परि [pari] ind. (Sometimes changed to परी, as परिवाह or परीवाह, परिहास or परीहास)
As a prefix to verbs and nouns derived from them, it means (a) round, round about, about; (b) in addition to, further; (c) opposite to, against; (d) much, excessively.
As a separable preposition it means (a) towards, in the direction of, to, opposite to (with an acc.); वृक्षं परि विद्योतते विद्युत्; (b) successively, severally (with an acc.); वृक्षं वृक्षं परि सिञ्चति 'he waters tree after tree'; (c) to the share or lot of (showing भाग or participation) (with acc.); यदत्र मां परि स्यात् 'what may fall to my lot'; or लक्ष्मीर्हरिं परि Sk.; (d) from, out of; (e) expect, outside of, with the exception of (with abl.); परि त्रिगर्तेभ्यो वृष्टो देवः or पर्यनन्तात् त्रयस्तापाः Vop.; (f) after the lapse of; परि संवत्सरात् (g) in consequence of; (h) beyond, more than; भृत्याः परि चतुर्दश
[Mb.3.1.11] (com. अधिकचतुर्दशाः पञ्चदशेत्यर्थः; (i) according to, in accordance with; (j) above, over.
As an adverbial prefix to nouns not directly connected with verbs, it means 'very', 'very much, 'excessively'; as in पर्यश्रु 'bursting into tears'; so परिचतुर्दशन्, परिदौर्बल्य.
At the beginning of adverbial compounds परि means (a) without, except, outside, with the exception of; as in परित्रिगर्तं वृष्टो दिवः
[P.II.1.12;] VI.2.33. (According to
[P.II. 1.1.] परि may be used at the end of adverbial comp. after अक्ष, शलाका, and a numeral to denote loss or defeat in a game by an unlucky or adverse cast of dice' (द्यूतव्यवहारे पराजये एवायं समासः) e. g. अक्षपरि, शलाका- परि, एकपरि; cf. अक्षपरि; (b) round about, all round, surrounded by; as in पर्यग्नि 'in the midst of flames'.
At the end of an adjectival comp. परि has the sense of 'exhausted by', or 'feeling repugnance for'; as in पर्यध्ययनः = परिग्लानोऽध्ययनाय.
परि [pari] री [rī] णामः [ṇāmḥ] (री) णामः 1 Alteration, change, transformation.
Digestion; अन्नं न सम्यक् परिणाममेति Suśr.; भुक्तस्य परिणामहेतुरौदर्यम् T.S.;
[Pt.4.22.] Result, consequence, issue, effect; अप्रियस्यापि पथ्यस्य परिणामः सुखावहः
[H.2.124;] [Mk.3.1;] परिणामसुखे गरीयसि (वचसि औषधे च)
[Ki.2.4;] [Bg.18.37,38.] Ripening, maturity, full development; उपैति शस्यं परिणामरम्यताम्
[Ki.4.22;] फलभर- परिणामश्यामजम्बू &c.
[U.2.2;] [Māl.9.24.] End, termination, conclusion, close, decline; दिवसाः परिणामरमणीयाः
[Ś.1.3;] वयःपरिणामपाण्डुरशिरसम्
[K.1;] परिणाममुपैति दिवसः
[K.254] 'the day is drawing to a close'.
Old age; परिणामे हि दिलीपवंशजाः
[R.8.11.] Lapse (of time).
(In Rhet.) A figure of speech allied to रूपक, by which the properties of any object are transferred to that with which it is compared. (The Chandrāloka thus defines and illustrates it: परिणामः क्रियार्थश्चेद्विषयी विषयात्मना । प्रसन्नेन दृगब्जेन वीक्षते मदिरेक्षणा ॥ 5.18; see R. G. also under परिणाम). -Comp.
-जम् Violent or painful indigestion (see शूलम् below).
-दर्शिन् a. a. prudent, fore-sighted.-दृष्टि a. prudent. (-ष्टिः f.) prudence, providence.-पथ्य a. salutary in the end.
-मुख a. a. about to terminate.
-वादः the S&amacrṅkhya doctrine of evolution.
-शूलम् violent or painful indigestion, colic, flatulence with pain.
परि [pari] री [rī] वादः [vādḥ] (री) वादः 1 Blame, censure, detraction, abuse; अयमेव्र मयि प्रथमं परिवादरतः
[M.1;] [Y.1.133.] Scandal, stain, stigma; ill-repute; मा भूत् परीवादनवावतारः
[R.5.24;] 14.86;
[Mv.5.28.] Charge, accusation; परिवादबहल- दोषान्न यस्य रक्षां परिहरामि
[Mk.3.3.] An instrument with which the lute is played; तं प्रागसावविनयं परिवादमेत्य लोकेऽधुनापि विदिता परिवादिनीति
[N.11.127.] -Comp.
