२५४१
चक्षुदर्पणीं जग हें पहा । जगज्जीवनीं मुरुनी रहा ।
तूर्या कालिंदि तीर्थीं नाहा । पापपुण्यासी तिळांजुळीं वहा ॥१॥
डोळ्यांनों सत्य ही गुरूची खूण । आपुलें स्वरूप घ्या ओळखून ॥ध्रु०॥
तिन्हीं अवस्था सांडुनी मांगें । अर्ध चंद्राचा चांदण्यांत वागे ।
चांदणें ग्रासुनी त्या ठायीं जागे । गड उन्मनी झडकरी वेगें ॥२॥
एवढें ब्रह्मांडफळ ज्या देठी । तें आटलें देखण्याचें पोटीं ।
त्यासी पहातां पाठीं ना पोटीं । मीतूंपणांची पडली तुटी ॥३॥
चहूं शून्याचा निरसी जेणें । शून्य नाहीं तें शून्यपणें ।
शुन्यातीतचि स्वयंभ होणें । शून्य गाळूनि निःशून्यपणें ॥४॥
चार सहा दहा बारा सोळा । ह्मा तो आटल्या देखण्याच्या कळा ।
कळातीत स्वयंभ निराळा । एका जनार्दनीं सर्वांग डोळा ॥५॥
२५४२
एक पांच तीन नावांचे शेवटीं । अठरा हिंपुटीं जयासाठी ॥१॥
सात तेरा चौदा घोकितां श्रमले । पंचवीस शिणले परोपरी ॥२॥
तेहतिसां आटणी चाळिसां दाटणीं । एकुणपन्नसांची कहाणी काय तेथें ॥३॥
एकाजनार्दनीं एकपणें एक । बावन्नाचा तर्क न चालेचि ॥४॥
२५४३
कान्होबा नवल सांगतों गोष्टी । एक वृक्ष दृष्टी देखिला तयावरी सृष्टी ॥१॥
कोडें रे कोडें कान्होबा तुझें कोडें । जाणती जाणती अर्थ पाहतां उघडें ॥ध्रृ०॥
वृक्षाग्री नाहीं मूळ वर शेंडा नाहीं सरळ । बावन शाखा पल्लव पत्र पुष्प भरलें सकळ ॥२॥
एका जनार्दनींक वृक्ष सुढाळ । तयांवरी खेळे एक एकुलतें बाळ ॥३॥
२५४४
पंचभूतें नव्हतीं जईं । तैं वृक्ष देखिला भाई । अधोभागीं शेंडा मूळ पाहीं । वरी वेंधली तिसी पाय नाहीं ॥१॥
सांगें तूं आमुचें कोडें कान्होबा सांग तूं आमुचें कोडें । नाहीं तरी जाऊं नको पुढें ॥धृ०॥
नवलक्ष जया शाखा । पत्रपुष्पें तेचि रेखा । पंचभूतें कोण लेखा । ऐसा वृक्ष देखिला देखा ॥२॥
तयावरी एक सर्पीण । तिनें खादलें त्रिभुवन । शरण एका जनार्दन । हें योगियांचें लक्षण रे ॥३॥
२५४५
सगुण निर्गुण नोहे वृक्ष । पाहतां नित्रीं न भासे सादृश्य । देखतां देखत होतो अदृश्य ॥१॥
सांग रे कान्होबा हें कोंडे । तुझें तुजपाशीं केलें उघडें । आम्हां न कळे वाडेंकोडें ॥२॥
एक मुळीं वृक्ष देखिला । द्विशाखां तो शोभला । पाहतां पत्र पुष्पें न देखिला ॥३॥
ऐसें वृक्ष अपरंपार । एकाजनार्दनीं करा विचार । मग चुकेल वेरझार ॥४॥
२५४६
अलक्ष अगोचर म्हणती वृक्ष । तो दृष्टी न दिसे साक्ष । योगी म्हणती पाहिला लक्ष ॥१॥
कान्होबा तुझें कोडें । तुजपुढें केलें उघडें । सांगतां वेद जाहले वेडे रे ॥२॥
सहा अठरांची मिळणी । छत्तिसांचें घांतलें पाणी । तो वृक्ष देखिला नयनीं रे ॥३॥
पंचाण्णवची एक शाखा । एका जनार्दनीं वृक्ष देखा । अर्थ पाहतां मोक्ष रेखा रे ॥४॥
