पाद १ - खण्ड ३२
व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे.
१ - ८४ - किमर्थः चकारः ।
२ - ८४ - स्वरार्थः ।
३ - ८४ - चितः अन्तः उदात्तः भवति इति अन्तोदात्तत्वम् यथा स्यात् ।
४ - ८४ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
५ - ८४ - एकाच् अयम् ।
६ - ८४ - तत्र न अर्थः स्वरार्थेन चकारेण अनुबन्धेन ।
७ - ८४ - प्रत्ययस्वरेण एव सिद्धम् ।
८ - ८४ - विशेषणार्थः तर्हि ।
९ - ८४ - क्व विशेषणार्थेन अर्थः ।
१० - ८४ - अस्य च्वौ क्यचि च इति ।
११ - ८४ - क्ये च इति उच्यमाने अपि काकः श्येनायते अत्र अपि प्रसय्जेत ।
१२ - ८४ - न एतत् अस्ति ।
१३ - ८४ - तदनुबन्धकग्रहणे अतदनुबन्धकस्य ग्रहणम् न इति एवम् एतस्य न भविष्यति ।
१४ - ८४ - सामान्यग्रहणाविघातार्थः तर्हि ।
१५ - ८४ - क्व च सामान्यग्रहणाविघातार्थेन अर्थः ।
१६ - ८४ - नः क्ये इति ।
१७ - ८४ - अथ आत्मन्ग्रहणम् किमर्थम् ।
१८ - ८४ - आत्मेच्छायाम् यथा स्यात् ।
१९ - ८४ - परेच्छायाम् मा भूत् इति ।
२० - ८४ - राज्ञः पुत्रम् इच्छति इति ।
२१ - ८४ - क्रियमाणे अपि आत्मग्रहणे परेच्छायाम् प्राप्नोति ।
२२ - ८४ - किम् कारणम् ।
२३ - ८४ - आत्मनः इति इयम् कर्तरि षष्ठी ।
२४ - ८४ - इच्छा इति अकारः भावे ।
२५ - ८४ - सः यदि एव आत्मनः इच्छा अथ अपि परस्य आत्मेच्छा एव असौ भवति ।
२६ - ८४ - न आत्मग्रहणेन इच्छा अभिसम्बध्यते ।
२७ - ८४ - किम् तर्हि ।
२८ - ८४ - सुबन्तम् अभिसम्बध्यते ।
२९ - ८४ - आत्मनः यत् सुबन्तम् इति ।
३० - ८४ - यदि आत्मग्रहणम् क्रियते छन्दसि परेच्छायाम् न प्राप्नोति ।
३१ - ८४ - म त्वा वृकाः अघायवः विदन् ।
३२ - ८४ - तस्मात् न अर्थः आत्मग्रहणेन ।
३३ - ८४ - इह कस्मात् न भवति ॒ राज्ञः पुत्रम् इच्छति इति ।
३४ - ८४ - असामर्थ्यात् ।
३५ - ८४ - कथम् असामर्थ्यम् ।
३६ - ८४ - सापेक्षम् असमर्थम् भवति इति ।
३७ - ८४ - छन्दसि अपि तर्हि न प्राप्नोति ।
३८ - ८४ - म त्वा वृकाः अघायवः विदन् ।
३९ - ८४ - अस्ति अत्र विशेषः ।
४० - ८४ - अन्तरेण अपि अत्र तृतीयस्य पदस्य प्रयोगम् परेच्छा गम्यते ।
४१ - ८४ - कथम् पुनः अन्तरेण अपि अत्र तृतीयस्य पदस्य प्रयोगम् परेच्छा गम्यते ।
४२ - ८४ - ते च एव वृकाः एवमात्मकः हिंस्राः ।
४३ - ८४ - कः च आत्मनः अघम् एषितुम् अर्हति ।
४४ - ८४ - अतः अन्तरेण अपि अत्र तृतीयस्य पदस्य प्रयोगम् परेच्छा गम्यते ।
४५ - ८४ - यथा एव तर्हि छन्दसि अघशब्दात् परेच्छायाम् ख्यच् भवति एवम् भाषायाम् अपि प्राप्नोति ।
४६ - ८४ - अघम् इच्छति इति ।
४७ - ८४ - तस्मात् आत्मग्रहणम् कर्तव्यम् ।
४८ - ८४ - छन्दसि कथम् ।
४९ - ८४ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति भवति छन्दसि अघशब्दात् परेच्छायाम् क्यच् इति यत् अयम् अश्वाघस्यात् इति क्यचि प्रत्कृते ईत्वबाधनार्थम् आकारम् शास्ति ।
५० - ८४ - अथ सुब्ग्रहणम् किमर्थम् ।
५१ - ८४ - सुबन्तात् उत्पत्तिः यथ स्यात् ।
५२ - ८४ - प्रातिपदिकात् मा भूत् इति ।
५३ - ८४ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
५४ - ८४ - न अस्ति अत्र विशेषः सुबन्तात् उत्पत्तौ सत्याम् प्रातिपदिकात् वा अयम् अस्ति विशेषः ।
५५ - ८४ - सुबन्तात् उत्पत्तौ सत्याम् पदसञ्ज्ञा सिद्धा भवति ।
५६ - ८४ - प्रातिपदिकात् उत्पत्तौ सत्याम् पदसञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।
५७ - ८४ - ननु च प्रातिपदिकात् उत्पत्तौ सत्याम् पदसञ्ज्ञा सिद्धा ।
५८ - ८४ - कथम् ।
५९ - ८४ - आरभ्यते नः क्ये इति ।
६० - ८४ - तत् च अवश्यम् कर्तव्यम् सुबन्तात् उत्पत्तौ सत्याम् नियमार्थम् ।
६१ - ८४ - तत् एव प्रातिपदिकात् उत्पत्तौ सत्याम् विध्यर्थम् भविष्यति ।
६२ - ८४ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