-कथा abusive language, reproof.
-करः a slanderer.
परि [pari] री [rī] वाहः [vāhḥ] (री) वाहः 1 Overflowing (of a tank &c.), inundation, overflow, natural or artificial; प्रथमं (कौतूहलं) सपरिवाहमासीत्
[Ś.2.] A water-course; drain or channel to carry off excess of water; पूरोत्पीडे तटागस्य परीवाहः प्रतिक्रिया
[U.3.29;] [Pt.2.15;] [Śi.16.51;] [R.8.74.] परि [pari] री [rī] वापः [vāpḥ] (री) वापः 1 Shaving, shearing
Sowing
A reservoir, pool, pond, a piece of water.
Furniture.
Train, retinue; सुप्रतिविहितयानवाहनपुरुषपरिवापः
[Kau. A 1.6.] Fried grains of rice.
Coagulated milk.
Stand-point, place;
[Mb.5.] परि [pari] री [rī] वारः [vārḥ] (री) वारः 1 Train, retinue, attendants or followers collectively; (यानम्) अध्यास्य कन्या परिवारशोभि
[R.6.1;12.16;] ग्रहगणपरिवारो राजमार्गप्रदीपः
[Mk.1.57.] A cover, covering; व्याघ्रचर्मपरिवाराः
[Mb.5.155.8;] A hedge round a village.
A sheath, scabbard; परिवारः परिजने खड्गकोशे परिच्छदे Medinī; परिवारात् पृथक्चक्रे खड्गश्चात्मा च केनचित्
[Śi.19.49.] परि [pari] री [rī] वर्तः [vartḥ] (री) वर्तः 1 Revolving, revolution (as of a planet); न यत्र भूयः परिवर्त उग्रः
[Bhāg.1.3.39.] A period, lapse or expiration of time; युगशतपरिवर्तान्
[Ś.7.34.] The expiration of a Yuga; जनैस्तदा युगपरि- वर्तवायुभिर्विवर्तिता
[Śi.17.12.] Repetition; recurrence.
Change, alteration; तदीदृशो जीवलोकस्य परिवर्तः
[U.3.] 'changed condition of life', 'change in circumstances'; so जीवलोकपरिवर्तमनुभवामि
[Māl.7;] स्वरपरिवर्तः
[Mk.1.] Retreat, flight, desertion
A year.
Repeated birth, transmigration.
Barter, exchange; अन्योन्य- वस्त्रपरिवर्तमिव व्यधत्ताम्
[Śi.5.39.] Requital, return.
An abode.
A chapter or section of a work.
N. N. of the Kūrma or second incarnation of Viṣṇu.
A turning round or derangement; अधन्यस्य मम कोकिलानामक्षिपरिवर्त इव कुक्षिपरिवर्तः संवृत्तः
[Svapna.4.] Moving to and fro, stirring; चरितमहामृताब्धिपरिवर्तपरि- श्रमणाः
[Bhāg.1.87.21.] परि [pari] री [rī] शेषः [śēṣḥ] (री) शेषः 1 Remainder, remnant, elimination; परिशेषादत्रैवर्णिको रथकारः ŚB. on
[MS.6.1.44.] Supplement.
Termination, conclusion, completion.
End, destruction (शेषः सङ्कर्षणे वधे Medinī.); कुलप्रसूनं परिशेषभागि
[Bu. Ch.1.72.] परिशेषेण ind.
With the residue.
Completely, in full. परिशेषात् ind. Consequently.
परि [pari] री [rī] हासः [hāsḥ] (री) हासः 1 Joking, jesting, mirth; merriment; त्वराप्रस्तावोऽयं न खलु परिहासस्य विषयः
[Māl.9.44;] परिहासपूर्वम् 'jokingly' or 'in jest'
[R.6.82;] परिहासविजल्पितम्
[Ś.2.18] 'uttered in jest'; परीहासाश्चित्राः सततमभवन् येन भवतः
[Ve.3.14;] [Ku.7.19;] [R.9.8;] [Śi.1.12.] Ridiculing, deriding. -Comp.
-कथा an amusing story.-वस्तु an object of jest.
-वेदिन् m. m. a buffoon, jester, a witty person.
परि [pari] री [rī] हारः [hārḥ] (री) हारः 1 Leaving, quitting, giving up, abandoning.
Removing, taking away; as in विरोध- परिहार; तेषां गुप्तिपरीहारैः कच्चित्ते भरणं कृतम्
[Rām.2.1.48.] Shunning, avoiding.
Refuting, repelling.
Omitting to mention, omission, leaving out.
Resrve, concealment.
A tract of common land round a village or town; धनुःशतं परीहारो ग्रामस्य स्यात् समन्ततः
[Ms.8.] 237.