२५४७
अहं सोहं वृक्षा तो निघाला वोहं । याचा शेंडा नाहीं मा कोठें कोहं ॥१॥
कान्होबा उघद माझें कोडें । बोल बोलती साबडे । अर्थ करे कां रे निवाडे ॥२॥
वृक्ष जाहला मन पवन । वृक्ष तो सहजचि हवन । वृक्षें वेधलें चराचर गहन रे ॥३॥
वृक्षे भेदिलें आकाश । एका जनार्दनीं निरवकाश । वृक्षचि जाहला अलक्ष रे ॥४॥
२५४८
नीळवर्ण वृक्ष तो अति दृश्य । पाहतां सावकाश दृष्टी न पडे ॥१॥
भलें कोडें कान्होबा हें तुझें । लय लक्षा न कळे म्हणती माझें आणि तुझें ॥२॥
हो वृक्षांची वोळख धरा बरी । निवृत्ति ज्ञानदेव सोपान अधिकारी ॥३॥
एका जनार्दनीं वृक्ष सगुण निर्गुण । जाहला पुंडलिकाकारणे ब्रह्मा सनातन ॥४॥
२५४९
वृक्ष व्याला आकाश पाताळ । वृक्षीं प्रसवलें लोकपाळ । आठ्ठ्यायेंशीं सहस्त्र ऋषिमंडळें ॥१॥
कान्होबा बोलों तुझें कोडें । अर्थ ऐकतां ब्रह्मा जोडें । अभक्त होती केवळ वेडे रे ॥२॥
वृक्षाअंगीं पंचभुतें । प्रसवला तत्त्वें निरुतें । अहं सोहं पाहतां तें होतें ॥३॥
एका जनार्दनीं पाहिला वृक्ष । गुरुकृपें वोळखिला साक्ष । भेदभाव गेला प्रत्यक्ष रे ॥४॥
२५५०
निर्गुण निराकार वृक्ष आकारला । पंचतत्त्वे व्यापक जाहला ॥१॥
कान्होबा हें बोलणें माझें कोडें । पंचाविसांचे ध्यानीं नातुडे रे ॥२॥
साठ ऐशीं शोभती शाखा । नवलक्ष पल्लव भोंवती रे ॥३॥
चौर्‍यांयशी लक्षांची मिळणी । वृक्षरूपीं एका जनार्दनीं देखा रे ॥४॥
२५५१
ॐ कार हा वृक्ष विस्तारला । चतुःशाखें थोर जाहला ।
पुढें षडंतर शाखें विस्तारला । आठरांचा तया मोहोर आला ॥१॥
उघडें माझें कोडें । जाणती न जाणती ते वेडे ।
पडलें विषयांचें सांकडें । तया न कळे हें कोडें रे ॥२॥
चौर्‍यांयशी लक्ष पत्रे असती । सहस्त्र अठ्ठ्यायंशी पुष्पें शोभती ।
तेहतीस कोटी फळें लोंबती । ऐशी वृक्षाची अनुपम्य स्थिती रे ॥३॥
आदि मध्य अंत पाहतां न लगे मुळ । एकवीस स्वर्ग सप्त पाताळ ।
एका जनार्दनीं वृक्ष तो सबळ । उभा विटेवरी समुळ वो ॥४॥
२५५२
वृक्ष पाहतां परतला आगम । निगमा न कळे दुर्गम ।
वेदशास्त्रांसी निरुतें वर्म । तो वृक्ष देखिला विठ्ठलनाम ॥१॥
माझें सोपें कोंडें । कान्होबा करीं तुं निवाडे ।
अर्थ सखोल ब्रह्मांड । भक्तिभाव तयासि उघडे रे ॥२॥
साहांसी येथें न चाले मती । चार गुंतलें न कळे गती ।
अठरा भाटीव वर्णिती । ऐशियासी न कळे स्थिति रे ॥३॥
चौर्‍यांयशीं लक्ष भुलले वायां । अठ्ठ्यायंशीं सहस्त्र भोगिता छाया ।
तेहतीस कोटी न कळे आयतया । एक जनार्दनीं लागे पायां रे ॥४॥
२५५३
सोपा वृक्ष फळासी आला । विठ्ठलनामें विस्तारला ॥१॥
वेदां न कळे मूळ शेंडा । शास्त्रें भांडतां पैं तोंडा ॥२॥
