|
अकरा अंगें उपासनेचीं
१ श्रवण, २ कीर्तन, ३ नामस्मरण, ४ सेवा, ५ अर्चन, ६ वंदन, ७ दास्य, ८ सख्य, ९ आत्मनिवेदन, १० प्रेमभक्ति व ११ पराभक्ति.
अकरा अर्थ उपनिषत् शब्दाचे
१ आत्मबल, २ उत्थान, ३ ब्रह्मचर्य, ४ गुरुसेवेंत देह झिजविणें, ५ गुरु (ह्रदय) सांनिध्य, ६ जीवन - निरीक्षा, ७ श्रवण, ८ मनन, ९ अवबोधन, १० आचरण व ११ अनुभूति. (ईशावास्य वृत्ति)
अकरा अक्षौहिणी सैन्याचे अकरा सेनापति (कौरव पक्षीय)
१ कृपाचार्य, २ द्रोणाचार्य, ३ शल्य, ४ जयद्र्थ, ५ सुदक्षिण, ६ काम्बोज, ७ कृतवर्मा, ८ अश्वत्थामा, ९ भूरिश्रवा, १० शकुनि व ११ बाल्हिक. ([म. भा. उद्योग १५५-३२])
भीष्माचार्य सर सेनापति होते आणि कर्णानें भीष्म असेपर्यंत मी लढणार नाहीं असेंज ठरविलें होतें.
अकरा आनंद
१ मानुष आनंद, २ मानुष्य - गंधर्वांचा आनंद, ३ देव - गंधर्वांचा आनंद, ४ पितृ लोकांचा आनंदा, ५ आजान - ज नामक देवांचा आनंद, ६ कर्म - देवांचा आनंद, ७ देवांचा आनंद, ८ इंद्राचा आनंद, ९ बृहस्पतीचा आनंद, १० प्रजापतीचा आनंद आणि ११ ब्रह्मानंद, ([तैत्तिरीय उपनिषद् आनंदवल्ली])
अकरा इंद्रियें
१ पंचकर्मेंद्रियें, ५ ज्ञानेंद्रियें व १ मन, हीं मिळून अकरा."इंद्रियाणि दशैकं च"([भ. गी. १३-५])
अकरा करण
तिथीच्या अर्धास करण म्हणतात. १ बव, २ बालव, ३ कौलव, ४ तैतिल, ५ गर, ६ वणिज, ७ भद्रा, हे सात करण चल आणि ८ शकुनि, ९ चतुष्पाद, १० नाग व ११ किंस्तुघ्न हे चार करण स्थिर, असे मिळून अकरा करण आहेत. ([ज्योतिष])
अकरा कला (अग्नीच्या)
१ दीपिका, २ रजिका, ३ ज्यालिनी, ४ विस्फुलिंगिनी, ५ प्रचंडा, ६ पाचिका, ७ रौद्री, ८ दाहिका, ९ रागिणी, १० शिखावती आणि ११ ज्वाला, या अग्नीच्या अकरा कला असून ज्योति ही स्वःची बारावी कला होय. (दर्शन - संग्रह)
अकरा कौरवपक्षीय रथी
१ दुर्योधन, २ दुःशासन, ३ दुःसह, ४ दुर्मर्षण, ५ विकर्ण, ६ चित्रसेन, ७ विविंशति, ८ जय, ९ सत्यव्रत, १० पुरुमित्र व ११ युयुत्सु, ([म. भा. आदि ६३-१२०])
अकरा गंधर्व गण
१ स्वात, २ भ्राज, ३ अंधारी, ४ बंभारी, ५ हस्त, ६ सुहस्त, ७ कृशानु, ८ विश्वावसु, ९ मूर्धन्वान् , १० सूर्यवची व ११ कृति ([म. ज्ञा. कोअ वि. २])
अकरा गुण दूताचे अंगीं असावेत
१ पटुता, २ धाष्टर्य, ३ इंगिताकारज्ञता, ४ अनाकुलत्व, ५ परमर्मज्ञता, ६ प्रमाणता, ७ प्रतारण, ८ देशज्ञान, ९ कालज्ञान, १० विषह्म (सहन करण्याजोगा) बुद्धित्व, आणि ११ लघुप्रतिपत्तिसोपाया ([वात्सायन - कामसूत्रें अधि. १])
अकरा गुण महंतास आवश्यक (समर्थ सांप्रदाय)
१ परिभ्रमण, २ चाळणा, ३ विवेक, ४ कष्ट, ५ मरणाविषयीं वेफिकीरपणा, ६ कीतींची चाड ७ निस्पृहता, ८ मृदुवचन, ९ क्षमा शांति सहिष्णुता १० परोपकार आणि ११ उत्कटता.