A special grant, immunity, privilege, exemption from taxes; प्रदद्यात् परिहारांश्च
[Ms.7.21;] अनुग्रहपरि- हारौ चैभ्यः कोशवृद्धिकरौ दद्यात्
[Kau.A.2.1.19.] Hence ˚लेखः a writ of remission as a favour; तथा परीहारनिसृष्टिलेखौ
[Kau.A.2.1.28;] cf. जाते विशेषेषु परेषु चैव, ग्रामेषु देशेषु च तेषु तेषु । अनुग्रहो यो नृपतेर्निदेशात्, तज्ज्ञः परीहार इति व्यवस्येत् ॥
[Kau.A.2.1.28.] Contempt, disrespect
An objection.
Seizing, keeping back.
Bounty.
(In gram.) The repetition of a word before and after इति; cf. परिग्रह.
(In dram.) Atoning for any improper action. -Comp.
-विशुद्धिः (with Jainas) purification by mortification and penance.
-सू (a cow) bearing a calf only after a long time.
परि [pari] री [rī] णाहः [ṇāhḥ] (री) णाहः 1 Circumference, compass, expanse, extent, breadth, width; स्तनयुगपरिणाहाच्छादिना वल्कलेन
[Ś.1.19;] स्तनपरिणाहविलासवैजयन्ती
[Māl.3.15] 'large or expansive breasts'; ककुदे वृषस्य कृतबाहुमकृशपरिणाहशालिनि
[Ki.12.2;] [Mk.3.9;] [Ratn.2.13;] [Mv.7.24;] नल्वमात्र- परीणाहो घनच्छायो वनस्पतिः
[Mb.12.154.7.] Periphery or circumference of a circle.
परि [pari] री [rī] णायः [ṇāyḥ] (री) णायः 1 Moving a piece at chess, draughts &c.
A move (at chess).
परि [pari] री [rī] दाहः [dāhḥ] (री) दाहः 1 Burning.
Anguish, pain, sorrow.
परि [pari] री [rī] धानम् [dhānam] (री) धानम् 1 Putting on a garment, dressing.
A garment, especially an under-garment, clothes in general; आत्तचित्रपरिधानविभूषाः
[Ki.9.1;] [Śi.1.61;] 4.68;
[Pt.5.23] (fig.). A sword-sheath; समुल्लसत्तनुपरि- धानसंपदः (सदसिलताः)
[Śi.17.25.] Closing or concluding;
Ved. Putting round.
परि [pari] री [rī] पाकः [pākḥ] (री) पाकः 1 Being completsly cooked or dressed.
Digestion, as in अन्नपरिपाक.
Ripening, maturing, development, perfection; परिपाकपिशङ्गलतारजसा रोधश्चकास्ति कपिशं गलता
[Śi.4.48;] [Ku.6.1.] Fruit, result, consequence; प्रपन्नानां मूर्तः सुकृतपरिपाको जनिमताम्
[Mv.4.] 31;
[Bh.2.132;3.135.] Cleverness, shrewdness, skilfulness; वीक्ष्य तस्य विनये परिपाकं पाकशासनपदं स्पृशतोऽपि
[N.5.2.] परि [pari] री [rī] भवः [bhavḥ] (री) भवः 1 Insult, injury, humiliation, disrespect, degradation, disgrace; पराक्रमः परिभवे वैयात्यं सुरते- ष्विव (भूषणम्)
[Śi.2.44;] [R.12.37;] [Ve.1.25;] [U.4.23;] [Mu.3.4;] [Mv.1.4;3.17.] Defeat, discomfiture.
Comp. आस्पदम्, पदम् an object of contempt; अदुर्गो विषयः कस्य नारेः परिभवास्पदम्
[H.3.51.] a disgrace or disgraceful situation.
-विधिः humiliation; प्रायो मूर्खः परिभवविधौ नाभिमानं तनोति
[Śi. Til.16.] परि [pari] री [rī] माणम् [māṇam] (री) माणम् 1 Measuring, measure (of strength, power &c.); सद्यः परात्मपरिमाणविवेकमूढः
[Mu.1.1;] [Ku. 2.8;] [Ms.3.133;] सदा पान्थः पूषा गगनपरिमाणं कलयति
[Bh.] Weight, number, value; प्रतिग्रहपरीमाणं...... शासनं कारयेत् स्थिरम्
[Y.1.32.] Size, dimension.
परि [pari] री [rī] रम्भः [rambhḥ] णम् [ṇam] (री) रम्भः णम् Embracing, an embrace; द्रुतपरिरम्भनिपीडनक्षमत्वम्
[Śi.1.74;1.52;] [U.1.24,27;] किं पुरेव ससंभ्रमं परिरम्भणं न ददासि
[Gīt.3.]