[ माधव बाहेर जाण्यासाठीं कपडे करीत आहे , सुलभा आंतून चहा आणून देते , वेळ नसल्यानें तो चहा स्वीकारीत नाहीं , याच वेळीं पलीकडे अण्णांनीं दिलेला सदरा मंदा दुरुस्त करीत आहे , घरांतून काका बाहेर येतात आणि दोन्ही खोल्यांतील द्दश्यें पाहात माधवच्या घरांत निघून जातात , माधवहि बाहेर निघून जातो . झालेला अपमान गिळून सुलभा दारांत उभी राहून माधवच्या दिशेनें पाहात आहे . ]
अण्णा : ( आंतून बाहेर येतात . ) मंदा , माधव कुठं बाहेर गेलाय का ग ?
मंदा : होय वाटतं , त्याच्या पिक्चरचं ओपनिंग आहे आज ,
अण्णा : सूनबाई आहे का बघ पलीकाडं ! मी एक वेळ जेवत नाही , म्हणून त्या पोरीनंहि एक वेळचं जेवण सोडलंय म्हणे ! तिला जपायचे दिवस आहेत हे . ( वहिनी डोळे पुसून घरांत जाते . ) जा . तिला सांग , म्हणावं माझे हाल होताहेत ते होऊं देत , तुला आतां जपायला हवं , तूं कशाला आपल्या सुखावा पाणी सोडतेस ? त्या पोराच्या देखत विचारायचीसुद्धां सोप नाहीं , उगीच डोक्यांत राख घालून घ्यायचा , माधवनं तूं कशाला आपल्या सुखावर पाणी सोडतेस ? त्या पोराच्या देखत विचारायचिसुद्धां सोय नाहीं , उगीच डोक्यांत राख घालून घ्यायचा . माधवनं चौकशी तरी केलीन का ग तिची ? आपली बायको उपाशी आहे , का जेवलीय , हेसुद्धां विचारलं नसेला त्यानं , तिचे आईबापहि नाहींत जवळ तिची चौकशी करायला . मी जवळ असून लांब ! वेगळा झालाय ना तो !
मंदा : त्याला कामं असतात ना . बोलतसुद्धां नाहीं वहिनीशी धड . वेळ नसतो त्याला .
अण्णा : नसायला काय झाला वेळ ? जिव्हाळा जोडून घ्यावा लागतो , ही जाणीवच नाहीं त्याला . स्वतःपुरतं पाहायची संवय झालीय , काय होणार आहे त्या पोरीचं कुणास ठाऊक ! सगळ्या जबाबदार्‍या झुगारून देण्यांत भूषण समजतो तो , मंदा , यंदाची एवढी परीक्षा उतरून जा , म्हणजे , सुटलीस . एकदांचं तुझं लग्न झालं म्हणजे माझी जबाबदारी संपली .
मंदा : पण अण्णा , घरीं सगळे अभ्यास होत नाहींत . कॉलेजांतलं वेगळं .
अण्णा : सगळं कळतंत मला . परिस्थितीनं पांगळं करून ठेवलंय मला . ज्याच्या आशोवर आत्तांपर्यंत दिवस काढले , तोच मुलगा वेगळा झालाय , तो पांगुळगाडा असतो ना ? चालायला येईपर्यंत लहान मुलं त्याचा आधार घेतात : एकदां त्यांना पाय फुटले , म्हणजे तो पांगुळगाडा पडतो एखाद्या अडगळींत , लक्षसुद्धां देत नाहीं त्याच्याकडे कोणी . तशी झालीय माझी स्थिति . कॉले जशिवाय तुझा अभ्यास होणार नाहीं , हें मलासुद्धां कळतं ; पण काय करूं मंदा , कॉलेजांत शिक्षण घ्यायला पैसे कुठले आणूं ? हल्लीं विद्या विकत घ्यावी लागते [ काका प्रवेश करून --]
काका : मग शिकवूं नकोस मुलील .
अण्णा : रघुनाथ , शिक्षण नसलं तर मुलीचं लग्न होणं मुष्किल पडतं संध्या ,
काका : कां ? तिचा भाऊ तयार होता ना तिचं लग्न करून द्यायला ?
अण्णा : तो विकायला निघाला होता तिला .
काका : ए पोरी , इथं काय बसलीस ? मोठीं माणसं बोलतायत ना ? जा , कांहीं तरी खायला करून आण . [ ती जाते . ] तो विकायला निघाला होता म्हणतोस , पण तूं फुकटहि गळ्यांत बांधूं शकत नाहींत तिला कुणाच्या . बरोबर तो वेगळा झालाय . शिवाय तरून आहे ; तेव्हां त्यानं त्यानं ठरविलेली प्रत्येक गोष्ट तुम्हांला म्हातार्‍यांना चूकच वाटायची ,
अण्णा : तसं नव्हे ; घर म्हणून कांहीं संस्कार असतात , रघुनाथ , कुटुंबाचा मुख्य घटक म्हणून माझ्याबरहि कांहीं जबाबदारी आहे , मुलांच्या कल्याणाचीं .
काका : काळ फार पुढं गेलाय अण्ण , तुम्ही मात्र अजून आहांत तिथं आहांत , खरं सांगूं ? जबाबदारी वगैरे कांहीं नाहीं ; तुम्हां लोकांना हातांतला अधिकार सोडवत नाहीं , स्वतःच्या घरावर स्वतःचीच सत्ता चालायला हवी हा तुमचा ताठा या वांकलेल्या क्यांतहि कमी ओत नाहीं , वागूं द्या ना पोरांना आपल्या मनाप्रमाणं . त्यांचा त्यांना उद्धार करून घेऊं दे . तुम्ही कां खचवतां त्यांना ? ज्याच्या त्याच्या हिताला जो तो जबाबदार असतो . तुम्ही कां ही जबाबदारी स्वतःच्या शिरावर घेतां ? त्यांचं उमेदीचं वय असतं हें ; कां हातपाय बांधून ठेवतां त्यांचे ?
अण्णा : मग काय त्यांना स्वच्छंद वागूं द्यायचं ?
काका : तुमचे उपकार म्हणून नव्हे , त्या बेटयांचा हक्क म्हणून ,
अण्णा : तूंच बोलतोस का रे रघूनाथ हें ? पूर्वी घरांत दोन चुली मांडल्या जाऊं नयेत म्हणून घर सोडून जाऊं नको अशी माझी विनवणी करणारा तो तूंच होतास ना ? आपल्या घरीं एकत्र कुटुंब नांदावं म्हणून त्या वेळीं मी वेगळा झालों , पण वेगळा झालों म्हणूनच मी या एकत्र कुटुंबपद्धतीचा पुरस्कर्ता म्हणून आज उभा आहे .
काका : आज तीन महिने बघतोंय . एकत्र कुटुंबाचं बुजगावणं उभं करून आपल्या सत्तेच्या पंजांत मुरगळून टाकली आहेस तूं त्या पोरांची उमेद . आपला एक मुलगा स्वतःच्या कर्तबगारीवर उभा झाला , म्हणून त्याचं कौतुक करायचं , तो दुस्वास करतोस तूं त्याचा .
अण्णा : तो मुलगा आहे माझा , रघुनाथ ! वेगळं होण्यानं त्याला पुढं सुख होणार नाहीं हें मला जाणवतं , माझ्या पूर्वीच्या अनुभवावरून ! त्याच्यावर येणार्‍या पुढच्या संकटाचं त्याला ज्ञान नाहीं , पण मला या गोष्टीचा अनुभव आहे . स्वातंत्र्यांत सुख आहे , पण तें स्वांतत्र दुबळं नसेल तर .
