पैङ्गलोपनिषत् - चतुर्थोऽध्यायः

अथ हैनं पैङ्गलः प्रपच्छ याज्ञवल्क्यं ज्ञानिनः किं कर्म का च स्थितिरिति | स होवाच याज्ञवल्क्यः | अमानित्वादिसम्पन्नो मुमुक्षुरेकविंशतिकुलं तारयति | ब्रह्मविन्मात्रेण कुलमेकोत्तरशतं तारयति | आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव च | बुद्धिं तु सारथिं विद्धि मनः प्रग्रहमेव च ॥१॥ इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषयांस्तेषु गोचरान् | जङ्गमानि विमानानि हृदयानि मनीषिणः ॥२॥ आत्मेन्द्रियमनोयुक्तं भोक्तेत्याहुर्महर्षयः | ततो नारायणः साक्षाद्धृदये सुप्रतिष्ठितः ॥३॥ प्रारब्धकर्मपर्यन्तमहिनिर्मोकवद्व्यवहरति | चन्द्रवच्चरते देही स मुक्तश्चानिकेतनः ॥४॥ तीर्थे श्वपचगृहे वा तनुं विहाय याति कैवल्यम् | प्राणानवकीर्य याति कैवल्यम् ॥तं पश्चाद्दिग्बलिं कुर्यादथवा खननं चरेत् | पुंसः प्रव्रजनं प्रोक्तं नेतराय कदाचन ॥५॥ नाशौचं नाग्निकार्यं च न पिण्डं नोदकक्रिया | न कुर्यात्पार्वणादीनि ब्रह्मभूताय भिक्षवे ॥६॥ दग्धस्य दहनं नास्ति पक्वस्य पचनं यथा | ज्ञानाग्निदग्धदेहस्य न च श्राद्धं न च क्रिया ॥७॥ यावच्चोपाधिपर्यन्तं तावच्छुश्रूषयेद्गुरुम् | गुरुवद्गुरुभार्यायां तत्पुत्रेषु च वर्तनम् ॥८॥ शुद्धमानसः शुद्धचिद्रूपः सहिष्णुः सोऽहमस्मि सहिष्णुः सोऽहमस्मीति प्राप्ते ज्ञानेन विज्ञाने ज्ञेये परमात्मनि हृदि संस्थिते देहे लब्धशान्तिपदं गते तदा प्रभामनोबुद्धिशून्यं भवति | अमृतेन तृप्तस्य पयसा किं प्रयोजनम् | एवं स्वात्मानं ज्ञात्वा वेदैः प्रयोजनं किं भवति | ज्ञानामृततृप्तयोगिनो न किञ्चित्कर्तव्यमस्ति तदस्ति चेन्न स तत्त्वविद्भवति | दूरस्थोऽपि न दूरस्थः पिण्डवर्जितः पिण्डस्थोऽपि प्रत्यगात्मा सर्वव्यापी भवति | हृदयं निर्मलं कृत्वा चिन्तयित्वाप्यनामयम् | अहमेव परं सर्वमिति पश्येत्परं सुखम् ॥९॥ यथा जले जलं क्षिप्तं क्षीरे क्षीरं घृते घृतम् | अविशेषो भवेत्त्द्वज्जिवात्मपरमात्मनोः ॥१०॥ देहे ज्ञानेन दीपिते बुद्धिरखण्डाकाररूपा यदा भवति तदा विद्वान्ब्रह्मज्ञानाग्निना कर्मबन्धं निर्दहेत् | ततः पवित्रं परमेश्वराख्यमद्वैतरूपं विमलाम्बराभम् | यथोदके तोयमनुप्रविष्टं तथात्मरूपो निरुपाधिसंस्थितः ॥११॥ आकाशवत्सूक्ष्मशरीर आत्मा न दृश्यते वायुवदन्तरात्मा | स बाह्यमभ्यन्तरनिश्चलात्मा ज्ञानोल्कयापश्यति चान्तरात्मा ॥१२॥ यत्रयत्र मृतो ज्ञानी येन वा केन मृत्युना | यथा सर्वगतं व्योम तत्रतत्र लयं गतः ॥१३॥ घटाकाशमिवात्मानं विलयं वेत्ति तत्त्वतः | स गच्छति निरालम्बं ज्ञानालोकं समन्ततः ॥१४॥ तपेद्वर्षसहस्राणि एकपादस्थितो नरः | एतस्य ध्यानयोगस्य कलां नार्हति षोडशीम् ॥१५॥ इदं ज्ञानमिदं ज्ञेयं तत्सर्वं ज्ञातुमिच्छति | | अपि वर्षसहस्रायुः शास्त्रान्तं नाधिगच्छति ॥१६॥ विज्ञेयोऽक्षरतन्मात्रो जीवितं वापि चञ्चलम् | विहाय शास्त्रजालानि यत्सत्यं तदुपासताम् ॥१७॥ अनन्तकर्मशौचं च जपो यज्ञस्तथैव च | तीर्थयात्राभिगमनं यावत्तत्त्वं न विन्दति ॥१८॥ अहं ब्रह्मेति नियतं मोक्षहेतुर्महात्मनाम् | द्वे पदे बन्धमोक्षाय न ममेति ममेति च ॥१९॥ ममेति बध्यते जन्तुर्निर्ममेति विमुच्यते | मनसो ह्युन्मनी भावे द्वैतं नैवोपलभ्यते ॥२०॥ यदा यात्युन्मनीभावस्तदा तत्परमं पदम् | यत्रयत्र मनो याति तत्रतत्र परं पदम् ॥२१॥ तत्रतत्र परं ब्रह्म सर्वत्र समवस्थितम् | हन्यान्मुष्टिभिराकाशं क्षुधार्तः खण्डयेत्तुषम् ॥२२॥ नाहं ब्रह्मेति जानाति तस्य मुक्तिर्न जायते | य एतदुपनिषदं नित्यमधीते सोऽग्निपूतो भवति | स वायुपूतो भवति | स आदित्यपूतो भवति | स ब्रह्मपूतो भवति | स विष्णुपूतो भवति | स रुद्रपूतो भवति | स सर्वेषु तीर्थेषु स्नातो भवति | स सर्वेषु वेदेष्वधीतो भवति | स सर्ववेदव्रतचर्यासु चरितो भवति | तेनेतिहासपुराणानां रुद्राणां शतसहस्राणि जप्तानि फलानि भवन्ति | प्रणवानामयुतं जप्तं भवति | दश पूर्वान्दशोत्तरान्पुनाति | स पङ्क्तिपावनो भवति | स महान्भवति | ब्रह्महत्यासुरापानस्वर्णस्तेयगुरुतल्पगमनतत्संयोगिपातकेभ्य  पूतो भवति | तद्विष्णोः परमं पदं सदा पश्यन्ति सूरयः | दिवीव चक्षुराततम् ॥तद्विप्रासो विपन्यवो जागृवांसः समिन्धते | विष्णोर्यत्परमं पदम् ॥
ॐ सत्यमित्युपनिषत् ॥ॐ पूर्णामद इति शान्तिः ॥
इति पैङ्गलोपनिष्त्समाप्ता ॥