ऐसा जाणे जो समस्त। तोचि महंत बुद्धिवंत ॥ ([दा. बो. ११-६-७])
अकरा गोष्टी अनन्य ईश प्रार्थनेनें साध्य
१ श्रद्धा, २ मेघा, ३ यश, ४ प्रज्ञा, ५ विद्या, ६ बुद्धि, ७. श्री, ८ बल, ९ आयुष्य, १० तेज व ११ आरोग्य (प्रार्थना मंत्र)
अकरा चर्म वाधें
१ मृदंग, २ तबला, ३ डफ, ४ समेळ, ५ खंजीर ६ नौबत, ७ तास, ८ मर्फा, ९ चौघडा, १० डंका व ११ ढोल.
अकरा पांडवांचे प्रमुख साहाय्यकर्ते
१ सात्यकि, २ धृष्टकेतु, ३ जयत्सेन, ४ पाण्डय, ५ द्रुपद, ६ विराट् , ७ श्रीकृष्ण, ८ चेकितान, ९ केकेय, १० काशीपति आणि ११ घटोत्कच. ([म. भा. सभापर्व])
अकरा पूजास्थानें
१ सूर्य, २ अग्नि, ३ ब्राह्मण, ४ गाय, ५ वैष्णव, ६ आकाश, ७ वायुअ, ८ जल, ९ भूमि, १० आत्मा व ११ सर्व प्राणिमात्र, हीं परमेश्वरपूजेचीं अकरा पूजास्थानें होत. ([भागवत स्कंध ११-११-४२])
इयें अकराहीं अधिष्ठानें। मत्प्राप्तिकर अतिपावनें।
म्यां सांगितलीं अनुसंधानें। पूजा करणें यथाविधी ॥ ([ए. भा. ११-१४ ५५])
अकरा प्रकार भक्तीचे
१ गुणमाहात्म्यासक्ति, २ रूपासक्ति, ३ पूजासक्ति, ४ स्मरणासक्ति, ५ दासासक्ति, ६ सख्यासक्ति, ७ कांतासक्ति, ८ वात्सल्यासक्ति, ९ आत्मनिवेदनासक्ति, १० तन्मयासक्ति आणि ११ परमविरहासक्तित. ([नारदभक्ति सूत्रें ८२])
अकरा प्रमुख कुलें सपुष्ष वनस्पतीचीं
१ ज्वारीकुल, २ तूरकुल, ३ कोबीकुल, ४ वांगीकुल, ५ हळदकुल, ६ कर्दळकुल, ७ लिंबुकुल, ८ कापूसकुल, ९ तुळसीकुल, १० कारळाकुल आणि ११ मिरिकुल, (आमची शेती)
अकरा मागण्या (अग्निदेवतेजवळ मागावयाच्या)
१ श्रद्धा, २ मेधा, ३ यश, ४ प्रज्ञा, ५ विद्या, ६ बुद्धि, ७ श्री, ८ बल, ९ आयुष्य, १० तेज आणि ११ आरोग्य. (वैश्वदेव मंत्र)
अकरा मारुती (समर्थस्थापित कालानुक्तमें)
१ शहापूर, २ मसूर, ३ व ४ चाफळ येथें, ५ शिंगणावाडी, ६ माजगांव, ७ जंब्रज, ८ बत्तीस शिराळें, ९ पारगांव, १० मनपाडळें व ११ बाहेबोरगांव. हीं अकरा समर्थस्थापित मारुतिस्थानें सातारा जिल्ह्मांत आहेत. ([दासायन])
अकरारुद्र
शरीरांत असणारीं १० इंद्रियें, व ११ वा आत्मा मिळून अकरारुद्र. ([योगी - याज्ञवल्क्य])
अकरा वानर सेनापति
१ गज, २ गवाक्ष, ३ गवय, ४ शरम, ५ गंधमादन, ६ मैंद, ७ द्विविद, ८ सुषेण, ९ जांबुवंत, १० नळ व ११ सुनीळ. सुग्रीवाच्या वानर - सैन्यांत हे अकरा प्रमुख सेनापति होते. ([भा. रा. किष्किंधा.]).