काका : अरे , असेल दुबळं , तर खातील ठेंचा ज्यांच्या ते , तुझ्यासारख्या ! त्यांचा त्यांना पश्चात्ताप होऊं दे , तुम्ही कशाला त्यांचा रस्त्यांतले दगडा गोळा करत बसतां ?
अण्णा : बाप म्हणून .
काका : नाहीं ; स्वतःला कुटुंबप्रमुख म्हणून मिरवायका मिळावं म्हणून !
अण्णा : नाहीं रे , नाहीं रघुनाथ ! एका घरांत राहून तयार झालेले हे नात्याचे धागे तोडणं सोपं नाहीं . त्याच्यापेक्षां मला काळजी वाटते त्याच्या बायकोची , सोन्यासारखी पोरगी ! परक्याची पोरगी घरांत आणलीय . तिचे हाल होतील याच्या अविचारी स्वभावामुळं , त्यासाठीं काळीज तुटतंय माझं . स्वतंत्र संसार चालविण्याची जबाबदारी स्वीकारायला सामर्थ्य लगातं .
काका : तुझ्या अंगांत आहे का तें ?
अण्णा : खात्रीनं .
काका : मग कां रे मुलीचं कॉलेज बंद करून तिचं घरीं शिक्षण सुरू केलंस ?
अण्णा : संसारांत जबाबदारीचा मेळ परिस्थितीशीं बसवावाच लागतो , रघुनाथ .
काका : असं सांग . म्हणजे घर -- संसार चालवायला सामर्थ्य लागत नाहीं , परिस्थिति अनुकूल असावी लागते . मग आज तुज्यापेक्षां माधवची परिस्थिति जास्त चांगली आहे .
अण्णा : चांगली आहे , रघुनाथ , समुद्राला दिवसांतून दोनदां भरती येते रघुनाथ , पण भरती म्हणजे समुद्राची कायम स्थिति नव्हे . त्यालाहि ओहोटी आहेच . परिस्थितीच्या भरतीला संयमाचा बांध असावा लागतो .
अण्णा : खुळा आहेस ! अरे , स्वातंत्र्याचा संयमाशीं काय संबंध ! स्वातंत्र्य म्हणजे स्वातंत्र्य ! मनःपूतं समाचरेत ! त्या स्वातंत्र्याला अनुभवानं संयमाचे बाध पडायचे असतील तेव्हां पडतील .
अण्णा : आणि समजा , पुढं -- मागं त्याची परिस्थिति बदलली , हाल झाले त्याचे . विशेषत : त्याच्या बायकोचे , तर .
काका : बघायचे . उघडया डोळ्यानं आणि दगडाच्या काळजानं बघायचे . हाल झाले तर त्याचे होतील . घात झाला तर त्याचा होईल .
अण्णा : सांगतोस काय मला तूं हें ?
काका : योग्य वेळीं कळेल . माझ्या वर्तनाचे खूलासे भविष्यकाळ देईल . त्या वेळीं तूंच म्हणशील . रघुनाथ म्हणत होता तें बरोबर होतं . जाऊं दे कांहीं तोंडांतल्या शब्दानं विझत नाहीं , तुझ्या मुलीला खायला करून आणायला सांगितलं मीं पण तिचं कांहीं लक्षण दिसत नाहीं . मला माझं हित पाहिलं पाहिजे , आणि त्यासाठी तरी निदान , तुझ्या मुलाचं हित पाहिलं पाहिजे . संध्या बरी आहे परिस्थिति त्याची , ( असं म्हणत काका पलीकडे जातो . )
अण्णा : व्याकरणांत तो ‘ विभक्तीचा प्रत्यय ’ असतो ना ? तसा झालायस तूं , ज्या शब्दाला जोडला जाशील त्याच्याशीं एकरूप होऊन जातोस ,
काका : ( परत पडद्यापाशीं येऊन ) पण तो ‘ विभक्तीचा प्रत्यम ’ त्या शब्दाचं रूप बदलतो एबढं विसरूं नकोस . माधवाचा बोलपट बाहेर पडायचाय आज . तुला बोलावलंसुद्धां नसेल . मला खास निमंत्रण आहे ; जायला नको ? कांहीं तरी खाय्ला करून आणून दे ग मला सूनबाई ! [ असे म्हणत आंत जातात . अण्णा घरांत जायला लागणार तों आंतून मंदा येते . ]
मंदा : हे काका परत कधीं जाणार आहेत हो अण्णा ?
अण्णा : खरंच ! मीं त्याला बोलावलं कशासाठीं आणि तो हें करतोय काय ?
मंदा : हो ना ! आपल्या घरांत असतांना तुम्हीसुद्धां कधीं बोलत नव्हता वहिनीला . पण कशावरून तरी परवां ताड ताड बोलत होते ते तिला . रडकुंडीला आलीय विचारी .
अण्णा : बोलूं देत ! तिनं आपल्या नवर्‍याला सांगावं . कर्ता पुरुष तो त्या घरांतला .
मंदा : दादा ना ? झालं ! काका बोलत होते तर त्यांच्या क्रियापदाला हा कर्ता पुरुष विशेषणं पुरवत होता ; त्याला काय म्हणायचं ?
अण्णा : कर्म म्हणायचं त्या पोरीचं !
मंदा : तुम्ही कां नाहीं सांगत त्यांना कांहीं ?
अण्णा : स्वतःच्या मुलाला जो कांहीं बोलूं शकत नाहीं तो त्याला काय बोलणार ?
मंदा : कुठल्या मुहूर्तावर या घरांत आलेत कुणास ठाऊक ! ते घरांत आले आणि त्यांनीं घरं वेगळीं केलीं .
अण्णा : मोठया माणसांविषयीं असं बोलूं नये पोरी , आणि का ग , खायला मागत होता ना तो मघाशी ? कां नाहीं आणलंस ?
मंदा : काय आणूं ? बशीभर सांजा करून ठेवलाय मी सुरेशसाठी . तो आल्यावर मला खायला उठेल !
अण्णा : मग पोहे करायचे !
मंदा : आहेत कुठं घरांत ? चहा करायचा तों दूधहि कमी केलंय आपण हल्लीं .
अण्णा : अरे हो ! आपण हल्ली गरीब झालों आहोंत नाहीं का ? माझ्या ध्यानांतच राहात नाहीं . वाटत असतं , आहे मुलगा घरांत , मिळवतोय पैसे , चाललाय् खर्च .
मंदा : अण्णा , चहा बंद करूं या का आपण उद्यांपासून ? उगीच खर्च होतो .
अण्णा : समजूतदार आहेस पोरी , तूं इच्छा मारायला शिकलीस , पण सुरेशचं कसं समधान करायचं ? तो लहान आहे , त्याचं तर भागत नाहीं चहाशिवाय .
मंदा : न भागायला काय झालं ?
अण्णा : नाहीं भागत हें खरं , अलीकडं मी ऐकलंय त्या पोराला हॉटेलची संवय लागलीय , त्याला लागेल तें घरीं देत जा , आपलं पोट मारावं लागलं तरी चालेल . पण सुरेशला बिघडूं देतां उपयोगी नाहीं , राहतां राहिला तोच एक आधार . नाहीं तर मोठेपणी तोहि म्हणायचा , तुम्हीं काय केलंत माझ्याकरतां ? अजून आलाय का नाहीं ग तो कॉलेजातून परत ?
