|
पादः [pādḥ] [पद्यते गम्यतेऽनेन करणे कर्मणि वा घञ्]
The foot (whether of men or animals); तयोर्जगृहतुः पादान् [R.1.57;] पादयोर्निपत्य, पादपतित &c. (The word पाद at the end of comp. is changed to पाद् after सु and numerals; i. e. सुपाद्, द्विपाद्, त्रिपाद् &c.; and also when the first member is used as a standard of comparison, but is a word other than हस्ति &c.; see [P.V.4.138-14;] e. g. व्याघ्रपाद्. The nom. pl. of पाद is often added to names of persons or titles of address to show great respect or veneration; मृष्यन्तु लवस्य बालिशतां तातपादाः [U.6;] जीवत्सु तातपादेषु 1.19; देवपादानां नास्माभिः प्रयोजनम् [Pt.1;] so एवमाराध्यपादा आज्ञापयन्ति [Prab.1;] so कुमारिलपादाः &c.
A ray of light; बालस्यापि रवेः पादाः पतन्त्युपरि भूभृताम् [Pt.1.328;] [Śi.9.34;] [R.16.53] (where the word has sense 1 also).
The foot or leg of an inanimate object, as of a bed-stead; चतुष्पदी हि निःश्रेणी ब्रह्मण्येव प्रतिष्ठिता [Mb.12.2.4.]
The foot or root of a tree; as in पादप.
The foot of a mountain, a hill at the foot of a mountain (पादाः प्रत्यन्तपर्वताः); रेवां द्रक्ष्यस्युपलविषमे विन्ध्यपादे विशीर्णाम् [Me.19;] [Ś.6.17.]
A quarter, fourth part; as in सपादो रूपकः 'one and one fourth rupee'; [Ms.8.241;] [Y.2.174;] कार्षापणे दीयमाने पादोऽपि दत्तो भवति ŚB. on [MS.6.7.2.]
The fourth part of a stanza, a line.
The fourth part of a chapter or book, as of the Adhyāyas of Pāṇini, or of the Brahma-sūtras.
A part in general.
A column, pillar; सहस्रपादं प्रासादं......अधिरोहन्मया दृष्टः [Mb.5.143.3.]
A foot as a measure equal to twelve Aṅgulis.
The quadrant of a circle.
The foot-hole or bottom of a water-skin; इन्द्रियाणां तु सर्वेषां यद्येकं क्षरतीन्द्रियम् । तेनास्य क्षरति प्रज्ञा दृतेः पादादिवोदकम् ॥ [Ms.2.99.]
A wheel; गिरिकूबरपादाक्षं शुभवेणु त्रिवेणुमत् [Mb.3.175.4;] [Ki.12] 21.
A golden coin (weighing one tola); स ह गवां सहस्रमव- रुरोध दश दश पादा एकैकस्याः शृङ्गयोराबद्धा बभुवुः [Bṛi. Up.3.1.1.] -Comp.
-अग्रम् the point or extremity of the foot; पादाग्रस्थितया मुहुः स्तनभरेणानीतया नम्रताम् [Ratn.1.1.]
-अङ्कः a foot-mark.
-अङ्गदम्, -दी an ornament for the foot, an anklet.
-अङ्गुलिः, -ली f. f. a toe.
-अङ्गुष्ठः the great toe.-अङ्गुष्ठिका a ring worn on the great toe.
-अन्तः the point or extremity of the feet.
-अन्तरम् the interval of a step, distance of a foot. (-रे) ind.
after the interval of a step.
close or near to.
-अन्तिकम् ind. near to, towards any one.
-अम्बु n. n. butter-milk containing a fourth part of water.
-अम्भस् n. n. water in which the feet (of revered persons) have been washed.
-अरविन्दम्, -कमलम्, -पङ्कजम्, -पद्मम् a lotus-like foot.
-अर्घ्यम् a gift to a Brāhmāṇa or a venerable person.
a pedestrian.
a foot-soldier.-च्छेदनम् cutting off a foot; पादेन प्रहरन् कोपात् पादच्छेदन- मर्हति [Ms.8.28.]
-जः a sūdra; पादजोच्छिष्टकांस्यं यत्...... विशुद्धेद् दशभिस्तु तत् [Mb.12.35.31.]
जलम् butter-milk mixed with one fourth of water.
water for the feet.-जाहम् the tarsus.
-तलम् the sole of the foot.
-त्रः, -त्रा, -त्राणम् a boot or shoe.
-दारी, -दारिका a chap in the feet, chilblain.
-दाहः a burning sensation in the feet.
-धावनिका sand used for rubbing the feet.-नालिका an anklet.
-निकेतः a foot-stool.
-न्यासः movement of the feet; पादन्यासो लयमनुगतः [M.2.9.]
पः a tree; निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते [H.1.67;] अनुभवति हि मूर्ध्ना पादपस्तीव्रमुष्णम् [Ś.5.7.]
a foot-stool. (-पा) a shoe. ˚खण्डः,
-ण्डम् a grove of trees. ˚रुहा a climbing plant.-पद्धतिः f. a track.
-परिचारकः a humble servant.-पालिका an anklet.
पाशः a foot-rope for cattle.
an anklet of small bells &c.
(शिकः, शी) a fetter; हस्तिपक-पादपाशिक-सैमिक-वनचर-पारिकर्मिकसखः Kau.A.
a mat.
a creeper.
-पीठः, -ठम् a foot-stool; चूडामणिभि- रुद्घृष्टपादपीठं महीक्षिताम् [R.17.28;] [Ku.3.11.]