६३ - ८४ - सुबन्तात् उत्पत्तिः यथ स्यात् ।
६४ - ८४ - धातोः मा भूत् इति ।
६५ - ८४ - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
६६ - ८४ - धातोः सन् विधीयते ।
६७ - ८४ - सः बाधकः भविष्यति ।
६८ - ८४ - अनवकाशाः हि विधयः बाधकाः भवन्ति सावकाशः च सन् ।
६९ - ८४ - कः अवकाशः ।
७० - ८४ - परेच्छा ।
७१ - ८४ - न परेच्छायाम् सना भवितव्यम् ।
७२ - ८४ - किम् कारणम् ।
७३ - ८४ - समानकर्तृकात् इति उच्यते ।
७४ - ८४ - यावत् च इह आत्मग्रहणम् तावत् तत्र समानकर्तृकग्रहणम् ।
७५ - ८४ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
७६ - ८४ - सुबन्तात् उत्पत्तिः यथ स्यात् ।
७७ - ८४ - वाक्यात् मात् भूत् इति ।
७८ - ८४ - महान्तम् पुत्रम् इच्छति इति ।
७९ - ८४ - न वा भवति महापुत्रीयति इति ।
८० - ८४ - भवति यदा एतत् वाक्यम् भवति ।
८१ - ८४ - महान् पुत्रः महापुत्रः ।
८२ - ८४ - महापुत्रम् इच्छति महापुत्रीयति इति ।
८३ - ८४ - यदा तु एतत् वाक्यम् भवति महान्तम् पुत्रम् इच्छति इति तदा न भवितव्यम् तदा च प्राप्नोति ।
८४ - ८४ - तदा मा भूत् इति ।
१ - ६३ - अथ क्रियमाणे अपि सुब्ग्रहणे कस्मात् एव अत्र न भवति ।
२ - ६३ - सुबन्तम् हि एतत् वाक्यम् ।
३ - ६३ - न एतत् सुबन्तम् ।
४ - ६३ - कथम् ।
५ - ६३ - प्रत्ययग्रहणे यस्मात् तदादेः ग्रहणम् भवति इति ।
६ - ६३ - अथ यत् अत्र सुबन्तम् तस्मात् उत्पत्तिः कस्मात् न भवति ।
७ - ६३ - समानाधिकरणानाम् सर्वत्र अवृत्तिः अयोगात् एकेन ।
८ - ६३ - समानाधिकरणानाम् सर्वत्र एव वृत्तिः न भवति ।
९ - ६३ - क्व सर्वत्र ।
१० - ६३ - समासविधौ प्रत्ययविधौ ।
११ - ६३ - समासविधौ तावत् ।
१२ - ६३ - ऋद्धस्य राज्ञः पुरुषः ।
१३ - ६३ - महत् कष्टम् श्रितः इति ।
१४ - ६३ - प्रत्ययविधौ ।
१५ - ६३ - ऋद्धस्य उपगोः अपत्यम् ।
१६ - ६३ - महान्तम् पुत्रम् इच्छति ।
१७ - ६३ - इति ।
१८ - ६३ - किम् पुनः कारणम् समानाधिकरणानाम् सर्वत्र वृत्तिः न भवति ।
१९ - ६३ - अयोगात् एकेन ।
२० - ६३ - न हि एकेन पदेन योगः भवति ।
२१ - ६३ - इह तावत् ऋद्धस्य राज्ञः पुरुषः इति षष्ठ्यन्तेन सुबन्तेन सामर्थ्ये सति समासः विधीयते ।
२२ - ६३ - यत् च अत्र षष्थ्यन्तम् न तस्य सुबन्तेन सामर्थ्यम् ।
२३ - ६३ - यस्य च सामर्थ्यम् न तत् षष्ठ्यन्तम् ।
२४ - ६३ - वाक्यम् तत् ।
२५ - ६३ - ऋद्धस्य उपगोः अपत्यम् इति च ।
२६ - ६३ - षष्ठीसमर्थात् अपत्येन योगे प्रत्ययः विधीयते ।
२७ - ६३ - यत् च अत्र षष्ट्ःीसमर्थम् न तस्य अपतत्येन योगः यस्य च अप्तत्येन योगः न तत् षष्ठ्यन्तम् ।
२८ - ६३ - वाक्यम् तत् ।
२९ - ६३ - समानाधिकरणानाम् इति उच्यते ।
३० - ६३ - अथ व्यधिकरणानाम् कथम् ।
३१ - ६३ - राज्ञः पुत्रम् इच्छति इति ।
३२ - ६३ - एवम् तर्हि इदम् पठितव्यम् ।
३३ - ६३ - सविशेषणानाम् सर्वत्र अवृत्तिः अयोगात् एकेन ।
३४ - ६३ - द्वितीयानुपपत्तिः तु ।
३५ - ६३ - द्वितीया तु न उपपद्यते ।
३६ - ६३ - महान्तम् पुत्रम् इच्छति इति ।
३७ - ६३ - किम् कारणम् ।
३८ - ६३ - न पुत्रः इषिकर्म ।
३९ - ६३ - यदि पुत्रः न इषिकर्म न च अवश्यम् द्वितीया एव ।
४० - ६३ - किम् तर्हि ।
४१ - ६३ - सर्वाः द्वितीयादयः विभक्तयः ।
४२ - ६३ - महता पुत्रेण कृतम् ।
४३ - ६३ - महते पुत्राय देहि ।
४४ - ६३ - महः पुत्रात् आनय ।
४५ - ६३ - महतः पुत्रस्य स्वम् ।
४६ - ६३ - महति पुत्रे निधेहि ।
४७ - ६३ - तस्मात् न एवम् शक्यम् वक्तुम् न पुत्रः इषिकर्म इति ।
४८ - ६३ - पुत्र एव इषिकर्म ।
४९ - ६३ - तत्सामानाधिकरण्यात् द्वितीयादयः भविष्यन्ति ।
५० - ६३ - वृत्तिः तर्हि कस्मात् न भवति ।
५१ - ६३ - सविशेषणानाम् वृत्तिः न वृत्तस्य वा विशेषणम् न प्रयुज्यते इति वक्तव्यम् ।