मंदा : अभ्यासाला गेला असेल मित्राकडे . परीक्षा जवळ आलीय ना ?
अण्णा : फॉर्म मिळाला का ग त्याला ?
मंदा : बाकी सगळ्यांचे मिळाले . माझ्या मैत्रिणीच सांगत होत्या ; मलाहि विचारत होत्या , तुं यंदां परीक्षेला नाहीं का बसत म्हनून ,
अण्णा : बसणार आहें बसलं यंदा तर ?
अण्णा : तसं नको , मी करतों काहीं तरी व्यवस्था . पण सुरेशला कसा फॉर्म मिळाला नाही अजून ? विचारलं पाहिजे त्याला आल्यावर , बरं हें बघ . मी बाहेरून जाऊन येतो जरा , त्याच्या प्रिन्सिपॉलना भेटून येतो .
मंदा : दादाच्या पिक्चरला जात नाहीं ?
अण्णा : मला निमंत्रण आलेलं नाहीं . मंदा
मंदा : काकांनासुद्धां बोलावलंय . आणि तुम्हांला नाही ?
अण्णा : अग , मी शत्रु आहे ना त्याचा . ( खिशांत हात घालून पैसे बघतात ) आणी हें काय ग मंदा ?
मंदा : काय झालं अण्णा ?
अण्णा : एक रुपया चौदा आणे ठेवले होते मी खिशांत ; एकच रुपया कसा शिल्लक ? भाजीबिजी आणलीस का तूं ?
मंदा : नाहीं , अण्णा ,
अण्णा : मग काय झाले पैसे ? परवांपासून आठ -- दहा वेळां प्रकार झाला हा , मुद्दाम बोललों नाहीं मी घरांत , तूंहि बोलूं नकोस कुठं ; छडा लावायला पाहिजे या गोष्टीचा . ( असें म्हणून , रुपया फळीवर ठेवतात . ) परवांपासून पाहतोंय चार आणे द्यावेत याला भाजीला , हा आठ आण्यांची आणतो . स्वतांत मिळाली म्हणून सांगतो , मिळते कशी ? आणतो कुठून ? रोज रोज पैसे जातात कुठं ? ( ‘ सुरेश आगरकर ’ अशा नांवाचा पुकार होऊन एक पाकीट आंत पडतें , अण्णा तें उचलतात .)
मंदा : सूरेशला कुणाचं पत्र आलंय अण्णा ? ( अण्णा पत्र फोडून बघतात . वाचून झाल्यावर कपाळाला हात लावून बसतात . ) काय झालं अण्णा ?
अण्णा : वेड लावायची पाळी आणलीय या पोरानं , थोरल्या भावाची शिकवण आहे . वागतोय बेछूटपणानं . बाहेर जाऊं देऊं नकोस त्याला कुठं मी आल्याशिवाय , संध्याकाळीं जेवायला घालूं नकोस , थोरल्या मुलानं तोंड उजळयंय माझं ; हें कार्टं काळं फांसायला निघालंय ! राम राम राम ! विसकटून गेल्यासारखं वाटतंय घरांतलं सगळं समाधान , ( तिकडून काका तोंड पुसत प्रवेश करतात . )
काका : आणखी काय नवीन झालं रे अण्णा ? तुझ्या घरांत हल्लीं रोज नवीन बातम्या ऐकायला मिळतायत ! काय झालं आणखी ?
अण्णा : अरे , या सुरेशनं कॉलेजमध्यें भरण्याकरितां दिलेले पैसे दिलेच नाहीत म्हणे अजून !
काका : आणखी लाड करा पोरांचे , नाचवा डोक्यावर घेऊन !
अण्णा : कोणी कोणाला डोक्यावर घेऊन नाचवत नाहीं . एकाशीं लहानपणापासून तसा वागलों , म्हनून तो सूड घेतोय , दुसर्‍याचे फाजील लाड केले म्हणून तो डोक्यावर मिरे वाटतोय ।
( दरवाजां एक गृहस्थ कोटिबुद्धे येऊन उभा राहतो . )
कोटिबुद्धे : अण्णासाहेब आगरकर इथंच राहतात काय ?
अण्णा : हो . आपण कोण ?
कोटिबुद्धे : मी सहस्त्रबुद्धे आणि मंडळी , किराणा भुसार मालाचे व्यापारी यांच्या दुकानीं असतों ,-- वसुली कारकून म्हणून .-- कोटिबुद्धे माझं नांव .
काका : काय काम आहे ?
कोटिबुद्धे : बिल पाठवलंय मालकांनीं , तीन महिने वाट पाहिली , आतां सवड नाहीं थांबायला . ( मंदा आंत जाते तिच्याकडे बघून -- )
अण्णा : घरांतल्या मुलांबाळांच्या देखत असले निरोप कसले हो सांगतां ?
काका : देणं आहे ना झालेलं ? मग निरोप आला तर कां वाईट वाटतं ?
अण्णा : मुलाबाळांच्या कानांवर असल्या गोष्टी जाणं बरं नाहीं वाटत मनाला . येऊन भेटतों म्हणून सांगा सहस्त्रबुद्धयांना ,
कोटिबुद्धे : बिलाची रक्कम घेऊनच या , असा निरोप आहे त्यांचा .
[ तो जातो ]
अण्णा : रघुनाथ , उभ्या आयुष्यांत नव्हता रे अनुभवला असला प्रसंग !
काका : आतां कळलं मला तुम्हांला एकत्र कुटुंब का हवं असतं ते . कर्तबगार तरुणांच्या जिवावर . म्हातारपणीं चरितार्थ चालावा म्हणून , का रे बाबा ही अपेक्षा करतां त्यांच्यापासून ?
अण्णा : हीं मुलं कर्तबगार व्हावींत , यासाठीं आम्हीं आपलं तारूण्य बायां घालवलेलं असतं म्हणून .
काका : अरे , वायां गेलं तें . शिल्लक राहिलंय तें फक्त तुझं म्हातारपण : एकटं , एकाकी , निराधार ! सांभाळ स्वतःला , कांहीं किंमत : नाहीं आतां तुझी जगांत , समजलास ! कांहीं किंमत नाहीं ! वयानं : वांकवलंय तुला . हातांतली काठी सोडूं नकोस , वाग त्या पोराच्या मनाप्रमाणं . म्हणतोय ना तो मग करून दे मंदाचं लग्न त्या विनायक विघ्नेशीं . मुलगाहि वेगळा होणार नाहीं , चरितार्थाला पैसाहि कमी पडणार नाहीं .
अण्णा : पोटाच्या भरतीसाठीं मुलीची विक्री करूं ? परिस्थितीनं मी लाचार असलों तरी प्रकृतीनं मी पुरुष आहें , रघुनाथ ! उपाशी राहीन , इभ्रत नाहीं विकणार .
काका : सहस्त्रबुद्धे खरेदीखत लिहून बसलेत तुझ्या इभ्रतीचं . जा जाऊन त्याच्यावर सही कर . ( पलीकडून सुलभा हातांतले बिलवर काढून मामंजींना देत -- )
सुलभा : मामंजी , हे द्यावेत नेऊन दुकानदाराला .