पीठिका a vulgar trade (as that of a barber).
white stone.
पूरणम् filling out a line; [P.VI.1.134.]
an expletive; तु पादपूरणे भेदे समुच्चयेऽवधारणे Viśva.
-प्रक्षालनम् washing the feet; पादप्रक्षालने वज्री Subhāṣ.
-प्रणामः prostration (at the feet).
-प्रतिष्ठानम् a foot-stool.-प्रधारणम् a shoe.
-प्रसारणम् stretching out the feet.-प्रहारः a kick.
-बद्ध a. a. consisting of verses (as a metre).
बन्धनम् a chain, fetter.
a stock of cattle.
-भटः a foot soldier.
-भागः a quarter.
-मुद्रा a footprint. ˚पङ्क्तिः a track, trail.
मूलम् the tarsus.
the heel.
the foot of a mountain.
a polite way of speaking of a person; देवपादमूलमागताहम् [K.8.]
-यमकः paronomasia within the Pādas.
रक्षः a shoe.
a foot-guard; (pl.) armed men protecting the feet of an elephant in battle; शिरांसि पादरक्षाणां बीजवत् प्रवपन् मुहुः [Mb.3.271.1.]
अर्धम् half a quarter, an eighth; पादं पशुश्च योषिच्च पादार्धं रिक्तकः पुमान् [Ms.8.44.]
half a line of a stanza.-अलिन्दी a boat.
-अवनामः bowing to a person's feet; इति कृतवचनायाः कश्चिदभ्येत्य बिभ्यद्गलितनयनवारेर्याति पादावनामम् [Śi.11.35.]
-अवनेजः washing another's feet; विभ्व्यस्तवा- मृतकथोदवहास्त्रिलोक्याः पादावनेजसरितः शमलानि हन्तुम् [Bhāg. 11.6.19.]
रक्षणम् a cover for the feet.
a leather boot or shoe.
-रजस् n. n. the dust of the feet.
-रज्जुः f. f. a tether for the foot of an elephant.
-रथी a shoe, boot.
-रोहः, -रोहणः the (Indian) fig-tree.
-लग्नः a. a. lying at a person's feet.-लेपः an unguent for the feet.
-वन्दनम् saluting the feet.
-वल्मीकः elephantiasis.
-विरजस् f. f. a shoe, boot. (-m.) a god.
-वेष्टनिकः, -कम् a stocking.
-शाखा a toe.
-शैलः a hill at the foot of a mountain.
-शोथः swelling of the foot; अन्योन्योपद्रवकृतः शोथः पादसमुत्थितः । पुरुषं हन्ति नारीं तु मुखजो गुह्यजो ह्ययम् ॥ Mādhava.
-शौचम् cleaning the feet by washing, washing the feet; पादशौचेन गोविन्दः (तृप्तः) [Pt.1.172.]
-संहिता the junction of words in a quarter of a stanza.
सेवनम्, सेवा showing respect by touching the feet.
service.-स्तम्भः a supporting beam, pillar, post.
-स्फोटः 'cracking of the feet', chilblain.
-हत a. a. kicked.
-हर्षः numbness of the feet after pressure upon the crural nerves; हृष्यतः चरणौ यस्य भवतश्च प्रसुप्तवत् । पादहर्षः सः विज्ञेयः कफवातप्रकोपजः ॥ Suśruta.
-हीनजलम् Water with a portion boiled,
-हीनात् ind.
without division or transition
all at once.
अवसेचनम् washing the feet.
the water used for washing the feet; दूरात् पादावसेचनम् [Ms. 4.151.]
-अष्ठीलः the ankle; मर्मस्वभ्यवधीत् क्रुद्धः पादाष्ठालैः सुदारुणैः [Mb.1.8.24.]
-आघातः a kick.
-आनत a. a. prostrate, fallen at the feet of; कयासि कामिन् सुरतापराधात् पादानतः कोपनयावधूतः [Ku.3.8.]
आवर्तः a wheel worked by the feet for raising up water from a well.
a square foot.
-आस्फालनम् trampling or motion of the feet, floundering.
-आहति f. f.
treading or trampling.
उदकम्, जलम् water for washing the feet.
water in which the feet of sacred and revered persons are washed, and which is thus considered holy; विष्णु- पादोदकं तीर्थं जठरे धारयाम्यहम्.
-उदरः a serpent; यथा पादो- दरस्त्वचा विनिर्मुच्यते [Praśna. Up.5.5.]
-उद्धूतम् stamping the feet.
-कटकः, -कम्, -कीलिका an anklet.-कृच्छ्रम् a vow in which taking of meals and observing a fast are done on alternate days; [Y.]
क्षेपः a footstep.
a kick with the foot.
-गण्डीरः a morbid swelling of the legs and feet.
-ग्रन्थिः the ankle.
-ग्रहणम् seizing or clasping the feet (as a mark of respectful salutation); अकारयत् कारयितव्यदक्षा क्रमेण पादग्रहणं सतीनाम् [Ku.7.27.]
चतुरः, चत्वरः a slanderer.
a goat.
the fig-tree.
a sand-bank.
hail.
-चापल्यम् shuffling of the feet.
-चारः going on foot, walking; यदि च विहरेत् पादचारेण गौरी [Me.62] 'if Gaurī should walk on foot'; [R.11.1]
the daily position of the planets.
-चारिन् a.
walking or going on foot.
fighting on foot. (-m.)
|