५२ - ६३ - यदि सविशेषणानाम् वृत्तिः न वृत्तस्य वा विशेषणम् न प्रयुज्यते इति उच्यते मुण्डयति माणवकम् इति अत्र वृत्तिः न प्राप्नोति ।
५३ - ६३ - अमुण्डादीनाम् इति वक्तव्यम् ।
५४ - ६३ - तत् तर्हि वक्तव्यम् सविशेषणानाम् वृत्तिः न वृत्तस्य वा विशेषणम् न प्रयुज्यते अमुण्डादीनाम् इति ।
५५ - ६३ - न वक्तव्यम् ।
५६ - ६३ - वृत्तिः कस्मात् न भवति महान्तम् पुत्रम् इच्छति इति ।
५७ - ६३ - अगमकत्वात् ।
५८ - ६३ - इह समानार्थेन वाक्येन भवितव्यम् प्रत्ययान्तेन च ।
५९ - ६३ - यः च इह अर्थः वाक्येन गम्यते महान्तम् पुत्रम् इच्छति इति न असौ जातु चित् प्रत्ययान्तेन गम्यते महान्तम् पुत्रीयति इति ।
६० - ६३ - एतस्मात् हेतोः ब्रूमः अगमकत्वात् इति ।
६१ - ६३ - न ब्रूमः अपशब्दः स्यात् इति ।
६२ - ६३ - यत्र च गमकत्वम् भवति तत्र वृत्तिः ।
६३ - ६३ - तत् यथा मुण्डयति माणवकम् इति ।
१ - ७२ - अथ अस्य क्यजन्तस्य कानि साधनानि भवन्ति ।
२ - ७२ - भावः कर्ता च ।
३ - ७२ - अथ कर्म ।
४ - ७२ - न अस्ति कर्म ।
५ - ७२ - ननु च अयम् इषिः सकर्मकः यस्य अयम् अर्थे क्यच् विधीयते ।
६ - ७२ - अभिहितम् तत् कर्म अन्तर्भूतम् धात्वर्थः सम्पन्नः ।
७ - ७२ - न च इदानीम् अन्यत् कर्म अस्ति येन सकर्मकः स्यात् ।
८ - ७२ - कथम् तर्हि अयम् सकर्मकः भवति अपुत्रम् पुत्रम् इव आचरति पुत्रीयति माणवकम् इति ।
९ - ७२ - अस्ति अत्र विशेषः ।
१० - ७२ - द्वे हि अत्र कर्मणी उपमानकर्म उपमेयकर्म च ।
११ - ७२ - उपमानकर्म अन्तर्भूतम् ।
१२ - ७२ - उपमेयेन कर्मणा सकर्मकः भवति ।
१३ - ७२ - तत् यथा ।
१४ - ७२ - अपि काकः श्येनायते इति अत्र द्वौ कर्तारौ उपमानकर्ता च उपमेयकर्ता च. उपमानकर्ता अन्तर्भूतः ।
१५ - ७२ - उपेमेयकर्त्रा सक्र्तृकः भवति ।
१६ - ७२ - अयम् तर्हि कथम् सकर्मकः भवति ।
१७ - ७२ - मुण्डयति माणवकम् इति ।
१८ - ७२ - अत्र अपि द्वे कर्मणी सामान्यकर्म विशेषकर्म च ।
१९ - ७२ - सामान्यकर्म अन्तर्भूतम् ।
२० - ७२ - विशेषकर्मणा सकर्मकः भवति ।
२१ - ७२ - ननु च वृत्त्या एव अत्र न भवितव्यम् ।
२२ - ७२ - किम् कारणम् ।
२३ - ७२ - असामर्थ्यात् ।
२४ - ७२ - कथम् असामर्थ्यम् ।
२५ - ७२ - सापेक्षम् असमर्थम् भवति इति ।
२६ - ७२ - न एषः दोषः ।
२७ - ७२ - न अत्र उभौ करोतियुक्तौ मुण्डः माणवकः च ।
२८ - ७२ - न हि माणवकः क्रियते ।
२९ - ७२ - यदा च उभौ करोतियुक्तौ भवतः न भवति तदा वृत्तिः ।
३० - ७२ - तत् यथा बलीवर्दम् करोति मुण्डम् च एनम् करोति इति ।
३१ - ७२ - कामम् तर्हि अनेन एव हेतुना क्यच् अपि कर्तव्यः माणवकम् मुण्डम् इच्छति इति ।
३२ - ७२ - न उभौ इषियुक्तौ इति ।
३३ - ७२ - न कर्तव्यः ।
३४ - ७२ - उभौ अत्र इषियुक्तौ मुण्डः माणवकः च ।
३५ - ७२ - कथम् ।
३६ - ७२ - न हि असौ मौण्ड्यमात्रेण सन्तोषम् करोति ।
३७ - ७२ - माणवकस्थम् असौ मौण्ड्यम् इच्छति ।
३८ - ७२ - इह अपि तर्हि न प्राप्नोति मुण्डयति माणवकम् इति ।
३९ - ७२ - अत्र अपि हि उभौ करोतियुक्त मुण्डः माणवकः च ।
४० - ७२ - न हि असौ मौण्ड्यमात्रेण सन्तोषम् करोति ।
४१ - ७२ - माणवकस्थम् असु मौण्ड्यम् निर्वर्तयति ।
४२ - ७२ - एवम् तर्हि मुण्डादयः गुअणवचनाः ।
४३ - ७२ - गुणवचनाः च सापेक्षाः ।
४४ - ७२ - वचनात् सापेक्षाणाम् अपि वृत्तिः भविष्यति ।
४५ - ७२ - अथ वा धातवः एव मुण्डादयः ।
४६ - ७२ - न न एव हि अर्थाः आदिश्यन्ते क्रियावचनता च गम्यते ।
४७ - ७२ - अथ वा न इदम् उभयम् युगपत् भवति वाक्यम् च प्रत्ययः च ।
४८ - ७२ - यदा वाक्यम् न तदा प्रत्ययः ।
४९ - ७२ - यदा प्रत्ययः सामान्येन तदा वृत्तिः ।
५० - ७२ - तत्र अव्श्यम् विशेषार्थिना विशेषः अनुप्रयोक्तव्यः ।
५१ - ७२ - मुण्डयति ।
५२ - ७२ - कम् ।
५३ - ७२ - माणवकम् इति ।
