रसार्णव - चतुर्थः पटलः

श्रीदेव्युवाच
यन्त्रमूषाग्निमानानि न ज्ञात्वा मन्त्रवेद्यपि ।
किं करोति महादेव तानि मे वक्तुमर्हसि ॥१॥
श्रीभैरव उवाच
रसोपरसलोहानि वसनं काञ्जिकं विडम् ।
धमनीलोहयन्त्राणि खल्लपाषाणमर्दकम् ॥२॥
कोष्ठिका वक्रनालं च गोमयं सारमिन्धनम् ।
मृन्मयानि च यन्त्राणि मुसलोलूखलानि च ॥३॥
सण्डसीपट्टसंदंशं मृत्पात्रायःकटोरकम् ।
प्रतिमानानि च तुला छेदनानि कषोपलम् ॥४॥
वंशनाडीलोहनाडीं ऊषाङ्गारांस्तथौषधीः ।
स्नेहाम्ललवणक्षार विषाण्युपविषाणि च ॥५॥
एवं संगूह्य सम्भारं कर्मयोगं समाचरेत् ॥६॥
द्रवद्रव्येण भाण्डस्य पूरितार्धोदरस्य च ।
मुखे तिर्यक्कृते भाण्डे रसं सूत्रेण लम्बितम् ।
तं स्वेदयेत्तलगतं दोलायन्त्रमिति स्मृतम् ॥७॥
लोहमूषाद्वयं कृत्वा द्वादशाङ्गुलमानतः ।
ईषच्छिद्रान्वितां एकां तत्र गन्धकसंयुताम् ॥८॥
मूषायां रसयुक्तायां अन्यस्यां तां प्रवेशयेत् ।
तोयं स्यात्सूतकस्याधः ऊर्ध्वाधो वह्निदीपनम् ॥९॥
रसोनकरसं भद्रे यत्नतो वस्त्रगालितम् ।
दापयेत्प्रचुरं यत्नाताप्लाव्य रसगन्धकौ ॥१०॥
स्थालिकायां निधायोर्ध्वं स्थालीं अन्यां दृढां कुरु ।
संधिं विलेपयेद्यत्नात्मृदा वस्त्रेण चैव हि ॥११॥
स्थाल्यन्तरे कपोताख्यं पुटं कर्षाग्निना सदा ।
यन्त्रस्याधः करीषाग्निं दद्यात्तीव्राग्निमेव वा ॥१२॥
एवं तु त्रिदिनं कुर्यात्ततो यन्त्रं विमोचयेत् ।
तप्तोदके तप्तचुल्ल्यां न कुर्याच्छीतले क्रियाम् ॥१३॥
न तत्र क्षीयते सूतो न च गच्छति कुत्रचित् ।
अनेन क्रमयोगेन कुर्याद्गन्धकजारणम् ॥१४॥
ऊर्ध्वं वह्निरधश्चापो मध्ये तु रससंग्रहः ।
मूषायन्त्रमिदं देवि जारयेद्गगनादिकम् ॥१५॥
गर्भयन्त्रं प्रवक्ष्यामि पिष्टिकाभस्मकारणम् ।
चतुरङ्गुलदीर्घां तु मूषिकां मृन्मयीं दृढाम् ॥१६॥
त्र्यङ्गुलां मध्यविस्तारे वर्तुलं कारयेन्मुखम् ।
लोहस्य विंशतिर्भागा एको भागस्तु गुग्गुलोः ॥१७॥
सुश्लक्ष्णं पेषयित्वा तु तोयं दद्यात्पुनः पुनः ।
मूषालेपं ततः कुर्यात्तले पिष्टीं च निक्षिपेत् ॥१८॥
तुषकर्षाग्निना भूमौ मृदुस्वेदं तु कारयेत् ।
अहोरात्रं त्रिरात्रं वा रसेन्द्रो भस्मतां व्रजेत् ॥१९॥
जारणे मारणे चैव रसराजस्य रञ्जने ।
यन्त्रमेकं परं मर्म यत्रौषध्यो महाबलम् ॥२०॥
औषधीरहितश्चायं हठाद्यन्त्रेण बध्यते ।
सर्वत्र सूतको याति मुक्त्वा भूधरलक्षणम् ॥२१॥
देवताभिः समाकृष्टो लोष्टस्थोऽपि हि गच्छति ।
