आतां अनन्वय अलंकार-
“ दुसर्‍या सदृश पदार्थाचा निरास हें ज्याचें फळ, अशा वर्णनाला विषय होणारें, व ज्यांत उपमेय व उपमान एकच असतें, अशा सादृश्याला अनन्वय अलंकार म्हणतात. ”
तो अनन्वय कोणत्यातरी प्रधान अर्थाला उपस्कारक होत असेल तरच त्याला अलंकार म्हणावे; व तो तसा होत नसेल तर, त्याला शुद्ध अनन्वय म्हणावें.
तांबडया व पिवळ्या फुलांनीं झाकलेलें पर्वताचें शिखर, ( दुसर्‍या ) कोणत्या तरी वेळेला, वणव्याच्या ज्वाळांनीं व्याप्त झालेल्या पर्वताच्या शिखरा-प्रमाणें ( म्हणजे, स्वत:प्रमाणें ) शोभत आहे. ”
या श्लोकांत, तांबडया व पिळ्या फुलांनीं झाकलेल्या पर्वताच्या शिखराची, कोणत्यातरी वेळीं वणव्याच्या ज्वाळांनीं व्याप्त झालेल्या स्वत:शींच तुलना केली आहे; म्हणून, स्वत:शींच असणार्‍या अशा सादृश्याचें निवारण करण्याकरतां, अनन्वयाच्या व्याख्येंतील, ‘ विषयीभूतं ’ पर्यंतचें ( पहिलें ) विशेषण घातलें आहे सदृश असा दुसरा पदार्थ नाहीं, असें जेथें सूचित होत असेल तेथेंच अनन्वय समजावा, हा या विशेषणाचा अभिप्राय.
अथवा अनन्वय ( होत ) नसल्याचें हें उदाहरण-
“ नखकिरणांच्या पंक्तींनीं सुंदर दिसणारी, व अवर्णनीय, अशी श्रीहरीच्या चरणकमलाची जोडी, आकाशगंगेच्या नव्या प्रवाहांच्या समूहानें घेरलेल्या श्रीहरीच्याच चरणकमलाच्या जोडीप्रमाणें स्पष्टपणें शोभली. ”
या श्लोकांतही नखकिरणांच्या पंक्तींनीं सुंदर असलेल्या श्रीहरीच्या चरणकमलाची, आकशगंगेच्या प्रवाहाच्या समूहानें घेरलेल्या चरणकमलाशीं तुलना केला आहे. श्लोकांत केलेल्या वर्णनाच्या वेळीं, श्रीहरीच्या चरण-कमलाचा आकाशगंगेच्या प्रवाहाशीं संबंध नसल्यामुळें, आकाशगंगेच्या उत्पत्तिकालाच्या वेळींच असलेल्या त्या चरणकमलाला उपमान समजता यावें एवढ्याकरता, श्लोकांत अभिनव हें विशेषण प्रवाहाला देण्यांत आलें आहे. पण, ( चरणकमलासारखा ) सदृश असा दुसरा पदार्थ नसणें हें, या श्लोकांतील सादृश्याच्या वर्णनाचें फळ ( तात्पर्य ) नाहीं; कारण, तशा अर्थाची, या वर्णनांत प्रतिति होत नाहीं.
“ गालावरून स्तनाच्या विस्तारावर पडणारा कुरळा केस, चंद्र-बिंबावरून मेरूपर्वतावर लोंबणार्‍या सापाप्रमाणें शोभतो. ”
या कल्पित उपमान असलेल्या उपमेंत अनन्वयाची अतिव्याप्ति होऊ नये म्हणून, अनन्वयाच्या व्याख्येंत, ‘ जें उपमेय तेंच उपमान ज्यांत आहे असें सादृश्य ’ असें सादृश्याला विशेषण दिलें आहे.