काका : द्यायचे नाहींत . तुझ्या नवर्‍याच्या कमाईंतले आहेत ना ते ? बापाशीं काय संबंध त्याचा ! त्याला विचारलंस का ?
सुलभा : ते इथं असते तर अशा वेळीं त्यांनींहि पैसे दिले असते .
काका : थांब , विचारतों त्याला , आणि सांगतों तुला .
अण्णा : नको , नको रघुनाथ , सूनबाई , घरांत नेऊन ठेव ते . हा जाऊन माधवला सांगेल आणि बोलणीं खावीं लागतील तुला .
सुलभा : मला घरांतल्या घरांतच बोलणीं खावीं लागतील . पण आपण पैसे दिले नाहींत , तर दुकानंत आपली शोभा होईल .
काका : अरे , घे घे ! नवरा श्रीमंत आहे तिचा , म्हणून ती भीक घालतेय तुला . प्रकृतीनं पुरुष आहेस ना तूं ? घे , घे . सून दया करतेय तुझ्यावर ! पदर पसर तिच्यापुढं ! नाहीं तर दुसरं काय करणार आहेस तूं म्हातारपणी ?
सुलभा : आपण कां निष्कारण उपहास करताय त्यांचा ?
काका : कोण कुणाचा कुणाचा उपहास करतंय ? तूं का मी ? आणि मला उलट विचारतेस ? माझ्याशीं बोलतांना जरा जपून बोलत जा , कारण धाकटा असलों तरी सासरा आहें तुझा .
सुलभा : मामंजी --
अण्णा : मी काय करूं सूनबाई ? माझ्या घरावर माझा ताबा उरलेला नाहीं , या घरांत आतां कुणाचा पायपोस कुणाच्या पायांत उरलेला नाहीं . ज्याला जें वाटेल तें त्यानं करावं . माझ्यापायीं तूं कशाला त्रास सहन करतेस ? नको बोलणीं खाऊंस उगीच . ठेवून दे ते पैसे . ( हांक मारून ) मंदा , मी येतों ग जरा बाहेर जाऊन .
काका : कुठं निघालास तूं अण्णा ?
अण्णा : कुठं तरी ! चरितार्थाची सोय बघण्यासाठीं ! म्हणजे म्हातारपणीं मुलावर अवलंबून राहायला नको . [ अण्णा बाहेर जातात . मंदा येते . ]
मंदा : कुठं गेले अण्णा ?
काका : जन्म दिलायना तुम्हांला ! तुमच्यासाठीं नोकरीची भीक मागायला गेलाय , तुमचीं पोटं भरायला हवीं ना . चांगले पांग फेडतां आहांत वापाचे !
सुलभा : पण त्यांनीं काय केलंय ?
काका : पलीकडं जाऊन बोल . या घरांत कां आलीस ? तुझ्यापायीं तो मुलगा वेगळा झालाय बापापासून . तूंच बिघडवलंस त्याला , म्हणून म्हातारपणीं हाल चाललेत असे . तुम्ही बायका घरांत आलांत कीं भांडणं सुरू व्हायचींच .
मंदा : तुम्ही इथं येऊन घर वेगळं केलंय . वाहिनीला कां बोलतां उगीच ?
काका : हिची बाजू घेऊन तूं कशाला भांडतेस माझ्याशीं ? सासर्‍याचं वर्चस्व नको म्हणून हिनंच वेगळं व्हायचा उपदेश केला असेल माधवला . मोकाट आयुष्य काढायला हवं ; वडील माणसांचा सासुरवास नको .
सुलभा : मामंजींचा कधींच सासुरवास होत नव्हता मला .
काका : माझा होतोय ; असंच ना ? तो होणारच . ध्यानांत सासर्‍याला पैसे देऊन सारवण घालायला आलीस होय ? हो पलीकडं !
सुलभा : ( पलीकडच्या दालनांत जातां जातां ) कां पण हें नाहीं नाहीं तें बोलतां आहांत ? वडिलांच्या ठिकाणीं मानतें मी त्यांना . दोन घरं निरनिराळी व्हावींत ; यांनीं वेगळं राहावं वडिलांपासून असं कधींच वाटलं नव्हतं मला . आमच्या माहेरी एकत्र कुटुंबच आहे .
काका : माहेराचं कौतुक माझ्यासमोर करूं नकोस ! तुम्ही बायका अशाच ! सासरी आलांत कीं माहेराचं कौतुक आणि माहेरी गेलांत कीं , सासरचं कौतुक . खबरदार पुन्हां या घरांत पाऊल टाकलंस तर !
मंदा : येत जा गं वहिनी . तुझंच घर आहे .
काका : सूनबाई , हीं घरं फोडण्याची वृत्ति चांगली नाहीं . तूं नाहीं म्हणू , पण माझी खात्री आहे . माझी काय सगळ्या पुरुषांची खात्री आहे , बायकांच्याशिवाय कलह नाहीं , रामायण -- महाभारतापासूनचे दाखले आहेत . तूं नाहीं म्हण , पण माझी खात्री आहे .
मंदा : असणारच . रामावण आणि महाभारत लिहिणारा एक पुरुषच होता ना ! तुमच्यासारखा !
काका : ( माधार घेत ) मी माधवचा सिनेमा बघून येतों . [ जातो . ]
मंदा : काय चाललंय हें वहिनी , घरांत सगळं ? अण्णांची परिस्थिति केविलवाणी झाली . सुरेशला नको त्या संवयी लागल्यात . हे काका पाहुणे म्हणून आले घरांत , तर अण्णांची बाजू घ्यायच्याऐवजीं सगळ्यांनाच धारेवर धरताहेत ! काय चाललंय हें वहिनी ?
सुलभा : कुटुंबं वेगळीं झालीं म्हणजे असं व्हायचंच . एका -- घराची कल्पना जुन्या लोकांनीं काढली ते कांहीं खुळे नव्हते .
मंदा : पण , अण्णा एकटेच कसं संभाळणार सगळं ? वहिनी , मघाशीं तो दुकानदाराचा मासूस अण्णांकडं येऊन गेला . अशीं माणसं घरांत येणं बरं नसतं ना वहिनी ?
सुलभा : तो विचार तुमच्या बंधूंनीं करायचा .
मंदा : विचार ? केलाय त्यानं कधीं आयुष्यांत ? तो तर वेळ सांपडेल तेव्हा संधि शोधत असतो अण्णांना बोलण्याची .
सुलभा : तात्पुरत्या प्रसिद्धीचा कैफ आहे हा ! तो उतरला म्हणजे डोळे उघडतील त्यांचे . किती उंच गेली तरी समुद्राची लाट सपाटीला आल्याशिवाय राहात नाहीं वन्सं . तुम्ही काळजी करूं नका , मीं ठरवलंय घरांत कसं वागायचं तें . त्यांना घर सांभाळता येत नसलं तर म्ला तें सांभाळलं पाहिजे ,
मदा : म्हणजे काय करणार आहेस तूं वहिनी ?
सुलभा : घर या संस्थेची जबाबदारी त्यांनी कळत नसली तर मी त्यांना ती पटवून देणार आहें , नको तीं माणसं घरांत घेत असतात . नाहीं यायचीं यापुढं , नाहीं त्या गोष्टी घरांत होत असतात . नाहीं व्हायच्या यापुढं ! तुम्ही एक काम करतां ? त्या रमेशना बोलावतां परत ?
मंदा : कशाला वहिनी , नको त्या आठवणी काढतेस ?
