एक । मी चि तो निःशंक । जाण ऐसें ॥४३०॥
भूतां अंतर्बाह्य । व्यापोनि मी राहें । आदि -अंतीं आहें । मध्यें हि मी ॥४३१॥
मेघांलागीं जैसें । खालींवरी एकं । आकास चि देख । अंतर्बाह्य ॥४३२॥
आणि आकाशीं च होवोनि उत्पन्न । राहती ते जाण । आकाशीं च ॥४३३॥
मग जिये वेळीं । पावती विलय । आकाशीं च लय । होय त्यांचा ॥४३४॥
तैशा रीती मी च । आदि स्थिति अंत । अर्जुना समस्त । भूत -ग्रामा ॥४३५॥
विभूति -योगें हा । व्यापक विस्तार । ऐसा चि साचार । जाण माझा ॥४३६॥
आतां जीवाचे च । करोनियां कान । देईं अवधान । धनंजया ॥४३७॥
ज्ञान हें केलें चि । करावें श्रवण । तें चि तें सांगेन । जरी तुज ॥४३८॥
जाणतां चि एक । स्वरूप व्यापक । कायसें कौतुक । विभूतींचें ॥४३९॥
परी बोलिलों मी । सांगेन म्हणोन । तरी ज्या प्रधान । त्या चि ऐक ॥४४०॥