अकरा विद्या (भगवान् शंकरापासून आविर्भूत)
१ व्याकरण, २ गांधर्ववेद, ३ सामुद्रिक, ४ वैद्यक, ५ अस्त्र - विद्या, ६ योगशास्त्र, ७ भक्तिशास्त्र, ८ रुद्रयामल आदि तंत्रशास्त्र, ९ सावर आदि मंत्रशास्त्र, १० स्वरोदय आणि ११ सर्व प्रकारच्या कथा, ([कल्याण शिवांक])
अकरा शुद्ध आहार
१ मैक्ष्य, २ यवागू (भाताची पेज), ३ ताक, ४ दूध, ५ सातूचा पदार्थ, ६ फल, ७ मूल, ८ राळे, ९ कण, १० पेंड व ११ सातु, हे अकरा आहार योग्यांना सिद्धि देणारे आहेत. ([मार्केडेय, ३८-११]).
अकरा स्त्री - पुरुष स्वभाव अथवा गुणवैशिष्टयें
स्त्री - १ सौंदर्य, २ कोमलता, ३ धर्मनिष्ठा, ४ साहस, ५ कलनिपुणता, ६ सहनशीलता, ७ लज्जाशीलता, ८ तेजस्विता, ९ चातुर्थ, १० वत्सलता व ११ त्यागवृत्ति,
पुरुष - १ मामर्थ्य, २ सुद्दढता, ३ तर्कनिष्ठा, ४ घैर्य, ५ कल्पकता, ६ काटकपणा, ७ उच्छृंखलपणा, ८ मानीपणा, ९ बुद्धिमत्त, १० न्यायनिष्टुरता व ११ उपभोगवृत्ति, (गृहसौख्य)
अकरा सर्वप्रसिद्ध पतिव्रता
१ सुवर्चला, २ शची, ३ अरुंधती, ४ रोहिणी, ५ लोपामुद्रा, ६ सुकन्या, ७ सावित्री, ८ श्रीमती, ९ मदयंती, १० केशिनी व ११ दमयंती. ([वा. रा. ५-२४-१२]).
अकरा स्थानें व त्यांचे मंत्री (मानव शरीराचे)
१ मेंदू - पंत - प्रधान, २ लहानमेंदू - उपपंतप्रधान, ३ कान - नमोवाणीमंत्री, ४ त्वचा - संरक्षणमंत्री, ५ पाय - दळणवळणमंत्री, ६ पोट - अन्नमंत्री, ७ मस्तक - जंगलमंत्री, ८ बुद्धि - शिक्षणमंत्री, ९ ह्रदय - अर्थमंत्री, १० नाक - आरोग्यमंत्री, आणि ११ फुप्फुस - गृहमंत्री. (नवशक्ति दि. २८-७-६१)
अकरा ज्ञान साधनें
१ विवेक, २ वैराग्य, ३ षट्‌‍संपत्ति, ४ मुमुक्षता, ५ गुरुसंपत्ति, ६ श्रवण, ७ तत्त्वज्ञानाभ्यास, ८ मनन, ९ निदिध्यास, १० मनोनाश व ११ वासनाक्षय. (तत्त्व - निज - विवेक)
अकराजण गुरूप्रमाणें होत
१ उपाध्याय, २ पिता, ३ माता, ४ ज्येष्ठबंधु, ५ राजा अथवा शासनाधिकारी, ६ मामा, ७ सासरा, ८ मातेचे वडील, ९ पित्याचे वडील, १० ब्राह्मण व ११ चुलता."वर्णज्येष्ठः पितृव्यश्च सर्वे ते गुरवः स्मृताः"([कूर्म पुराण])
अकराजण ब्रह्मसूत्रावरील भाष्यकार
१ श्रीमदाद्यशंकराचार्य, २ यादव प्रकाशाचार्य, ३ भास्कराचार्य, ४ विज्ञानमिक्षु, ५ रामानुजाचार्य, ६ ६ नीलकंठाचार्य, ७ श्रीपति आचार्य, ८ निंवार्काचार्य, ९ श्रीमध्वाचार्य, १० बल्लमाचार्य आणि ११ बलदेवाचार्य (पुरुषार्थ सप्टेंबर १९६०)