सुलभा : का हो , प्रेम आटलं वाटतं तुमचं ?
मंदा : तें ठीक आहे वहिनी , पण आज त्यांना हुंडा म्हणून दोन हजार रुपये द्यायला हवेत , ते कुठून द्यायचे ?
( दरवाजांत रमेश येऊन उभा राहतो . हातानें टक टक् करतों , )
मंदा : कोण आहे ?
रमेश : मी आहें -- रमेश भांडारकर ,
सुलभा : अगबाई , शंभर वर्षोंचं आयुष्य घेऊन आलेत ! वन्न्सं , मी त्यांच्याकरिता दूध घेऊन येतें हं , [ आंत जाते , मंदा अलीकडे येते . ]
रमेश : मंदा .
मंदा : तुम्ही ? तुम्ही या घरांत ?
रमेश : सुद्दाम भेटायला आलों . कॉलेजमध्यें येणं बंद कां केलंस तूं हाल्ली ?
मंदा : कांहीं नाहीं -- कुणाकडं आलांत तुम्ही ?
रमेश : अण्णासाहेबांच्याकडे .
मंदा : ते घरांत नाहींत .
रमेश : किती वेळ लागेल त्यांना परत यायला ?
मंदा : सांगून गेले नाहींत .
रमेश : मग जाऊं मी परत ?
मंदा : तें तुमच्या मर्जीवर आहे !
रमेश : माझं जरा ऐकशील का मंदा ?
मंदा : पुष्कळ ऐकलंय्‌ पूर्वी !
रमेश : तूं पूर्वीं न ऐकलेलं आज मी बोलणार आहे !
मंदा : म्हणजे वडिलांची संमति मिळाली ?
रमेश : नाहीं . तुझ्या बंधूंचंच म्हणणं अनुभवानं पटलं मला ! प्रेमाच्या नात्यापेक्षां वडिलांचं प्रेम मला जवळचं नाहीं वाटत ! हुंडा देण्याची गरज नाहीं म्हणून सांग अण्णांना ! आणि सांग तुझ्या दादाला . मी वेगळा राहणारा आहें वडिलांपासून !
मंदा : नाहीं , वडिलांच्यापासून वेगळा राहणारा मुलगा मेहुणा म्हणून दादाला चालत असला तरी जांवई म्हणून अण्णा स्वीकारणार नाहींत ! आणि त्यांना दुखवून तुमच्याशीं लग्न करण्याची माझी इच्छा नाहीं . सुनेच्या पावलानं घर वेगळं झालं हा कलंक माझ्या माथीं यायला नकोय !
रमेश : मंदा !
मंदा : मी हें आनंदानं बोलत नाहीं , रमेश ! पण जें दुःख प्रत्यक्ष मी माझ्या घरांत पाहतें आहें हें तुमच्या घरांत यावं असं मला वाटत नाहीं . तुम्ही जाऊं शकतां . आमची परिस्थिति बदलून हुंडा भरण्याची ऐपत माझ्या वडिलांना आली तर तुमचा हात धरण्यापरतं मला दुसरं सौभाग्य नाहीं ! पण कृपा करून तुम्ही --
रमेश : या घरांत येऊं नको ?
मंदा : खरंच नको रमेश ! आणि यायचंच असेल तर तुमच्या वडिलांची संमति मिळाल्याशिवाय नको . अशा तर्‍हेनं तुम्ही घरांत आलेलं अण्णांना आवडणार नाहीं .
रमेश : ठीक आहे मंदा ; पुन्हा मी या घरांत येणार नाही ! निदान माझ्या वडिलांची संमति मिळेपर्यंत !
( रमेश जातो . सुरेश प्रवेश करतो व माधवच्या खोलींतून सुलभाहि येते . )
सुलभा : काय केलंत हें वन्सं ? का वागलांत अशा ?
मंदा : ते तसे वागले होते म्हणून . त्यांना कळलं असेल मी अशी कां वागलें तें , नाहीं तरी आयुष्य हें गणितच आहे . त्यांनींच सांगितलं होतं मला . नाहीं जमला एक गुणाकर असं समजावं त्यांनीं .
सुलभा : मला बरं वाटलं नाहीं तुमचं असं तोडून वागणं ! मामंजींना कळलं तर त्यांनाहि नाहीं बरं वाटणार .
मंदा : ( एका बाजूला बसलेल्या सुरेशकडं बघत . ) त्याना बरं वाटणार नाहीं अशा पुष्कळ गोष्टी होतात हल्ली या घरांत . जो तो आपल्या मर्जीप्रमाणें वागतोय , त्यांना काय वाटेल त्याची काळजी केलींय का कोणीं ?
सुलभा : भाऊजी , तुमच्या फॉर्मचं काय झालं ?
सुरेश : तुम्हांला काय करायचंय ? आम्ही नापास झालों म्हणून दादा मा पैसे देणार आहे ?
मंदा : ऐकून ठेव वहिनी , पूर्वी कॉलेजांतून आल्याबरोबर दमून भागून आलों , म्हनून तूं कौतुकानं खायला देत होतीस , असशील . म्हणून काय झालं ? आई गेल्यानंतर म्हणे आईच्या मायेनं सकाळ -- संध्याकाळ आम्हांला जेवायला घालणारं दुसरं कोणी नव्हतं , तूं आलीस : असशील . पण आतां आम्ही वेगळे झालोंत , आमच्या घरांत आम्ही वाटेला तें करूं , चोर्‍या करूं , टर्मची फी बुडवूं , अभ्यासाचीं पुस्तकं विकून येऊं दुकानांत , तुला काय करायचंय ? आम्ही आतां वेगळे झालों आहोंत .
सुरेश : पण मी असं कुठं म्हटलं होतं ?
मंदा : कांहीं बोलूं नकोस .