पुराणें स्तवितां व्याकुळ जाहलीं । निवांत होऊनियां ठेली ॥३॥
मूळ वृक्ष जनार्दन । एका जनार्दनीं विस्तार पूर्ण ॥४॥
२५५४
एक दोन तीन विचार करती । परि न कळे गति त्रिवर्गातें ॥१॥
त्रिरूप सर्व हा मायेचा पसार । त्रिवर्ग साचार भरलें जग ॥२॥
त्रिगुणात्मक देह त्रिगुण भार आहे । त्रिमुर्ती सर्व होय कार्यकर्ता ॥३॥
एका जनार्दनीं त्रिगुणांवेगळा । आहे तो निराळा विटेवरी ॥४॥
२५५५
चार देह चार अवस्था समाधी । कासया उपाधि करिसी बापा ॥१॥
चार वेद जाण युगें प्रमाण । पांचवें विवरण न करी बापा ॥२॥
जनार्दनाचा एक चतुर्थ शोधोनी पांचवें ते स्थानीं लीन झाला ॥३॥
२५५६
पंचक पंचकाचा पसारा पांचाचा । खेळ बहुरूपियां पांचापासोनी ॥१॥
पृथ्वी आप तेज वायु आकाश जाण । पंचकप्राण मन पांचांमाजी ॥२॥
इंद्रियपंचक ज्ञान तें पंचक । कर्म तें पंचक जाणें बापा ॥३॥
धर्म तो पंचक स्नान तें पंचक । ध्यान तें पंचक जाणें बापा ॥४॥
एका जनार्दनीं पंचकावेगळा । पाहें उघडा डोळा विटेवरी ॥५॥
२५५७
सहा ते भागले वेवादती सदा । सहांची आपदा होती जगीं ॥१॥
सहांचे संगती घडतसे कर्म । सहा ते अधर्म कारिताती ॥२॥
सहांचे संगती नोहे योगप्राप्ती । होतसे फजिती सहायोगें ॥३॥
एका जनार्दनीं सहांच्या वेगळा । सातवा आठवो मज वेळोवेळां ॥४॥
२५५८
सातवा तो सर्वाठायीं वसे । शंकरादिक ध्याती तया अपेक्षा ॥१॥
तो सातवा हृदयीं आठवा । आठवितो तुटे जन्ममरण ठेवा ॥२॥
सातवा हृदयीं घ्यावा जनीं वनीं पहावा । पाहुनियां ध्यावा मनामाजीं ॥३॥
एक जनार्दनीं सातवा वसे मनीं । ध्नय तो जनीं पुरुष जाणा ॥४॥
२५५९
आठवा आठवा वेळोवेळा आठवा । श्रीकृष्ण आठवा वेळोवेळां ॥१॥
कलीमाजीं सोपें आठवा आठवण । पावन तो जन्म आठव्यानें ॥२॥
आठवा नामें तरी पांडवा सहाकारी । दुराचारियां मारी आठवा तो ॥३॥
एका जनार्दनीं आठव्याची आठवण । हृदयीं सांठवण करा वेंगीं ॥४॥
२५६०
नववा बैसे स्थिररूप । तया नाम बौद्धरुप ॥१॥
संत तया दारीं । तिष्ठताती निरंतरीं ॥२॥
पुंडलिकासाठीं उभा । धन्य धन्य विठ्ठल शोभा ॥३॥
शोभे चंद्रभागा तीर । गरुड हनुमंत समोर ॥४॥
ऐसा विठ्ठल मनीं ध्याऊं । एका जनार्दनीं त्याला पाहुं ॥५॥
२५६१
मूळची एक सांगतों खूण । एक आधीं मग दोन । तयापासाव चार तीन । व्यापिलें पांचें परिपूर्णं ॥१॥
तें भरुनी असें उरलें । सर्वां ठायीं व्यापियलें । जळीं स्थळीं सर्व भरलें । शेंखीं पाहतां नाहीं उरलें ॥२॥
निवृत्ति ज्ञानदेव सोपान । हेचि जाणती प्रेमखुण । समाधी पावलें समाधान । नाहीं उरलें भिन्नाभिन्न ॥३॥
शरण एका जनार्दनीं । खुण बाणलीं निजमनीं । व्यापक दिसे तिहीं त्रिभुवनीं । गेला देहभाव विसरुनी ॥४॥