५४ - ७२ - मुण्डविशिष्टेन वा करोतिन तम् आप्तुम् इच्छति ।
५५ - ७२ - अथ वा उक्तम् एतत् ।
५६ - ७२ - न अत्र व्यापारः अनुगन्तव्यः इति ।
५७ - ७२ - गमक्त्वात् इह वृत्तिः भविष्यति ।
५८ - ७२ - मुण्डयति माणवकम् इति ।
५९ - ७२ - अथ इह क्यचा भवितव्यम् ।
६० - ७२ - इष्टः पुत्रः ।
६१ - ७२ - इष्यते पुत्रः इति ।
६२ - ७२ - के चित् तावत् आहुः न भवितव्यम् इत् ।
६३ - ७२ - किम् कारणम् ।
६४ - ७२ - स्वशब्देन उक्तत्वात् इति ।
६५ - ७२ - अपरे आहुः ॒ भवितव्यम् इति ।
६६ - ७२ - किम् कारणम् ।
६७ - ७२ - धात्वर्थे अयम् क्यच् विधीयते ।
६८ - ७२ - सः च धात्वर्थः केन चित् एव शब्देन निर्देष्टव्यः इति ।
६९ - ७२ - इहभवन्तः तु आहुः न भवितव्यम् इति ।
७० - ७२ - किम् कारणम् ।
७१ - ७२ - इह समानार्थेन वाक्येन भवितव्यम् प्रत्ययान्तेन च ।
७२ - ७२ - यः च इह अर्थः वाक्येन गम्यते इष्टः पुत्रः इष्यते पुत्रः इति न असौ जातु चित् प्रत्ययान्तेन गम्यते ।
१ - १३ - क्यचि मान्ताव्ययप्रतिषेधः ।
२ - १३ - क्यचि मान्ताव्ययानाम् प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
३ - १३ - इह मात् भूत् ।
४ - १३ - इदम् इच्छति ।
५ - १३ - किम् इच्छति ।
६ - १३ - उच्चैः इच्छति ।
७ - १३ - नीचैः इच्छति ।
८ - १३ - गोसमानाक्षरनान्तात् इति एके ।
९ - १३ - गाम् इच्छति गव्यति ।
१० - १३ - समानाक्षरात् ।
११ - १३ - दधीयति मधति कर्त्रीयति हर्त्रीयति ।
१२ - १३ - नान्तात् ।
१३ - १३ - राजीयति तक्षीयति ।
१ - ३८ - किमर्थः चकारः ।
२ - ३८ - स्वरार्थः ।
३ - ३८ - चितः अन्तः उदात्तः भवति इति अन्तोदात्तत्वम् यथा स्यात् ।
४ - ३८ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
५ - ३८ - धातुस्वरेण अपि एतत् सिद्धम् ।
६ - ३८ - ककारस्य तर्हि इत्सञ्ज्ञापरित्राणार्थः आदितः चकारः कर्तव्यः ।
७ - ३८ - अतः उत्तरम् पठति ।
८ - ३८ - काम्यचः चित्करणानर्थक्यम् कस्य इदर्थाभावात् ।
९ - ३८ - काम्यचः चित्करणम् अनर्थकम् ।
१० - ३८ - ककारस्य तर्हि इत्सञ्ज्ञा कस्मात् न भवति ।
११ - ३८ - इदर्थाभावात् ।
१२ - ३८ - इत्कार्याभावात् अत्र इत्सञ्ज्ञा न भविष्यति ।
१३ - ३८ - ननु च लोपः एव इत्कार्यम् ।
१४ - ३८ - अकार्यम् लोपः ।
१५ - ३८ - इह हि शब्दस्य कार्यार्थः वा भवति उपदेशः श्रवणार्थः वा ।
१६ - ३८ - कर्यम् च इह न अस्ति ।
१७ - ३८ - कार्ये असति यदि श्रवणम् अपि न स्यात् उपदेशः अनर्थकः स्यात् ।
१८ - ३८ - इदम् तर्हि इत्कार्यम् ।
१९ - ३८ - अग्निचित्कम्यति ।
२० - ३८ - किति इति गुणप्रतिषेधः यथा स्यात् ।
२१ - ३८ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
२२ - ३८ - सार्वधातुकार्धधातुकयोः अङ्गस्य गुणः उच्यते ।
२३ - ३८ - धातोः च विहितः प्रत्ययः शेषः आर्धधातुकसञ्ज्ञाम् लभते ।
२४ - ३८ - न च अयम् धातोः विधीयते ।
२५ - ३८ - इदम् तर्हि ।
२६ - ३८ - उपयट्काम्यति ।
२७ - ३८ - किति इति सम्प्रसारणम् यथा स्यात् ।. एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
२८ - ३८ - यजादिभिः अत्र कितम् विशेषयिष्यामः ।
२९ - ३८ - यजादीनाम् यः कित् इति ।
३० - ३८ - कः च यजादीनाम् कित् ।
३१ - ३८ - यजादिभ्यः यः विहितः इति ।
३२ - ३८ - अथ अपि कथम् चित् इत्कार्यम् स्यात् ।
३३ - ३८ - एवम् अपि न दोषः ।
३४ - ३८ - क्रियते न्यासे एव द्विचकारकः निर्देशः ।
३५ - ३८ - सुपः आत्मनः क्यच् च्काम्यत् च इति ।
३६ - ३८ - अथ वा छान्दसम् एतत् ।
३७ - ३८ - दृष्टानुविधिः छन्दसि भवति ।
३८ - ३८ - न च अत्र सम्प्रसारणम् दृश्यते ।
१ - ३ - अधिकरणात् च ।
२ - ३ - अधिकरणात् च इति वक्तव्यम् ।
३ - ३ - प्रासादयति कुट्याम् कुटीयति प्रासादे इति अत्र अपि यथा स्यात् ।
१ - २५ - सलोपसन्नियोगेन अयम् क्यङ् विधीयते ।