[ मंदा आंत निघून जाते . ]
सुरेश : हं , जा गेलीस तर -- पण मला भूक लागली आहे . मी तशा अर्थानं नव्हतं म्हटलं . बरं का वहिनी , [ ती पलीकडच्या दालनांत जाते . ] ए , ए वहिनी . रागावलीस ? पण बोलायला काय होतंय ? हं , बरोबर . आम्ही लेखक नाहीं ना ? दादा आहे . आमचे अण्णासुद्धां होते पूर्वी . मीसुद्धां होईन पुढं . मी कविता करतों . हो वहिनी , मग मी सुद्धां गोष्टी लिहीन सिनेमाच्या . श्रीमंत होईन दादासारखा . पण वेगळा नाहीं होणार . अण्णांना दुःख नाहीं का होत ? मग वेगळं कशाला व्हायचं ? मग सहस्त्रबुद्धयाचं बिल कुणीं द्यायचं ? म्हणून मी बोललों रागानं , अण्णा हल्लीं जेवतसुद्धां नाहींत नीट . मल माहीत आहे त्यांना फ्लॉवरची भाजी खूप आवडते . पूर्वीं रोज आणायचे . ( फळीवर चढून तिथला रुपया खिशांत टाकतो . ) आमच्यासाठीं आपली इच्छा मारतात ते . चार आणे देतात भाजीला ; तेवढयांत कशी येणार भाजी चांगली ? पूर्वीं संध्याकाळीं ते पाव खायचे दुधाबरोबर , हल्लीं नाहीं खात . त्रास होतो म्हणतात ; त्रास पोटाचा नाहीं , दादाचा आहे , कुणीच नाहीं आमचं मग तूं तरी कशाला बोलशील ? रागवा , रागवा ! ( ओरडतो ) पण मला भूक लागलीय . हँ हँ हँ ! कुणी उत्तरसुद्धां देत नाहींत . कुणीच नाहीं आपलं . नाहीं कुणी आपलं . नाहीं कुणी आपुलें . आपुले जग वैरी झालें . जग म्हणजे घर . सगे सोयरे हितचिंतकहि . सर्व पारखे झाले . वहिनी , बघ मीसुद्धां कविता करतों आग भुकेची -- पोटी -- पोटी नाही डोळ्यांत ,-- आग भुकेची डोळी . नाहीं . नयनीं आली . आग भुकेची नयनीं आली . आई . ! अँ : . ! पण आई आहे कुठं ? नसूं दे . पण कवितेंत आई चांगली असते . आग भुकेची नयनीं आली तेज करपुनी गेलें . तेज डोळ्यांतलं . हँ हँ ! डोळ्यांतलं तेज करपून गेलंय , काय आयडिया आहे !-- तहानेलेल्या ह्रदयाचेंहि पाणी पाणी झाले . तहानेचंच पाणी झालं . आई असती तर द्दष्ट काढली असती माझी . आतां कोण आहे ? ( बहिनी डोळे पुसते . ) निदान कविता ऐकून स्वायला तरी दिलं असतं . ( ओरडतो ) मला भूक लागलीय -- पंचप्राण पोटांत कोंडले . कुठं असतात कोणाला ठाऊक ? आमच्या पोटांतच आहेत . अं .-- भुकेनं जीवित धगधगलें .-- पुढं -- पुढं काय ?. हँ . ! नाहीं सुचत . पण कवितेनं पोट कुठं भरतंय ? अग आक्का , मला भूक लागलीय . ( आंतून मंदा येते व त्याच्यापुढें बशी आपटते . ) हळू ; केवडयानं बशी आपटलीस ? नवीन आणायला आतां काय दादा आहे काय घरांत ? अन चहा कुठंय ? केला नाहीं का अजून ? अरेच्चा ! मी एकटाच बडबडतोंय . तुम्हांला बोलायला काय होतंय ? असा काय गुन्हा केलाय मीं ? चहा दे ना !
मंदा : वहिनी , साखर का थोडी उसनी ?
सुलभा : कां ? ( पडद्या पलीकडून बोलते आहे . )
मंदा : साहेबांना चहा हवाय .
सुलभा : आमच्या घरांतली चालेल ?
मंदा : अण्णांनीं नाहींच घेतला चहा . पण बाकीच्यांना लागतं ना गिळायला .
सुरेश : बोल वाटेल तसलं . उपहासानं .
सुलभा : मामंजींनीं आणली नाहीं आज साखर ?
मंदा : आणणार होते . पण त्यांच्या खिशाला भोंक पदलंय .
सुलभा : म्हणजे ?
मंदा : सकाळीं एक रुपया चौदा आणे त्यांच्या खिशांत होते . चौदा आणे पडले . ( सुरेशच्या हातातून चमचा पडतो . )
सुलभा : कसला आवाज झाला हो ?
मंदा : हल्लीं रोज पडतात त्यांच्या खिशांतले पैसे . मिळकत भरपूर आहे ना त्यांना ; म्हणून आम्ही हॉटेलांत जाऊन खर्च करतों . तरी आम्हांला घरांत चहा लागतोच .
सुलभा : मग घरांत खावं कीं हवं तें . हॉटेलांत कशाला जावं लागतं ?
मंदा : कॉलेजमध्यें गेल्यावर फँशन म्हणून जावं लागतं , शिवाय अण्णांनासुद्धां समाधान वाटतं , आम्हीं असं केलं म्हणजे .
सुरेश : तसं नाहींय .
सुलभा : आणि फँर्म मिळाला का तुमचा परीक्षेचा ?
मंदा : नाहीं . टर्मंची फीच भरली नाहीं आम्हीं . उधळले ते पैसे .
सुरेश : तसं नाहींय . आपल्याला ठाऊक नाहीं त्या बाबतींत शिष्टपणानं बोलूं नये .
मंदा : मी तुझ्याशीं बोललें नाहीं . तुझं खाणं संपलं का ? भरलं का पोट ? का आणखी घालूं करून ?
सुरेश : हेंसुद्धां नकोय . जा घेऊन . तुमच्या बोलण्यानं भरलंय , थांब आतां , अण्णांना येऊं देत .
मंदा : ऐकतील ना सगळं तूं सांगितलेलं . तुमच्यासाठींच खस्ता खातायत .
सुलभा : कुठं गेलेत मामंजी ?
मंदा : नोकरी शोधायला गेलेत . पैसे नकोत मिळवायला ? आमच्या कॉलेजचा खर्च चालवायल ; आमच्या हॉटेलची बिलं भागवायला ?
सुरेश : त्या काकानं केली असेल चहाडी . वाटेल तें सांगतात . मी हॉटेलांत जात नाहीं .
मंदा : थापा मारूं नकोस .
सुरेश : थापा नाहींत .
मंदा : मग कुठं जातात अण्णांच्या खिशांतले पैसे ? आज सकाळीं चौदा आणे गेले त्यांच्या खिशांतले . कुणीं नाहीं घेतले तुझ्याशिवाय .
( सुलभा दुधाचा कप घेऊन इकडे येते . )
सुलभा : असं करूं नाहीं भाऊजी . काय हवं तें घरांत मागून घ्यांव . हॉटेलांत कशाला जायचं ? मामंजीना वाईट नाहीं का वाटत ? ( कप त्याच्या पुढें करते . ) हं घ्या .
सुरेश : मला नकोय चहा .
सुलभा : चहा काय ? खिशांत पैसे असतील , बाहेर दुकानं आहेत .
सुरेश : ( काकुळतीला येऊन आणि चिडून ) मी हॉटेलांत जात नाहीं . अण्णांची शपथ !
मंदा : मग काय केलंस त्या पैशाचं ? ( एक पिशवी आणून तिच्यापुढं आपटतो . ) हें काय ?
सुरेश : फ्लॉवरची भाजी आणि पाच आणलेत .
मंदा : कशाला ?
सुरेश : अण्णांसाठीं .
सुलभा : तुम्हांला कुणीं सांगितलं होतं आणायला ?
सुरेश : मींच आणले . आम्हांला जें जें हवं , तें तें अण्णा करतात . त्यांना काय हवं तें कुणीच करीत नाहीं . आपण करावं म्हणून मीं आणले . काल आम्ही पत्ते खेळत होतों -- काका , अण्णा , आक्का आणि मी . लाडीस . आक्काला विचारा . ती रागावलीसुद्धां माझ्यावर . अण्णांच्याकडं बदामाला मारती आहे हें ठाऊक असूनसुद्धा एक्का टाकला मीं . त्यांना हुकुमानं हात घेता यावा म्हणून . त्यांना हात मिळाला तेव्हां माझ्या डोळ्यांत पाणी आलं . हिनं विचारलं . रडतोस कशाला ? पण तें आनंदाचं पाणी होतं , त्यासाठीच आणली ही मीं ह्फॉवरची भाजी आणि पाव ; त्यांना खातांना बघून आनंदानं रडतां यावं म्हणून .
मंदा : चोरीच्या पैशानं .
सुरेश : पण मी हॉटेलांत गेलों नव्हतों .