तस्माद्यन्त्रबलं चैकं न विलङ्घ्यं विजानता ॥२२॥
मन्त्रौषधिसमायोगात्सुसिद्धं कुरुते ह्ययम् ।
मन्त्रोऽघोरोऽत्र जप्तव्यो जपान्ते पूजयेद्रसम् ॥२३॥
एकान्ते तु क्रिया कार्या दृष्टान्यैर्विफला भवेत् ॥२४॥
गन्धकस्य क्षयो नास्ति न रसस्य क्षयो भवेत् ।
क्षयो यन्त्रस्य विज्ञेयः यन्त्रे विक्रियते क्रिया ।
अलाभे कान्तलोहस्य यन्त्रं लोहेन कारयेत् ॥२५॥
वह्निलक्ष्यं अविज्ञाय रसस्यार्धक्षयो भवेत् ।
यन्त्रक्षयविधिज्ञस्य चतुर्थांशक्षयो भवेत् ॥२६॥
द्विमासेन द्वितीयांशं तृतीयांशं त्रिभिर्भवेत् ।
महाग्निं सहते ह्येष सारितो यत्र तिष्ठति ॥२७॥
खर्परं सिकतापूर्णं कृत्वा तस्योपरि न्यसेत् ।
अपरं खर्परं तत्र शनैर्मृद्वग्निना पचेत् ॥२८॥
पञ्चक्षारैस्तथा मूत्रैर्लवणैश्च विडं ततः ।
हंसपाकः स विज्ञातो यन्त्रतन्त्रार्थकोविदैः ॥२९॥
कृष्णा रक्ता च पीता च शुक्लवर्णा च मृत्तिका ।
आद्या श्रेष्ठा कनिष्ठान्त्या मध्यमा मध्यमा मता ॥३०॥
दग्धधान्यतुषोपेता मृत्तिका कोष्ठिकाविधौ ।
वक्रनालकृता वापि शस्यते सुरसुन्दरि ॥३१॥
गारा दग्धा तुषा दग्धा दग्धा वल्मीकमृत्तिका ।
अजाश्वानां मलं दग्धं यावत्तत्कृष्णतां गतम् ॥३२॥
वासकस्य च पत्त्राणि वल्मीकस्य मृदा सह ।
पेषयेद्वह्नितोयेन यावत्तत्श्लक्ष्णतां गतम् ॥३३॥
मर्दयेत्तेन बध्नीयात्वक्रनालं च कोष्ठिकाम् ॥३४॥
गारा दग्धा तुषा दग्धा दग्धा वल्मीकमृत्तिका ।
चीरमङ्गारकः किट्टं वज्रेणापि न भिद्यते ॥३५॥
दग्धाङ्गारस्य षड्भागा भागैका कृष्णमृत्तिका ।
चीरमङ्गारकः किट्टं वज्रमूषा प्रकीर्तिता ॥३६॥
तुषं वस्त्रसमं दग्धां मृत्तिका चतुरंशिका ।
कुपीपाषाणसंयुक्ता वरमूषा प्रकीर्तिता ॥३७॥
प्रकाशा चान्धमूषा च मूषा तु द्विविधा स्मृता ॥३८॥
प्रकाशमूषा देवेशि शरावाकारसंयुता ।
द्रव्यनिर्वाहणे सा च वादिकैः सुप्रशस्यते ॥३९॥
अन्धमूषा तु कर्तव्या गोस्तनाकारसंनिभा ।
पिधानकसमायुक्ता किंचिदुन्नतमस्तका ॥४०॥
पत्त्रलेपे तथा रङ्गे द्वंद्वमेलापके तथा ।
सैव छिद्रान्विता मन्दा गम्भीरा सारणोचिता ॥४१॥
तिलभस्म द्विरंशं तु इष्टकांशसमन्वितम् ।
भस्ममूषा तु विज्ञेया तारासंशोधने हिता ॥४२॥
मोक्षक्षारस्य भागौ द्वौ इष्टकांशसमन्वितौ ।
मृद्भागास्तारशुद्ध्यर्थं उत्तमा वरवर्णिनि ॥४३॥
रक्तवर्गेण सम्मिश्रा रक्तवर्गपरिप्लुता ।
रक्तवर्गकृतालेपा सर्वशुद्धिषु शोभना ॥४४॥
शुक्लवर्गेण सम्मिश्रा शुक्लवर्गपरिप्लुता ।