२ - २५ - तेन यत्र एव सलोपः तत्र एव स्यात् ।
३ - २५ - पयायते ।
४ - २५ - इह न स्यात् ।
५ - २५ - अपि काकः श्येनायते ।
६ - २५ - न एषः दोषः ।
७ - २५ - प्रधान्शिष्टः क्यङ् ।
८ - २५ - अन्वाचयशिष्टः सलोपः ।
९ - २५ - यत्र च सकारम् पश्यसि इति ।
१० - २५ - तत् यथ ।
११ - २५ - कः चित् उक्तः ग्रामे भिक्षाम् चर देवदत्तम् च आनय इति ।
१२ - २५ - सः ग्रामे भिक्षाम् चरति ।
१३ - २५ - यदि देवदत्तम् पश्यति तम् अपि आनयति ।
१४ - २५ - सलोपः वा ।
१५ - २५ - सलोपः वा इति वक्तव्यम् ।
१६ - २५ - पयायते पयस्यते ।
१७ - २५ - ओजोप्सरसोः नित्यम् ।
१८ - २५ - ओजोप्सरसोः नित्यम् सलोपः वक्तव्यः ।
१९ - २५ - ओजायमानम् यः अहिम् जघान ।
२० - २५ - अप्सरायते ।
२१ - २५ - अप्रः आह सलोपः अप्सरसः एव ।
२२ - २५ - पयस्यते इति एव भवितव्यम् इति ।
२३ - २५ - कथम् ओजायमानम् यः अहिम् जघन इति ।
२४ - २५ - छान्दसः प्रयोगः ।
२५ - २५ - छन्दसि च दृष्टानुविधिः विधीयते ।
१ - २९ - आचारे गल्भक्लीबहोडेभ्यः क्विप् वा ।
२ - २९ - आचारे गल्भक्लीबहोडेभ्यः क्विप् वा वक्तव्यः ।
३ - २९ - अवगल्भते अवगल्भायते ।
४ - २९ - क्लीब ।
५ - २९ - विक्लीबते विक्लीबायते ।
६ - २९ - क्लीब ।
७ - २९ - होड ।
८ - २९ - विहोडते विहोडायते ।
९ - २९ - किम् प्रयोजनम् ।
१० - २९ - क्रियावचनता यथा स्यात् ।
११ - २९ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
१२ - २९ - धातवः एव गल्भादयः ।
१३ - २९ - न च एव हि अर्थाः आदिश्यन्ते क्रियावचनता च गम्यते ।
१४ - २९ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
१५ - २९ - अवगल्भा विक्लीबा विहोडा ।
१६ - २९ - अ प्रत्ययात् इति अकारः यथा स्यात् ।
१७ - २९ - मा भूत् एवम् ।
१८ - २९ - गुरोः च हलः इति एवम् भविष्यति ।
१९ - २९ - इदम् तर्हि ।
२० - २९ - अवगल्भाम् चक्रे ।
२१ - २९ - विक्लीबाम् चक्रे ।
२२ - २९ - विहोडाम् चक्रे ।
२३ - २९ - कास्प्रत्ययात् आम् अमन्त्रे इति आम् यथा स्यात् ।
२४ - २९ - अपरः आह ॒ सर्वप्रातिपदिकेभ्यः आचारे क्विप् वक्तव्यः अश्वति गर्दभति इति एवमर्थम् ।
२५ - २९ - न तर्हि इदानीम् गल्भाद्यनुक्रमणम् कर्तव्यम् ।
२६ - २९ - कर्तव्यम् च ।
२७ - २९ - किम् प्रयोजनम् ।
२८ - २९ - आत्मनेपदार्थम् अनुबन्धान् आसङ्क्ष्यामि इति ।
२९ - २९ - गल्भ क्लीब होड ।
१ - ६ - हलः लोपसन्नियोगेन अयम् क्यङ् विधीयते ।
२ - ६ - तेन यत्र एव हलः लोपः तत्र एव प्रसज्येत ।
३ - ६ - न एषः दोषः ।
४ - ६ - प्रधानशिष्टः क्यङ् ।
५ - ६ - अन्वाचयशिष्टः हलः लोपः ।
६ - ६ - यत्र च हलम् पश्यसि इति ।
१ - ३० - भृशादिषु अभूततद्भावग्रहणम् ।
२ - ३० - भृशादिषु अभूततद्भावग्रहणम् कर्तव्यम् ।
३ - ३० - इह मा भूत् ।
४ - ३० - क्व दिवा भृशाः भवन्ति इति ।
५ - ३० - च्विप्रतिषेधानर्थक्यम् च भवत्यर्थे क्यङ्वचनात् । च्विप्रतिषेधः च अनर्थकः ।
६ - ३० - किम् कारणम् ।
७ - ३० - भवत्यर्थे क्यङ्वचनात् ।
८ - ३० - भवत्यर्थे हि क्यङ् विधीयते ।
९ - ३० - भवतियोगे च्विविधानम् । भवतिना योगे च्विः विधीयते ।
१० - ३० - तत्र च्विना उक्तत्वात् तस्य अर्थस्य क्यङ् न भविष्यति ।
११ - ३० - डाजन्तात् अपि तर्हि न प्राप्नोति ।
१२ - ३० - पटपटायते ।
१३ - ३० - डाच् अपि हि भवतिना योगे विधीयते ।
१४ - ३० - भवत्यर्थे क्यष् ।
१५ - ३० - डाचि वचनप्रामाण्यात् ।
१६ - ३० - डाचि वचनप्रामाण्यात् भविष्यति ।
१७ - ३० - किम् वचनप्रामाण्यम् ।
१८ - ३० - लोहितादिडाज्भ्यः क्यष् इति ।
१९ - ३० - इह किम् चित् अक्रियमाणम् चोद्यते किम् चित् क्रियमाणम् प्रत्याख्यायते ।
२० - ३० - सः सूत्रभेदः कृतः भवति ।
२१ - ३० - यथान्यासम् एव अस्तु ।
२२ - ३० - ननु च उक्तम् इह कस्मात् न भवति क्व दिवा भृशाः भवन्ति इति ।
