अर्थान्तरन्यास अलंकार - लक्षण ६

(अथवा विकस्वराचें दुसरें) उदाहरण :---

‘हे कावळ्या ! कानाला पीडा करणारी ही तुझी काव काव बंद करून तूं, मधानें थबथबलेल्या ह्या आंब्याच्या झाडावर (मुकाटयानें) बस; (म्हणजे) आम्ही तुला कोकिळ समजूं, कांहीं कांहीं गोष्टी स्थलमाहात्म्यानें मोठया वाटतात; उदहारणार्थ, नेपाळच्या राजाच्या कपाळावर टिळा म्हणून लावलेला चिखल, ही कस्तुरी आहे, असें कोणाला वाटणार नाहीं. ?’
पूर्वींच्या, ‘अनंतरत्नप्रभवस्य०’ ह्या श्लोकांत उपमेच्या पद्धतीनें, विकस्वर अलंकार झाला आहे. पण प्रस्तुत ‘कर्णारुंतुद०’ या श्लोकांत अर्थान्तरन्यासाच्य पद्धतीनें विकस्वर अलंकार झाला आहे.” हें सर्व कुवल्यानंदकारांचें म्हणणें अगदींच रद्दी आहे. “उपकारमेव कुरुते०” ह्या आम्ही दिलेल्या उदहारणालंकारच्या श्लोकांत, प्रथम विशेषार्थ येत नसल्यामुळें, त्या ठिकाणीं विकस्वर अलंकार होऊन शकत नाहीं. तेव्हां. तेव्हा त्या ठिकाणीं दुसरा कोणतातरी अलंकार मानणें तुम्हालाही भागच आहे. आतां तुम्ही दिलेल्या उदहारणां (म्ह० अनंतरत्न० व कर्णारुंतुद० या दोन श्लोकांत) पहिला अर्थान्तरन्यास व नंतरत्न० व कर्णारुंतुद० या दोन श्लोकांत) पहिला अर्थान्तरन्यास व नंतरच्या (या दोन श्लोकांतील) दोन प्रकारच्या अर्थान्तरन्यासांची संसृष्टि मानून, (अर्थान्तरन्यासांच्या दोन पोट भेदांची म्ह० पहिल्यांत उपमा पद्धतीनें व दुसर्‍यात सामान्याचें विशेषानें समर्थन या पद्धतीनें होणार्‍या पोटभेदांची संसृष्टि मानून) तुम्ही दिलेल्या उदाहरणांची वाट लावतां येत असल्यानें, तुम्ही सांगितलेल्या विकस्वा या नव्या अलंकाराचा स्वीकार करणें योग्य होणार नाहीं. असें असतांही, या ठिकाणीं नवीन अलंकार मानूं लागल्यास, उपमा वगैरेंच्या पोटभेदांचा आपापसांत अनुग्राह्य - अनुग्राहक संबंधानें प्रयोग केल्यास, त्याला एक नवाच अलंकार मानण्याचा प्रसंग येईल; आणि ‘वीक्ष्य रामं घनश्यामं ननृतु: शिखिनो वने ।’ (‘मेघाप्रमाणें श्यामवर्ण अशा रामचंद्राला पाहून, अरण्यांत मोर नाचूं लागले.’) ह्या ठिकाणीं उपमेनें पोषित अशा भ्रांतिमान् अलंकारालाही दुसरा एखादा अलंकार मानण्याचा प्रसंग येईल.”


येथें रसंगाधरांतील अर्थान्तरन्यासाचें प्रकरण संपलें.