|
द्वि [dvi] num. a. num. a. (Nom. du. द्वौ m., द्वे f., द्वे n.) Two, both; सद्यः परस्परतुलामधिरोहतां द्वे [R.5.68.] (N. B. In comp. द्वा is substituted for द्वि necessarily before दशन्, विंशति and त्रिंशत् and optionally before चत्वारिंशत्, पञ्चाशत्, षष्टि, सप्तति and नवति, द्वि remaining unchanged before अशीति.) [cf. L.duo, bis or bi in comp.; Gr. duo, dis; Zend dva; A. S.twi.] -Comp.
-अक्ष a. a. two-eyed, binocular. द्व्यक्षीं त्र्यक्षीं ललाटाक्षीम् [Mb.]
-अक्षर a. a. dissyllabic. (-रः) a word of two syllables.
-अङ्गुल a. a. two fingers long. (-लम्) two fingers' length.
-अणुकम् an aggregate or molecule of two atoms, a diad. विषयो द्व्यणुकादिस्तु ब्रह्माण्डान्त उदाहृतः Bhāṣāparichchheda.
-अन्तर a. a. separated by two intermediate links.
-अर्थ a.
having two senses.
ambiguous, equivocal.
having two objects in view. ˚करa. accomplishing two objects; आम्रश्च सिक्तः पितरश्च तृप्ता एका क्रिया द्व्यर्थकरीह लोके Vāyu P. ˚त्वम् the state of having to convey two senses; द्व्यर्थत्वं विप्रतिषिद्धम् [MS.7.1.6.] -अर्ध a. 1.
-अवर a. a. at least two; द्व्यवरान् भोजयेद् विप्रान् पायसेन यथोचितम् [Bhāg.8.16.43.]
-अशीत a. a. eighty-second.िः f. eighty-two.
-अष्टम् copper. ˚सहस्रम् 16.-अहः a period of two days.
having a double nature.
being two.
-आत्मकाः m. m. (pl.) the signs of the zodiac Gemini, Virgo, Sagittarius and Pisces.-आमुष्यायणः 'a son of two persons or fathers', an adopted son who remains heir to his natural father though adopted by another.
-आम्नात a. a. twice mentioned.
-आहिक a. a. recurring every day (fever).-ऋचम् (द्वृचम् or द्व्यर्चम्) a collection of two verses orriks.
-एकान्तर a. a. separated by two or by one (degree); द्व्येकान्तरासु जातानां धर्म्यं विद्यादिमं विधिम् [Ms.1.7.]
a man who pretends to be a Brāhmaṇa.
one who is 'twice-born' or a Brāhmaṇa by name and birth only and not by acts; cf. ब्रह्मबन्धु. ˚मुख्यः a Brāhmaṇa. ˚लिङ्गिन् m.
a Kṣatriya.
a pseudoBrāhmaṇa, one disguised as a Brāhmaṇa. ˚वाहनः an epithet of Viṣṇu (having Garuḍa for his vehicle). ˚सेवकः a Sūdra.
having two natures.
regenerated.
oviparous (-m.).
-जातिः m. m.
a man of any of the first three castes of the Hindus; एतान् द्विजातयो देशान् संश्रयेरन् प्रयत्नतः [Ms.2.24.]
a Brāhmaṇa. [Ki.1.39;] [Ku.5.4.] गुरुरग्निर्द्विजातीनां वर्णानां ब्राह्मणो गुरुः [H.]
a bird.
a tooth.
A kind of horse; लक्षणद्वयसम्बन्धाद् द्विजातिः स्यात् तुरङ्गमः Yuktikalpataru.
belonging to the first three castes of the Hindus.
of a twofold nature.
of mixed origin, mongrel. (-यः) a mule.
-जानि a having two wives.
-जिह्व a. a. double-tongued (fig. also).
insincere.
(ह्वः) a snake; परस्य मर्माविधमुज्झतां निजं द्विजिह्वतादोषमजिह्मगामिभिः [Śi.1.63;] [R.11.64;14.41;] [Bv.1.2.]
an informer, a slanderer, tale-bearer.
an insincere person
a thief.
particular disease of the tongue.
-ज्या the sine of an arc.
ठः the sign visarga consisting of two dots.