२३ - ३० - नञिवयुक्तम् अन्यसदृशाधिकरणे तथा हि अर्थगतिः ।
२४ - ३० - नञ्युक्तम् इवयुक्तम् व यत् किम् चित् इह दृश्यते तत्र अन्यस्मिन् तत्सदृशे कार्यम् विज्ञायते ।
२५ - ३० - तथा हि अर्थः गम्यते ।
२६ - ३० - अब्राह्मणम् आनय इति उक्ते ब्राह्मणसदृशः आनीयते ।
२७ - ३० - न असौ लोष्टम् आनीय कृती भवति ।
२८ - ३० - एवम् इह अपि अच्वेः इति च्विप्रतिषेधात् अन्यस्मिन् अच्व्यन्ते च्विसदृशे कार्यम् विज्ञास्यते ।
२९ - ३० - किम् च अतः अन्यत् अद्व्यन्तम् च्विसदृसम् ।
३० - ३० - अभूततद्भावः ।
१ - ४९ - इह काः चित् प्रकृतयः सोपसर्गाः पठ्यन्ते ॒ अभिमनस् , सुमनस् , उन्मनस् , दुर्मनस् ।
२ - ४९ - तत्र विचार्यते ॒ भृशादिषु उपसर्गः प्रत्ययार्थविशेषणम् वा स्यात् ॒ अभिभवतौ सुभवतौ उद्भवतौ दुर्भवतौ इति ।
३ - ४९ - प्रकृत्यर्थविशेषणम् वा ।
४ - ४९ - अभिमनस्शब्दात् सुमनस्शब्दात् उन्मनस्शब्दात् दुर्मनस्शब्दात् इति ।
५ - ४९ - युक्तम् पुनः इदम् विचारयतुम् ।
६ - ४९ - ननु तेन असन्दिग्धेन प्रकृत्यर्थविशेषणम् भवितव्यम् यावता प्राक् प्रकृतेः पठ्यन्ते ।
७ - ४९ - यदि हि प्रत्ययार्थविशेषणम् स्यात् प्राक् भवतेः पठ्येरन् ।
८ - ४९ - न इमे शक्याः प्राक् भवतेः पठितुम् ।
९ - ४९ - एवम् विशिष्टे हि प्रत्ययाऋथे भृशादिमात्रात् उत्पत्तिः प्रसज्येत ।
१० - ४९ - तस्मात् न एवम् शक्यम् कर्तुम् ।
११ - ४९ - न चेत् एवम् जायते विचारणा ।
१२ - ४९ - कः च अत्र विशेषः ।
१३ - ४९ - भृशादिषु उपसर्गः प्रत्ययार्थविशेषणम् इति चेत् स्वरे दोषः ।
१४ - ४९ - भृशादिषु उपसर्गः प्रत्ययार्थविशेषणम् इति चेत् स्वरे दोषः भवति ।
१५ - ४९ - अभिमनायते ।
१६ - ४९ - तिङ् अतिङः इति निघातः प्रसज्यते ।
१७ - ४९ - अस्तु तर्हि प्रकृत्यर्थविशेषणम् ।
१८ - ४९ - सोपसर्गात् इति चेत् अटि दोषः । सोपसर्गात् इति चेत् अटि दोषः भवति ।
१९ - ४९ - स्वमनयत इति ।
२० - ४९ - अत्यल्पम् इदम् उच्यते ॒ अटि दोषः भवति इति ।
२१ - ४९ - अड्ल्यव्द्विर्वचनेषु इति वक्तव्यम् ।
२२ - ४९ - अटि ॒ उदाहृतम् ।
२३ - ४९ - ल्यपि ॒ सुमनाय्य ।
२४ - ४९ - द्विर्वचने ॒ अभिमिमनायिषते ।
२५ - ४९ - न एषः दोषः ।
२६ - ४९ - अवश्यम् सङ्ग्रामयतेः सोपसर्गात् उत्पत्तिः वक्तव्या असङ्ग्रामयत शूरः इति एवमर्थम् ।
२७ - ४९ - तत् नियमार्थम् भविष्यति ।
२८ - ४९ - सङ्ग्रामयतेः एव सोपसर्गात् न अन्यस्मात् सोपसर्गात् इति ।
२९ - ४९ - यदि नियमः क्रियते स्वरः न सिध्यति ।
३० - ४९ - एवम् तर्हि भृशादिषु उपसर्गस्य पराङ्गवद्भावम् वक्ष्यामि ।
३१ - ४९ - यदि पराङ्गवद्भावः उच्यते अड्ल्यव्द्विर्वचनानि न सिध्यन्ति ।
३२ - ४९ - स्वरविधौ इति वक्ष्यामि ।
३३ - ४९ - एवम् च कृत्वा अस्तु प्रत्ययार्थविशेषणम् ।
३४ - ४९ - ननु च उक्तम् भृशादिषु उपसर्गः प्रत्ययार्थविशेषणम् इति चेत् स्वरे दोषः इति ।
३५ - ४९ - स्वरे पराङ्गवद्भावेन परिहृतम् ।
३६ - ४९ - अयम् तर्हि प्रत्ययार्थविशेषणे सति दोषः ।
३७ - ४९ - क्यङा उक्तत्वात् तस्य अर्थस्य उपसर्गस्य प्रयोगः न प्राप्नोति ।
३८ - ४९ - किम् कारणम् ।
३९ - ४९ - उक्तार्थानाम् अप्रयोगः इति ।
४० - ४९ - तत् यथा ।
४१ - ४९ - अपि काकः श्येनायते इति क्यङा उक्तत्वात् आचारार्थस्य आङः प्रयोगः न भवति ।
४२ - ४९ - अस्ति अत्र विशेषः ।
४३ - ४९ - एकेन अत्र विशिष्टे प्रत्ययार्थे प्रत्ययः उत्पद्यते इह पुनः अनेकेन ।
४४ - ४९ - तत्र मनायते इति उक्ते सन्देहः स्यात् अभिभवतौ सुभवतौ दुर्भवतौ इति ।
४५ - ४९ - तत्र असन्देहार्थम् उपसर्गः प्रयुज्यते ।
४६ - ४९ - यत्र तर्हि एकेन ।
४७ - ४९ - उत्पुच्छयते ।
४८ - ४९ - अत्र अपि अनेकेन ।
४९ - ४९ - पुच्छात् उदसने पुच्छात् व्यसने पुच्छात् पर्यसने इति ।
१ - ५१ - किमर्थः ककारः ।