सुलभा : आणि कुठले पैसे मिळाले असं मामंजींनी विचारलं तर ?
सुरेश : मी सांगणार होतों त्यांना .-- सांपडले म्हणून .
मंदा : थापा .
सुरेश : शपथ नाही .
मंदा : आणि टर्मची फी ? त्याचं काय झालं ?
सुरेश : ठाऊक नाहीं मला . कांहीं सांगत नाहीं मी . जा , हें घेऊन जा ! जा घेऊन ! तूंच खा , जा ! जा घेऊन बशी ! कांहीं बोलायचं नाहीं मला . जा ! जा !!
मंदा : नको तर नको खाऊस . ( असें म्हणून बशी घेऊन जाते . )
सुरेश : आमच्यावर विश्वास नाहीं कुणाचा .
सुलभा : माझा आहे विश्वास तुमच्यावर . तुम्ही हें दूध घ्या बघूं
सूरेश : मला नको .
सुलभा : दुधाला नाहीं म्हणूं नाहीं .
सुरेश : तूं कां आलीस आमच्या घरांत ? ( कप तोंडाला लावतो . )
काका : ( त्या बाजूनें येऊन ) सुनबाई . कुठं आहेस गं ?
[ सुलभा तिकडे जाते . ]
काका : तिकडे काय करत होतीस ? तुझा नवरा तिकडे दिवे लावतोय . घरांत असा अंधार ! तो आल म्हणजे मला शिव्या देईल . ( सुरेश खिशांतला रुपया काढून परत फळीवर ठेवत असतांना काका इकडे येतात . ) का हो चिरंजीव ! आपलं काय चाललंय ? ( त्यांच्या शब्दानें दचकून रुपया पडतो , तो उचलून -- ) रुपाय ? अस्सं ! म्हणजे वडिलांनीं ठेवला होता तो आपण चोरत होतां ?
सुरेश : नाहीं ;
काका : हो . शब्द चुकला असेल . लेखकांचे बंधु आपण , शब्दांची दुरुस्ती करीत बसाल . वर्तनाची न होईना ! चोरत नव्हतां , मग तुम्हांला कुठं तरी सांपडला असेल तो ठेवत होतात ?
सुरेश : ठेवत होतों . मीं घेतलेला होता उचलून .
काका : तो परत ठेवत होता ? पश्चात्तापानं का काय ? अरेरे ! असं नका करत जाऊं . पश्चात्ताप म्हणजे मूर्खपणा ? तुमच्या वडिलांनीं केला पाहिजे . तुम्हांला करून कसं भागेल ? गुन्हेगार ते आहेत ; तुम्हांल जन्म दिला ना ? असं नका करत जाऊं कांहीं तरी खुळ्यासारखं . चला . चला ; आपण जाऊं बाहेर . चैन करूं या . कुठं मिळतात बटाटेवडे चांगले ? प्रभा विश्रांतिगृह ? का कँफे हौस ? का पूजम ?
सुरेश : मला ठाऊक नाहीं ,
काका : वा , वा , ! हें कांहीं तरीच . तुम्हांला नाहीं तर कुणाला माहीत असणार ?
सुरेश : त्या हॉटेलच्या मालकांना विचारा !
काका : अहो , तुमच्या जिवावर तर त्यांचा धंदा . श्रम करायला नकोत ; तरी मिळकत चालूं . वडिलांना काय कष्ठ पडतात थोडेच संसार चालवायला ? तुम्हीं नाहीं उधळायचे तर काय उपयोग त्यांनीं ठेवलेल्या पैशाचा ?
सुरेश : जो उठतो तो आम्हांलाच बोलतो .
काका : अहो , स्तुति करतोंय तुमची . बोलून कसं भागेल ! पाठ थोपटायला हवी तुमची ! आदर्य मुलगा म्हणून गौरव करायला हवा तुमचा ! आदशीचे धडे बंधुराज देतात तुमचे प्रेक्षकांना चित्रपटात ; तुम्ही घरांत आपल्या वडिलांना धडे द्या .
सुलभा : पाहून आलांत तुम्ही चित्रपट ?
काका : हो . बघून धन्य पावलों ?
सुलभा : कसा आहे ? तुम्हांला आवडला ?
काका : उत्कृष्ट ! प्रश्न आहे काय ? यांचेच बंधु ते . त्यांचेच बंधु हे . आदर्श आहे !
सुलभा : इतक्यांत संपला ?
काका : मीं मधूनच आलों उठून . ‘ घरांतल्या मुलाबाळांना आणि सुना -- मुलींना घेऊन अवश्य पाहावा कोणाहि सभ्य गृहस्थांनीं ’ अशी जाहिरात केली आहे त्याची .
सुलभा : अस्सं ?
काका : एकमेकांच्या चेहर्‍याकडं बघतील ? बिशाद काय ! पडद्यावरून जी नजर उचलली त्यांनीं . ती स्वतःच्या पायाशीं आणली एकदम ; आपल्या पायांखालीं यांतलंच कांहीं जळतंत का तें बघायला . उत्कृष्ट ! आदर्श बोलपट ! वडिलांचं नांव गाजवणार ! ते लेखक होते म्हणे , सूर्ख . कांहीं तरी लिहीत होते . चुकलंच . याच्या पोटीं त्यानं जन्म द्यायला हवा होता . चित्रपट संपेपर्यंत लोकांनीं जयघोष चालवल होता ,-- माधवचा . आणि पर्यायानं त्याच्या बापाचा ! सुलगा बापाचं नांव काढतो असं म्हणतात तें असंच असावं बहुतेक .
सुरेश : हं . दादा कितीहि वाईट असला तरी असलं घाणेरडं कधींच लिहिणार नाहीं . ह्यांना आपली जेव्हां तेव्हां ज्यांना त्यांना नांवंच ठेवायल हवींत . [ जातो . ]
सुलभा : ते काय करणार ? पैसे देणार्‍या माणसाला हवं तसं लिहिलं त्यांनीं . ( पलीकडे सुलभेच्या मागे दरबाजांत विनायक उभा आहे . )
काका : जितपत भांडवल तितपत बुद्धि .
विनायक : लिहिणाराला अक्कल नको ? तो कांहीं धंदा नव्हे माझा , मी फक्त पैसे दिलेत त्याला , आणि तेहि कर्जाऊ .
सुलभा : कां आलांत तुम्ही या घरांत न विचारतां ?
विनायक : माधवला भेटायल आलोंय .
काका : ते घरीं नाहींत हें माहिती नव्हतं . ?
विनायक : आपण आहांत वाटतं ?
काका : मग आमच्या नांवामागं आपण कुठं ‘ कै .’ वगैरे वाचलं काय ?
विनायक : कसा काय वाटला चित्रपट आपल्याला ?
काका : होपलेस !
विनायक : थँक् यू ! म्हणजे उद्यां पैसे मागायच्या वेळी तुमची साक्ष उपयोगी पडेल .
काका : ते त्या वेळीं पाहूं . ( काका घरांत जातात . )
विनायक : पण आमचा वायदा पिक्चर लागेल त्या दिवशी पैसे मिळण्याचा ठरला होता .
सुलभा : ते आल्यावर या .
विनायक : मी सावकार आहे त्यांचा .
सुलभा : जें काय सांगायचं असेल तें त्यांना सांगा आल्यावर . पण यापुढे ते नसतांना या घरांत तुम्ही पाऊल ठेवलेलं मला चालणार नाही .