शुक्लवर्गकृतालेपा शुक्लशुद्धिषु शोभना ॥४५॥
विडवर्गेण सम्मिश्रा धृतिमिच्छति जारणे ।
निर्वाहणं प्रकुर्वीत रक्तवर्गप्रलिप्तया ॥४६॥
विषटङ्कणगुञ्जाभिः मूषालेपं तु कारयेत् ।
प्रकाशायां प्रकुर्वीत यदि वाङ्गारलेपनम् ॥४७॥
तस्यां विन्यस्य मूषायां द्रव्यमावर्तयेद्बुधः ।
लेपो वर्णपुटं देवि रक्तमृत्सिन्धुभूखगैः ॥४८॥
आवर्तमाने कनके पीता तारे सिता प्रभा ।
शुल्वे नीलनिभा तीक्ष्णे कृष्णवर्णा सुरेश्वरि ॥४९॥
वङ्गे ज्वाला कपोताभा नागे मलिनधूमका ।
शैले तु धूसरा देवि आयसे कपिलप्रभा ॥५०॥
अयस्कान्ते धूम्रवर्णा सस्यके लोहिता भवेत् ।
वज्रे नानाविधा ज्वाला खसत्त्वे पाण्डुरप्रभा ॥५१॥
न विस्फुलिङ्गो न च बुद्बुदश्च यदा न रेखापटलं न शब्दः ।
मूषागतं रत्नसमं स्थिरं च तदा विशुद्धं प्रवदन्ति लोहम् ॥५२॥
प्रतीवापः पुरा योज्यो निषेकस्तदनन्तरम् ।
छादनं तु प्रतीवापः निषेकं मज्जनं विदुः ।
अभिषेकं तदिच्छन्ति स्नपनं क्रियते तु यत् ॥५३॥
वापो निषेकः स्नपनं द्रुते निर्मलतां गते ।
उष्णेनैव हि वाञ्छन्ति शीतलं न च वाञ्छति ॥५४॥
शुक्लदीप्तिः सशब्दश्च यदा वैश्वानरो भवेत् ।
लोहावर्तः स विज्ञेयः सत्त्वं पतति निर्मलम् ॥५५॥
षोडशाङ्गुलविस्तीर्णं हस्तमात्रायतं शुभम् ।
धातुसत्त्वनिपातार्थं कोष्ठकं वरवर्णिनि ॥५६॥
वंशखादिरमाधूक बदरीदारुसम्भवः ।
परिपूर्णं दृढाङ्गारैः धमेद्वातेन कोष्ठकम् ।
भस्त्रया ज्वालमार्गेण ज्वालयेच्च हुताशनम् ॥५७॥
प्रविततमुखभागं संवृतान्तःप्रदेशं स्थलरचितचिरान्तर्जालकं कोष्ठकं स्यात् ।
बकगलसममानं वङ्कनालं विधेयं शुषिरनलिनिका स्यान्मृन्मयी दीर्घवृत्ता ॥५८॥
मृन्मये लोहपात्रे वा अयस्कान्तमयेऽथवा ।
पाषाणे स्फटिके वाथ मुक्ताशैलमयेऽथवा ॥५९॥
सुदृढो मर्दकः कार्यः चतुरङ्गुलकोच्छ्रयः ।
स च लोहमयः शैलो ह्ययस्कान्तमयोऽथवा ॥६०॥
अघोरास्त्राभिधानेन महापाशुपतेन वा ।
मन्त्रेण रचयेच्छुद्धिं भूमिं तेनैव शोधयेत् ॥६१॥
इन्धनानि च सर्वाणि द्रव्याणि च विशेषतः ।
दाहकं ज्वालयेत्तेन खल्लं तेनैव शोधयेत् ॥६२॥
रसं विशोधयेत्तेन विन्यसेत्दिवसे शुभे ।
खल्लोपरि न्यसित्वा च शिवमूर्तिमनुस्मरेत् ॥६३॥
देवतानुग्रहं प्राप्य यन्त्रमूषाग्निमानवित् ।
देवेशि रससिद्ध्यर्थं जानीयातोषधीरपि ॥६४॥
यन्त्रमूषाग्निमानानि वर्णितानि सुरेश्वरि ।
तन्ममाचक्ष्व देवेशि किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसि ॥६५॥