२ - ५१ - क्ङिति इति गुणप्रतिषेधः यथा स्यात् ।
३ - ५१ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
४ - ५१ - सार्वधातुकार्धधातुकयोः अङ्गस्य गुणः उच्यते ।
५ - ५१ - धातोः च विहितः प्रत्ययः शेषः आर्धधातुकसञ्ज्ञाम् लभते ।
६ - ५१ - न च अयम् धातोः विधीयते ।
७ - ५१ - लोहितादीनि प्रातिपदिकानि ।
८ - ५१ - सामान्यग्रहणार्थः तर्हि ।
९ - ५१ - क्व सामान्यग्रहणेन अर्थः ।
१० - ५१ - नः क्ये इति ।
११ - ५१ - न अयम् नान्तात् विधीयते ।
१२ - ५१ - इह तर्हि ।
१३ - ५१ - यस्य हलः क्यस्य विभाषा इति ।
१४ - ५१ - न अयम् हलन्तात् विधीयते ।
१५ - ५१ - इह तर्हि ।
१६ - ५१ - आपत्ययस्य च तद्धिते अनाति क्यच्व्योः च इति ।
१७ - ५१ - न अयम् आपत्यात् विधीयते ।
१८ - ५१ - इह तर्हि ।
१९ - ५१ - क्यात् छन्दसि इति ।
२० - ५१ - यात् छन्दसि इति एतावत् वक्तव्यम् चरण्यूः तुरण्युः भुरण्युः इति एवमर्थम् ।
२१ - ५१ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
२२ - ५१ - यत् तत् अकृत्यकारे इति दीर्घत्वम् तत्र क्ङिद्ग्रहणम् अनुवर्तते ।
२३ - ५१ - तत् इह अपि यथा स्यात् ।
२४ - ५१ - लोहितायते ।
२५ - ५१ - किम् पुनः कारणम् तत्र क्ङिद्ग्रहणम् अनुवर्तते ।
२६ - ५१ - इह मा भूत् ।
२७ - ५१ - उरुया धृष्णुया इति ।
२८ - ५१ - यदि क्ङिद्ग्रहणम् अनुवर्तते íत्र्यम् इति पितुः रीङ्भावः न प्राप्नोति ।
२९ - ५१ - रीङ्भावे क्ङिद्ग्रहणम् निवर्तिष्यते ।
३० - ५१ - यदि निवर्तते कथम् असूया वसूया च यमामहे ।
३१ - ५१ - असूयतेः असूया वसूयतेः वसूया ।
३२ - ५१ - अथ वा छान्दसम् एतत् ।
३३ - ५१ - दृष्टानुविधिः च छन्दसि भवति इति ।
३४ - ५१ - यदि छान्दसत्वम् हेतुः न अर्थः क्ङिद्ग्रहणेन अनुवर्तमानेन ।
३५ - ५१ - कस्मात् न भवति उरुया धृष्णुया इति ।
३६ - ५१ - छान्दसत्वात् ।
३७ - ५१ - अथ वा अस्तु अत्र दीर्घत्वम् ।
३८ - ५१ - छान्दसम् ह्रस्वत्वम् भविष्यति ।
३९ - ५१ - तत् यथा उपगायन्तु माम् पत्नयः गर्भिणयः युवतयः इति ।
४० - ५१ - अथ किमर्थः षकारः ।
४१ - ५१ - विशेषणार्थः ।
४२ - ५१ - क्व विशेषणार्थेन अर्थः ।
४३ - ५१ - वा क्यषः इति ।
४४ - ५१ - वा यात् इति हि उच्यमाने अतः अपि प्रसज्येत ।
४५ - ५१ - न एतत् असि प्रयोजनम् ।
४६ - ५१ - परस्मैपदम् इति उच्यते ।
४७ - ५१ - न च अतः परस्मैपदम् न अपि आत्मनेपदम् पश्यामः ।
४८ - ५१ - सामान्यग्रहणाविघातार्थः तर्हि भविष्यति ।
४९ - ५१ - क्व सामान्यग्रहणाविघातार्थेन अर्थः ।
५० - ५१ - क्यात् छन्दसि इति ।
५१ - ५१ - यात् छन्दसि इति एवम् वक्तव्यम् चरण्यूः तुरण्युः भुरण्युः इति एवमर्थम् ।
१ - ८ - लोहितडाज्भ्यः क्यष्वचनम् ।
२ - ८ - लोहितडाज्भ्यः क्यष् वक्तव्यः ।
३ - ८ - लोहितायति लोहितायते पटपटायति पटपटायते ।
४ - ८ - अथ अन्यानि लोहितादीनि ।
५ - ८ - भृशादिषु इतराणि ।
६ - ८ - भृशादिषु इतराणि पठितव्यानि ।
७ - ८ - किम् प्रयोजनम् ।
८ - ८ - ङितः इति आत्मनेपदम् यथा स्यात् इति ।
१ - २६ - कष्टाय इति किम् निपात्यते ।
२ - २६ - कष्टशब्दात् चतुर्थीसमर्थात् क्रमणे अनार्जवे क्य्ङ् निपात्यते ।
३ - २६ - कष्टाय कर्मणे क्रामति कष्टायते ।
४ - २६ - अत्यल्पम् इदम् उच्यते ॒ कष्टाय इति ।
५ - २६ - सत्त्रकक्षकष्टगहनेभ्यः कण्वचिकीर्षायाम् ।
६ - २६ - सत्त्रकक्षकष्टगहनेभ्यः कण्वचिकीर्षायाम् इति वक्तव्यम् ।
७ - २६ - सत्त्रायते ।
८ - २६ - सत्त्र. ककष. कक्षायते ।
९ - २६ - कष्ट ।
१० - २६ - कष्टायते ।
११ - २६ - कष्ट ।
१२ - २६ - गहन ।
१३ - २६ - गहनायते ।
१४ - २६ - अपरः आह॒. सत्त्रादिभ्यः चतुर्थ्यन्तेभ्यः क्रमणे अनार्जवे क्यङ् वक्तव्यः ।
१५ - २६ - एतानि एव उदाहरणानि ।
१६ - २६ - सत्त्रादिभ्यः इति किमर्थम् ।
१७ - २६ - कुटिलाय क्रामति अनुवाकाय ।