२५६२
एक एक म्हणती सकळ लोक । पाहतां एका एक हारपलें ॥१॥
एकाविण एक गणीत नाहीं देख । तें नित्य वोळख निजें आत्मीया रे ॥२॥
त्वंपद असिपद नाहीं । ठायींच्या ठायीं निवोनि पाही ॥३॥
सच्चिदानंद तिन्हीं नाम माया । सूक्ष्म कारण तेथें भुलुं नको वायां ॥४॥
अहं तें मीपण सोहं तें तूंपण । अहं सोहं सांडोनि पाहें निजकानन ॥५॥
एका जनार्दन सांडी एकपण । सहज चैतन्य तेथें नाहीं जन्ममरण ॥६॥
२५६३
लक्ष गांवें तरणी । पृथ्वी व्यापी निज करणीं । तो साक्षी अलिप्तपणीं । जोथींच्या तेथें ॥१॥
तैसा आत्म देहीं । म्हणती त्यासी ज्ञान नाहीं । तो व्यापुनी सर्वा ठायीं । साक्षत्व असे ॥२॥
सदगुरुमुखींचा विचार । जयासी झाला साक्षत्कार । उदेरा ज्ञानभास्कर । अज्ञानतिमिरीं ॥३॥
हिरवा पिवळा । संगें रंग जाला निळा । स्फटिक या वेगळा । आत्मा तैसा ॥४॥
तैसा ज्ञानकिली । जयाचें हातां आली । तयानें उगविलीं । अज्ञान कुलुपें ॥५॥
एकाजनार्दनाचा रंक । त्याचे बोधें कळला विवेक । पूर्ण बोधाचा अर्क । उदया आला ॥६॥
२५६४
परेहूनी कैसें पश्यन्ती वोळलें । मध्यमीं घनावलें सोहंबीज ॥१॥
वैखारियेसी कैसें प्रगट पैं जालें । न वचे ते बोल एकविध ॥२॥
साक्षात्कारे कैसें निजध्यासा आलें । मननासी फावलें श्रवणद्वारे ॥३॥
सुखासुख तेथें जालीसे आटणी । एका जनार्दनीं निजमुद्रा ॥४॥
२५६५
स्वयंप्रकाशामाजीं केलें असें स्नान । द्वैतार्थ त्यागुन निर्मळ जाहलों ॥१॥
सुविद्येचें वस्त्र गुंडोनि बैसलों । भूतदया ल्यालों विभूती अंगीं ॥२॥
चोविसापरतें एक वोळखिलें । तेचि उच्चारिलें मुळारंभीं ॥३॥
आकार हारपला उकार विसरला । मकरातीत केला प्रणव तो ॥४॥
अहं कर्म सर्व सांडियेल्या चेष्टा । तोचि अपोहिष्ठा केलें कर्म ॥५॥
संसाराची तीन वोंजळीं घातलें पाणी । आत्मत्वालागुनी अर्घ्य दिलें ॥६॥
सोहं तो गायत्री जप तो अखंड । बुद्धिज्ञान प्रचंड सर्वकाळ ॥७॥
एका भावे नमन भूतां एकपणीं । एका जनार्दनीं संध्या जाहली ॥८॥
२५६६
झाली संध्या संदेह माझा गेला । आत्माराम हृदयीं शेजें आला ॥धृ०॥
गुरुकृपा निर्मळ भागीरथी । शांति क्षमा यमुना सरस्वती ।
असीपदें एकत्र जेथें होती । स्वानुभाव स्नान हें मुक्तास्थिती ॥१॥
सद्बुद्धीचें घालुनि शुद्धासन । वरी सदगुरुची दया परिपुर्ण ।
शमदम विभुती चर्चुन जाण । वाचें उच्चारी केशव नारायण ॥२॥
बोध पुत्र निर्माण झाला जेव्हा । ममता म्हातारी मरोनि गेली तेव्हां ।
भक्ति बहीण धाऊनि आली गांवा । आतां संध्या कैशी मी करुं केव्हां ॥३॥
सहज कर्में झालीं ती ब्रह्मार्पण । जन नोहें अवघा हा जनार्दन ।
ऐसें ऐकेतां निवती साधुजन । एका जनार्दनीं बाणली निज खुण ॥४॥