पैङ्गलोपनिषत् - प्रथमोऽध्यायः

शुक्लयजुर्वेदीय सामान्य उपनिषत् ॥पैङ्गलोपनिषद्वेद्यं परमानन्दविग्रहम् | परितः कलये रामं परमाक्षरवैभवम् ॥ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते | पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥
अथ ह पैङ्ग़लो याज्ञवल्क्यमुपसमेत्य द्वादशवर्शशुश्रूषापूर्वकं परमरहस्यकैवल्यमनुब्रूहीति पप्रच्छ | स होवाच याज्ञ्नवल्क्यः सदेव सोम्येदमग्र आसीत् | तन्नित्यमुक्तमविक्रियं सत्यज्ञानानन्दं परिपूर्णं सनातनमेकमेवाद्वितीयं ब्रह्म | तस्मिन्मरुशुक्तिकास्थाणुस्फटिकादौ जलरौप्यपुरुषरेखादिवल्लोहितशुक्लकृष्णगुणमयी गुणसाम्यानिर्वाच्या मूलप्रकृतिरासीत् | तत्प्रतिबिम्बितं यत्तत्साक्षिचैतन्यमासीत् | सा पुनर्विकृतिं प्राप्य सत्त्वोद्रिक्ताऽव्यक्ताख्यावरणशक्तिरासीत् | तत्प्रतिबिम्बितं यत्तदीश्वरचैतन्यमासीत् | स स्वाधीनमायः सर्वज्ञः सृष्टिस्थितिलयानामादिकर्ता जगदङ्कुररूपो भवति | स्वस्मिन्विलीनं सकलं जगदाविर्भावयति | प्राणिकर्मवशादेष पटो यद्वत्प्रसारितः प्राणिकर्मक्षयात्पुनस्तिरोभावयति | तस्मिन्नेवाखिलं विश्वं सङ्कोचितपटवद्वर्तते | ईशाधिष्ठितावरणशक्तितो रजोद्रिक्ता महदाख्या विक्षेपशक्तिरासीत् | तत्प्रतिबिम्बितं यत्तद्धिरण्यगर्भचैतन्यमासीत् | स महत्तत्त्वाभिमानी स्पष्टास्पष्टवपुर्भवति | हिरण्यगर्भाधिष्ठितविक्षेपशक्तितस्तमोद्रिक्ताहङ्काराभिधा स्थूलशक्तिरासीत् | तत्प्रतिबिम्बितं यत्तद्विराटचैतन्यमासीत् | स तदभिमानी स्पष्टवपुः सर्वस्थूलपालको विष्णुः प्रधानपुरुषो भवति | तस्मादात्मन आकाशः सम्भूतः | आकाशाद्वायुः | वायोरग्निः | अग्नेरापः | अद्भ्यः पृथिवी | तानि पञ्च तन्मात्राणि त्रिगुणानि भवन्ति | स्रष्टुकामो जगद्योनिस्तमोगुणमधिष्ठाय सूक्ष्मतन्मात्राणि भूतानि स्थूलीकर्तुं सोऽकामयत | सृष्टेः परिमितानि भूतान्येकमेकं द्विधा विधाय पुनश्चतुर्धा कृत्वा स्वस्वेतरद्वितीयांशैः पञ्चधा संयोज्य पञ्चीकृतभूतैरनन्तकोटिब्रह्माण्डानि तत्तदण्डोचितगोलकस्थूलशरीराण्यसृजत् | स पञ्चभूतानां रजोंशांश्चतुर्धा कृत्वा भागत्रयात्पञ्चवृत्त्यात्मकं प्राणमसृजत् | स तेषां तुर्यभागेन कर्मेन्द्रियाण्यसृजत् | स तेषां सत्त्वांशं चतुर्धा कृत्वा भागत्रयसमष्टितः पञ्चक्रियावृत्त्यात्मकमन्तःकरणमसृजत् | स तेषां सत्त्वतुरीयभागेन ज्ञानेन्द्रियाण्यसृजत् | सत्त्वसमष्टित इन्द्रियपालकानसृजत् | तानि सृष्टान्यण्डे प्राचिक्षिपत् | तदाज्ञया समष्ट्यण्डं व्याप्य तान्यतिष्ठन् | तदाज्ञयाहङ्कारसमन्वितो विराट् स्थूलान्यरक्षत् | हिरण्यगर्भस्तदाज्ञया सूक्ष्माण्यपालयत् | अण्डस्थानि तानि तेन विना स्पन्दितुं चेष्टितुं वा न शेकुः | तानि चेतनीकर्तुं सोऽकामयत ब्रह्माण्डब्रह्मरन्ध्राणि समस्तव्यष्टिमस्तकान्विदार्य तदेवानुप्राविशत् | तदा जडान्यपि तानि चेतनवत्स्वकर्माणि चक्रिरे | सर्वज्ञेशो मायालेशसमन्वितो व्यष्टिदेहं प्रविश्य तया मोहितो जीवत्वमगमत् | शरीरत्रयतादात्म्यात्कर्तृत्वभोक्तृत्वतामगमत् | जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिमूर्च्छामरणधर्मयुक्तो घटीयन्त्रवदुद्विग्नो जातो मृत इव कुलालचक्रन्यायेन परिभ्रमतीति ॥
इति प्रथमोऽध्यायः ॥१॥