N. N. of Svāhā, wife of Agni.
-त्र a. a. (pl.) two or three; द्वित्राण्यहान्यर्हसि सोढुमर्हन् [R.5.25;] सूक्ष्मा एव पतन्ति चातकमुखे द्वित्राः पयोबिन्दवः [Bh.2.121.]
thirty second.
consisting of thirty two.
-त्रिंशत् (द्वात्रिंशत्)f. thirty-two. ˚लक्षण a. having thirty-two auspicious marks upon the body.
-दण्डि ind. stick against stick.-दत् a. having two teeth (as a mark of age).
-दन्तः an elephant.
-दल a. a. having two parts, two-leafed.
-दश a. a. (pl.) twenty. a
-दश . .
(द्वादश) twelfth; गर्भात् तु द्वादशे विशः [Ms.2.36.]
consisting of twelve.
-दशन् (द्वादशन्) a. a. (pl.) twelve. ˚अंशुः, ˚अर्चिस् m. an epithet of
the planet Jupiter.
Bṛihaspati, the preceptor of the gods. ˚अक्षः, ˚करः, ˚लोचनः epithets of Kārtikeya ˚अक्षरमन्त्रः- विद्या the mantra ऊँ नमो भगवते वासुदेवाय; गन्धधूपादिभिश्चार्चेद्वाद- शाक्षरविद्यया [Bhāg.8.16.39.] ˚अङ्गुल a measure of twelve fingers. ˚अध्यायी N. of Jaimini's Mimāṁsā in twelve Adhyāyas. ˚अन्यिक a. committing twelve mistakes in reading. ˚अस्र a dodecagon. ˚अहः
कः, ककारः crow (there being two 'Ka's in the word काक).
the ruddy goose (there being two 'Ka's in the word कोक).
-ककुद् m. m. a camel.
-कर a. a. Yielding two senses, serving two purposes; तत्र द्विकरः शब्दः स्यात् । न च सकृदुच्चरितः शक्तो ŚB. on [MS.12.1.4.] -कार्षापणिक a. worth two कार्षापणs
-कौडविक a. a. containing or worth two कुडवs.
-गत a ambiguous.-गु a. exchanged or bartered for two cows. (-गुः) a subdivision of the Tatpuruṣa compound in which the first member is a numeral; द्वन्द्वो द्विगुरपि चाहम् Udb.-गुण a. double, twofold; पितुर्वधव्यसनमिदं हि येन मे चिरादपि द्विगुणमिवाद्य वर्धते [Mu.5.6] (द्रिगुणाकृ to plough twice; द्विगुणीकृ to double, increase; द्विगुणीभूत a. double, augmented).-गुणित a.
a period of twelve days; शुध्येद् विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिपः [Ms.5.83;11.168.]
a sacrifice lasting for or completed in twelve days. ˚अक्षः, ˚आख्यः a Buddha. ˚आत्मन् m. the sun; [N.1.52.] ˚आदित्याः (pl.) the twelve suns; see आदित्य. ˚आयुस् m. a dog. ˚लक्षणी f. the मीमांसासूत्र of जैमिनि (so called because it comprises twelve chapters); धर्मो द्वादशलक्षण्या व्युत्पाद्यः ŚB. on MS. ˚वार्षिक a.
twelve years old, lasting for twelve years; [Pt.1.] ˚विध a. twelve-fold. ˚सहस्र a. consisting of 12.
-दशी (द्वादशी) the twelfth day of a lunar fortnight.
-द्वादशान्यिक (द्वादशापपाठा यस्य जाताः द्वादशान्यिकः). -दशम् (द्वादशम्)) a collection of twelve, ˚आदित्याः Twelve Ādityas: विवस्वान्, अर्यमा, पूषन्, त्वष्टा, सविता, भग, धाता, विधाता, वरुण, मित्र, रुद्र, विष्णु. ˚पुत्रा Twelve types of sons according to Dharmaśāstra: औरस, क्षेत्रज, दत्तक, कृत्रिम, गूढोत्पन्न, अपविद्ध, कानीन, सहोढ, क्रीत, पौनर्भव, स्वयंदत्त, पारशव.
-दाम्नी a cow tied with two ropes.
-दिवः a ceremony lasting for two days.
-देवतम् the constellation विशाखा.
-देहः an epithet of Gaṇesa.
-धातुः an epithet of Gaṇeśa.
-नग्नकः a circumcised man.
-नवत (द्वि-द्वा-नवत) a. a. ninety-second. -नवतिः(द्वि-द्वा-नवतिः)f. ninety-two.