विनायक : तेंच मी तुम्हांला सांगतों , तुम्ही त्याला सांगा . मी कर्जाऊ पैसे दिले होते त्याला . त्यांतूनसुद्धा ते जर फेडण्याची त्याच्यांत शक्ति नसेल तर दुसरा उपाय -- मी मंदाशी लग्न करायला तयार आहे .
सुलभा : गेट आऊट आय से ! तुमची योग्यता तुम्हांला ठाऊक नसली तर मी सांगते . प्लीज गेट आऊट ! मंदाच्या जोडयाजवळसुद्धां उभं राहण्याची तुमची लायकी नाही , तिच्याशीं लग्न लावायल निघालांत तुम्ही ?
विनायक : त्यासाठीं पैसे मोजलेत मीं .
सुलभा : बाहेर व्हा !
विनायक : होतों . परिणाम चांगल नाहीं होणार याचा . आतां मी जातो ; पण पुन्हां येणारच . आणि पुन्हां येणार ते एक मंदाला मागणी घालण्यासाठीं किंवा घरावर जप्ती घेऊन तरी ! सुज्ञांस अधिक सांगणें नलगे .
( असें म्हणत तो जातो आणि काका इकडे येतात . )
काका : तूं हांकलून दिलंस वाटतं त्याल ? हरकत नाहीं . तुझ्या नवर्‍याल पटेल का हें पण ?
सुलभा : विचारणार नाहीं , सांगणार आहें . यापुढं मी त्यांना ,
काका : काय तें ? [ अण्णा पलीकडे येतात . ]
सुलभा : यापुढंहि वडिलांचा हात सोडून वेगळं राहायचं असं त्यांनीं ठरवलं असलं , आणि असलींच माणसं घरी येणार असलीं तर मी घर सोडून माहेरीं जाईन असं .
काका : जा तूं ! बाप घरांत घेईल का तुझा ?
अण्णा : त्यानं नाहीं घेतलं तर मी घेईन . सून म्हणून ती घरांत आली असली तरी मानतों मी मुलगी तिला .
काका : आलांत ? आणि देणं देऊन आलांत का सहस्त्रबुद्धयांचं ?
अण्णा : नाहीं . सुरेश कुठं गेलाय् ग मंदा ?
मंदा : बसलाय सांग जाऊन बागेंत . कविता करतोय .
काका : का रे ! आणखी काय उपद‌व्याप केलान् त्यानं ?
अण्णा : टर्म भरण्यासाठीं दिलेले पैसे देऊन सुरेशनं बिल भागवलं सहस्त्रबुद्धयांचं . तें सांगाण्यासाठीं बोलावलं होतं मला त्यांनीं . त्या कारकुनानं उगाच वेडावांकडा निरोप सांगितलान .
काका : छान ! त्या पोराला कींव आली म्हण की तुझी . बरं झालं . अनायासे त्याचंहि शिक्षण बंद झालं . थोरल्या मुलाकडून मिळणारी प्राप्ति बंद झालीय् ; सोय केली धाकटयानं तुझी . मंदाचं शिक्षण थांबलंच आहे ; हा दुसरा खर्च वांचला . वा . कल्याणकर्ता आहेस मुलांचा !
अण्णा : सगळींच माणसं माझ्याइतकीं वाईट नाहींत जगांतलीं . दुकानांतून पैसे घेऊन त्याचा फॉर्म आणायल गेलों मी . पण परत येतांना ते पैसे त्यांचे त्यांना देऊन परत आलो .
काका : कां ? मिळाला नाही फॉर्म ?
अण्णा : मिळाला . त्याचाहि आणि मंदाचाहि .
मंदा : तो कसा , अण्णा ?
अण्णा : सुरेशनं माझ्या सहीनं पत्र लिहिलं होतं प्रिन्सिपॉलना .
काका : तुझ्या सहीनं ? वा . ? गुणी आहेत हां तुझीं पोरं एकेक !
अण्णा : खरंच गुणी आहेत . माझी सही करणं हा गुन्हा लहान वाटेल इतकं ह्रदय पिळवटणारं होतं तें , आमच्या विभक्त कुटुंबाच्या परिस्थितविर विदारक प्रकाश टाकला आहे , त्या टीचभर पोरानं त्या वीतभर पत्रांत . असला हुशार मुलगा शिक्षणापासून दुरावूं नये म्हणून प्रिन्सिपालँनं दोन्ही फॉर्म देण्याची परस्त्पर व्यवस्था केली होती . आणि तूहि बघ ; ते पैसे वगैरे गेल्याचं नको बोलूंस त्याला . अभ्यास करूं दे . आणि तूंहि आतां जोरांत तयारीला लाग परीक्षेच्या .
काका : बघ , बघ , वाटेल तशी बोलत असतीस ना त्याला ? बघ किती उपयोगी पडला तुझ्या तो तें !
मंदा : तुमचं बरोबर आहे . ज्या बाजूला सरशी , त्या बाजूला .
काका : त्या बाजूला सरशीच असते नेहमी . फक्त एकदां सुरुवात व्हावी लगते सरशीची . ( सुरेश दरवाजांत येऊन उभा राहतो . )
सुरेश : ‘ तहानेलेल्या ह्रदयाचंहि पाणी पाणी झालं ! ’ अण्णा ! मीं कविता केलीय् .
अण्णा : ह्या कविता करण्यापेक्षां आतां जरा अभ्यास कर आणि पास हो .
सुरेश : पण मी यंदा परीक्षेला --
अण्णा : बसणार आहेस . कळलंय मला सगळं . मी सहखबुद्धयांना भेटलों आणि कॉलेजच्या प्रिन्सिपॉलनाहि .
सुरेश : अण्णा ! माझी चूक झाली . मीं चौदा आणे घेतले होते तुमच्या खिशांतले .
काका : हं . माफ करून टाक त्याला . थांबलास कशाला ? चांगला बाप आहेस तूं .
अण्णा : होय , ऐक रे रघुनाथ , हा चांगला बाप बोलतोय . माफ केलंय मी तुला सुरेश . ( तो पाय धरतो . ) ऊठ , ऊठ ! आनंद यायचा म्हणजे असा चहूंबाजूनं येत असतो . ( बाहेर पोस्टमन अण्णासाहेब आगरकर नांवाचा पुकारा करतो . सुरेश लखोटा घेऊन आंत येतो . अण्णांचे डोळे लखोटा वाचून भरून येतात . )
काका : का रे ? तुझ्या डोळ्यांत पाणी कां ?
अण्णा : तें पाणी आनंदाचं आहे . तुला म्हटलं होतं ना मी ?’ आनंद यायचा झाला म्हणजे असा चहूंबाजूंनीं येतो . ’ दिल्लीला राष्ट्रपतींकडून लौकरच माझा सत्कार होणार आहे . ( काका सँलूट करतात . )
काका : कांहीं झालं तरी माझा भाऊ आहे .
अण्णा : रघुनाथ , मी जाणार आहें दिल्लीला ; तेव्हां सूनबाईकडे जरा लक्ष ठेव . कारण दिवस गेले आहेत तिला . साहित्य -- शारदेच्या मंदिरांत मी आजवर केलेली " अल्प स्वल्प सेवा माझी आज फळां आली " " याचसाठीं केला होता अट्टाहास , शेवटचा दीस गोड व्हावा --"
[ काका अण्णांच्या पायां पडतात व पडदा पडतो ]
दुसरा अंक समाप्त .