एकादशाक्षरी मंत्र
जय जय रघुवीर समर्थ ([रामदासी सांप्रदाय])
एकादश गति (संगीत)
१ भानवी, २ मीनवी, ३ गजगति, ४ तुरंगिणी, ५ हंसिनी, ६ हरिणी, ७ खंजनी, ८ लावकी, ९ मयूरगति, १० तित्तिरीगति आणि ११ कुक्कटी. (संगीत मकरंद नृत्त्याध्याय)
एकादश गीता रामचरित मानसांतर्गत
१ श्रीशिवगीता, २ लक्ष्मणगीता, ३ पतिव्रतागीता, ४ रामगीता, ५ शबरीगीता, ६ सुग्रीवगीता, ७ बिभीषणगीता, ८ धर्मगीता, ९ श्रीराम - भक्तिगीता, १० श्रीभुशुडीगीता व ११ सप्तप्रश्नगीता. (गूढार्थमंद्रिका)
एकादश गंधर्व गण
१ स्वान, २ भ्राज, ३ अंधारी, ४ बंभारी, ५ हस्त, ६ सुहस्त, ७ कृशानु, ८ विश्वावसु, ९ मूर्धन्वान् , १० सूर्यवर्चा व ११ कृति. ([ऋग्वेदाचे - म. भाषांतर])
एकादश द्वारें (शरीर संज्ञक नगरीचीं)
१ मुख, २-३ नासिकेचीं, ४-५ दोन डोळे. ६-७ दोन कान, ८ नाभि, ९ शिश्न, १० गुद व ११ मस्तकाच्या ठिकाणीं असलेलें ब्रह्मारंध्र.
"पुरमेकादशद्वारमजस्यावक्रचेतसः"॥ ([काठकोपनिषद् २-५-१])
एकादश रुद्र
अकरा रुद्रांचीं नांवें निरनिराळ्या पुराणांत निरनिराळीं आढळतात. त्यांत एकवाक्यता नाहीं, सामान्यतः
(अ) १ वीरभद्र, २ शंभु, ३ गिरीश, ४ अजैकपाद, ५ अहिर्बुध्न्य, ६ पिनाकी, ७ अपराजित, ८ भुवनाधीश्वर, ९ कपाली, १० स्थाणु व ११ भव ;
(आ) १ मन्यु, २ मनु, ३ महिनस्, ४ महान्, ५ शिव, ६ ऋतुध्वज, ७ उग्ररेता, ८ भव, ९ काल, १० वामदेव व ११ धृतव्रत. ([भागवत स्कंध ३-१२-१२]);
(इ) (कलियुगांतलीं नांवें) १ भूतेश, २ नीलरुद्र, ३ कपाली, ४ वृजवाहन, ५ त्र्यंबक, ६ महाकाल, ७ भैरव, ८ मृत्युंजय, ९ कामेश, १० योगेश आणि ११ शंकर.
एकादश रुद्राणी
१ धृ, २ वृत्ति, ३ उशना, ४ उमा, ५ नित्युत्सर्पि, ६ इला, ७ अंबिका, ८ इरावती, ९ सुधा, १० दीक्षा व ११ रुद्राणी. हीं अकरा रुद्रदेवतेच्या स्त्रियांचीं नांवें. ([भा. स्कंध ३-१२-१३])
अकरा गुणधर (प्रमुख शिष्य) महावीराचे
१ गौतम (इंद्रभूति), २ अग्निभूति, ३ वायुभूति, ४ शुचिदत्त, ५ सुधर्म, ६ मांडाव्य, ७ मौर्यपुत्र, ८ अकंपन, ९ अचल, १० मेदार्य आणि ११ प्रभास हे मूळचे ब्राह्मण व क्षत्रिय असून त्यांनी श्रीमहावीराकडून जैन धर्माची दीक्षा घेतली व त्यांनीं जैन धमतत्त्वांचा प्रचार केला (अरिष्टनेमि पुराण संग्रह - हरिबंश)
|