-पः an elephant; यदा किञ्चिज्ज्ञोऽहं द्विप इव मदान्धः समभवम् [Bh.3.31;] विपूर्यमाणश्रवणोदरं द्विपाः Śi. ˚अधिपः Indra's elephant. ˚आस्य an epithet of Gaṇesa. -पक्षः
a month.
-पञ्चाश (द्वि-द्वा-पञ्चाश) a. a. fifty-second.
-पञ्चाशत् f. f. (द्वि-द्वा) fifty-two.
पथम् two ways.
a cross-way, a place where two roads meet.
-पद् see द्विपाद् below.
-पद a. a. having two feet (as a verse).
-पदः a biped man.
-पदिका, -पदी a kind of Prākṛita metre.
-पाद्, a. a. two footed; द्विपाद बहुपादानि तिर्यग् गतिमतीनि च [Mb.14.37.]
पादः a biped, man.
a god.
-पाद्यः, -द्यम् a double penalty.
-पायिन् m. m. an elephant.
-फालबद्धः hair parted in two; [N.1.16.] -बाहुः man; [Ks.53.94.]
-बिन्दुः a Visarga (:).
-भातम् twilight.
-भुजः an angle.
-भूम a. a. having two floors (as a palace).
-भौतिकः a horse possessing two elements out of the five; द्वयोर्लक्षणसंबन्धात् तुरगः स्याद् द्विभौतिकः Yuktikalpataru.
-मातृ, -मातृजः an epithet of
Gaṇesa.
king Jarāsandha.
-मात्रः a long vowel (having two syllabic instants); एकमात्रो भवेद् ह्रस्वो द्विमात्रो दीर्घ उच्यते Śikṣā.
-मार्गी a cross-away.
मुखा a leech.
kind of water-vessel; ˚अहिः, ˚उरगः a doublemouthed snake.
रः a bee; cf. द्विरेफ.
= बर्बर q. v.-मुनि ind. the two Munis, Pāṇini and Kātyāyana; द्विमुनि व्याकरणस्य, विद्याविद्यावतारभेदाद् द्विमुनिव्याकरणमित्यपि साधु [Sk.]
-मूर्वा N. N. of a plant, presumably some hemp. [Mātaṅga. L.9.2.]
-यामी Two night-watches = 6 hours.-रदः an elephant; सममेव समाक्रान्तं द्वयं द्विरदगामिना [R.4.4;] [Me.61.] ˚अन्तकः, ˚अराति, ˚अशनः
a lion.
the Śarabha.-रसनः a snake.
-रात्रम् two nights.
biform.
written in two ways.
having a different shape.
bi-colour, bipartite.
doubled, multiplied by two; वैरोचनैर्द्विगुणिताः सहसा मयूखैः [Ki.5.46.]
folded double.
enveloped.
doubly increased, doubled.
-चरण a. a. having two legs, two-legged; द्विचरणपशूनां क्षितिभुजाम् [Śānti.4.15.] -चत्वारिंश a. (द्वि-द्वा-चत्वारिंश) fortysecond. -चत्वारिंशत्f. (द्वि-द्वा चत्वारिंशत्) forty-two.
-चन्द्रधी, -मतिः The illusion of seeing two moons due to an eye disease called Timira; [N.13.42.]
-जः 'twice-born'
(पः) a variety of interpretation or reading.
a word correctly written in two ways.
-रेतस् m. m. a mule.
-रेफः a large black bee (there being two 'Ra's in the word भ्रमर); अनन्तपुष्पस्य मधोर्हि चूते द्विरेफमाला सविशेषसङ्गा [Ku.1.27;3.27,36.]
-लयः (in music) double time (?); साम्य of two things (like गीत and वाद्य); द्विलयान्ते चर्चरी [V.4.35] /36.
वक्त्रः a double-mouthed serpent.
a kind of demon; एकवक्त्रो महावक्त्रो द्विवक्त्रो कालसंनिभः [Hariv.]
-वचनम् the dual number in grammar.
-वज्रकः a kind of house or structure with 16 angles (sides).
-वर्गः The pair of प्रकृति and पुरुष, or of काम and क्रोध; जज्ञे द्विवर्गं प्रजहौ द्विवर्गम् [Bu. Ch.2.41.] -वाहिका a wing.
-विंश (द्वाविंश) a. a. twenty-second.-विंशतिः f. (द्वाविंशति) twenty-two.
-विध a. a. of two kinds or sorts; द्विविधः संश्रयः स्मृतः [Ms.7.162.] -वेश(स)रा a kind of light carriage drawn by mules.-व्याम,
-व्यायाम a. a. two fathoms long.
शतम् two hundred.
one hundred and two.
-शत्य a. a. worth or bought for two hundred.
-शफ a. a. clovenfooted. (-फः) any cloven-footed animal.
-शीर्षः an epithet of Agni; also द्विशीर्षकः; सप्तहस्तः चतुःशृङ्गः सप्तजिह्वो द्विशीर्षकः Vaiśvadeva.-श्रुति a. comprehending two intervals.
-षष् a. a. (pl.) twice six, twelve.
-षष्ट (द्विषष्ट, द्वाषष्ट) a. a. sixty-second. -षष्टिःf. (-द्विषष्टिः, द्वाषष्टिः) sixty-two.
-सन्ध्य a. a. having a morning and evening twi-light.
-सप्तत (द्वि-द्वा)a. seventy-second.
-सप्ततिः f. f. (द्वि-द्वा सप्ततिः) seventy two.
-सप्ताहः a fortnight.
-सम a. a. having two equal sides.
-समत्रिभुजः an isosceles triangle.
-सहस्राक्षः the great serpent Śeṣa.
-सहस्र, -साहस्र a. a. consisting of 2. (-स्रम्) 2.
-सीत्य, -हल्य a. a. ploughed in two ways, i. e. first length-wise and then breadth-wise.-सुवर्ण a. worth or bought for two golden coins.
-स्थ (ष्ठ) a. a. conveying two senses; भवन्ति चद्विष्ठानि वाक्यानि यथा श्वेतो धावति अलम्बुसानां यातेति ŚB. on [MS.4.3.4.] -हन्m. an elephant.
-हायन, -वर्ष a. a. two years old; शुके द्विहायनं कत्सं क्रौञ्चं हत्वा त्रिहायनम् [Ms.11.134.]
-हीन a. a. of the neuter gender.
-हृदया a pregnant woman. -होतृm. an epithet of Agni.
a man of any of the first three castes of the Hindus (a Brāhmaṇa, Kṣatriya or Vaiśya); मातुर्यदग्रे जायन्ते द्वितीयं मौञ्जिबन्धनात् । ब्राह्मणक्षत्रियविशस्तस्मादेते द्विजाः स्मृताः [Y.1.39.]
Brāhmaṇa (over whom the Saṁskāras or purificatory rites are performed); जन्मना ब्राह्मणो ज्ञेयः संस्कारै- र्द्विज उच्यते.
any oviparous animal, such as a bird, snake, fish &c.; [Mb.12.361.5.] (द्विजश्रेष्ठ = द्विजाना- मण्डजानां सर्पाणां श्रेष्ठ); स तमानन्दमविन्दत द्विजः [N.2.1;] [Ś.5.22;] [R.12.22;] [Mu.1.11;] [Ms.5.17.]
a tooth; कीर्णं द्विजानां गणैः [Bh.1.13.] (where द्विज means 'a Brāhmaṇa' also).
A star; L. D. B.
A kind of horse; जलोद्भवा द्विजा ज्ञेयाः Aśvachikitsā.
A Brahmachārī; [Bhāg.11.18.42.] ˚अग्ऱ्य a Brāhmaṇa. ˚अयनी the sacred thread worn by the first three castes of the Hindus. ˚आलयः
the house of a dvija.
a nest. ˚इन्द्रः, ˚ईशः
the moon; द्विजेन्द्रकान्तं श्रितवक्षसं श्रिया [Śi.12.3.]
an epithet of Garuḍa.
camphor. ˚दासः a Sūdra. ˚देवः
a Brāhmaṇa; [Bhāg.8.15.37.]
a sage; [Bhāg.3.1.23.]
N. N. of Brahmadeva; [Bhāg. 5.2.16.] ˚पतिः, ˚राजः an epithet of
the moon; इत्थं द्विजेन द्विजराजकान्तिः [R.5.23.]
Garuḍa.
camphor. ˚प्रपा
a trench or basin round the root of a tree for holding water.
a trough near a well for watering birds, cattle &c. ˚प्रियः kind of khadira. ˚प्रिया the Soma plant. ˚बन्धुः, ˚ब्रुवः
|