१८ - २६ - चतुर्थ्यन्तेभ्यः इति किमर्थम् ।
१९ - २६ - अजः कष्टम् क्रामति ।
२० - २६ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
२१ - २६ - न वक्तव्यम् ।
२२ - २६ - न एतत् प्रत्ययान्तनिपातनम् ।
२३ - २६ - किम् तर्हि ।
२४ - २६ - तादर्थ्ये एषा चतुर्थी ।
२५ - २६ - कष्टाय यत् प्रातिपदिकम् ।
२६ - २६ - कष्टार्थे यत् प्रातिपदिकम् इति ।
१ - १६ - रोमन्थे इति उच्यते ।
२ - १६ - कः रोमन्थः नाम ।
३ - १६ - उद्गीर्णस्य वा अवगीर्णस्य वा मन्थः रोमन्थः इति ।
४ - १६ - यदि एवम् हनुचलने इति वक्तव्यम् ।
५ - १६ - इह मा भूत् ।
६ - १६ - कीटः रोमथम् वर्तयति ।
७ - १६ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
८ - १६ - न वक्तव्यम् ।
९ - १६ - कस्मात् न भवति ।
१० - १६ - कीटः रोमथम् वर्तयति इति ।
११ - १६ - अनभिधानात् ।
१२ - १६ - तपसः परस्मैपदम् च ।
१३ - १६ - तपसः परस्मैपदम् च इति वक्तव्यम् ।
१४ - १६ - तपः चरति तपस्यति ।
१५ - १६ - कथम् तपस्यते लोकजिगीषुः अग्नेः ।
१६ - १६ - छान्दसत्वात् भविष्यति ।
१ - २ - फेनात् च इति वक्तव्यम् ।
२ - २ - फेनायते ।
१ - २४ - अटाट्ताशीकाकोटापोटासोटाप्रुष्टाप्लुष्टाग्रहणम् कर्तव्यम् ।
२ - २४ - अटा ।
३ - २४ - अटायते ।
४ - २४ - अट्टा ।
५ - २४ - अट्टायते ।
६ - २४ - शीका ।
७ - २४ - शीकायते ।
८ - २४ - कोटा ।
९ - २४ - कोटायते ।
१० - २४ - पोटा ।
११ - २४ - पोटायते ।
१२ - २४ - सोटा ।
१३ - २४ - सोटायते ।
१४ - २४ - प्रुष्टा ।
१५ - २४ - प्रुष्टयते ।
१६ - २४ - प्लुष्टा ।
१७ - २४ - प्लुष्टायते ।
१८ - २४ - सुदिनदुर्दिनाभ्याम् च ।
१९ - २४ - सुदिनदुर्दिनाभ्याम् च इति वक्तव्यम् ।
२० - २४ - सुदिनायते ।
२१ - २४ - दुर्दिनायते ।
२२ - २४ - नीहारात् च ।
२३ - २४ - नीहारात् च इति वक्तव्यम् ।
२४ - २४ - नीहारायते ।
१ - १२ - कर्तृवेदनायाम् इति किमर्थम् ।
२ - १२ - इह मा भूत् ।
३ - १२ - सुखम् वेदयते प्रसाधकः देवदत्तस्य ।
४ - १२ - कर्तृवेदनायाम् इति उच्यमाने अपि अत्र प्राप्नोति ।
५ - १२ - किम् कारणम् ।
६ - १२ - कर्तुः इति इयम् कर्तरि षष्ठी ।
७ - १२ - वेदनायाम् इति च अनः भावे ।
८ - १२ - सः यदि एव आत्मनः वेदयते अथ अपि परस्य कर्तृवेदना एव असौ भवति ।
९ - १२ - न कर्तृग्रहणेन वेदना अभिसम्बध्यते ।
१० - १२ - किम् तर्हि ।
११ - १२ - सुखादीनि अभिसम्बध्यन्ते ।
१२ - १२ - कर्तुः यानि सुखादीनि ।
१ - १४ - नमसः क्यचि द्वितीयानुपपत्तिः ।
२ - १४ - नमसः क्यचि द्वितीया न उपपद्यते ।
३ - १४ - नमस्यति देवान् ।
४ - १४ - किम् कारणम् ।
५ - १४ - नमःशब्देन योगे चतुर्थी विधीयते ।
६ - १४ - सा प्राप्नोति ।
७ - १४ - प्रकृत्यन्तरत्वात् सिद्धम् ।
८ - १४ - नमःशब्देन योगे चतुर्थी विधीयते नमस्यतिशब्दः च अयम् ।
९ - १४ - ननु च नमस्यतिशब्दे नमःशब्दः अस्ति ।
१० - १४ - तेन योगे प्राप्नोति ।
११ - १४ - न एषः दोषः ।
१२ - १४ - अर्थवतः नमःसाब्दस्य ग्रहणम् ।
१३ - १४ - न च नमस्यतिशब्दे नमःशब्दः अर्थवान् ।
१४ - १४ - अथ वा उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिः बलीयसी इति द्वितीया भविष्यति ।
१ - ४३ - क्यजादिषु प्रत्ययार्थनिर्देशः ।
२ - ४३ - क्यजादिषु प्रत्ययार्थनिर्देशः कर्तव्यः ।
३ - ४३ - नमसः पूजायाम् ।
४ - ४३ - वरिवसः परिचर्यायाम् ।
५ - ४३ - चित्रङः आश्चर्ये ।
६ - ४३ - भाण्डात् समाचयने ।
७ - ४३ - चीवरात् अर्जने परिधाने वा ।
८ - ४३ - पुच्छात् उदसने व्य्ससने च इति ।
९ - ४३ - किम् प्रयोजनम् ।
१० - ४३ - क्रियावचनता यथा स्यात् ।
११ - ४३ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
१२ - ४३ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति क्रियावचनाः क्यजादयः इति यत् अयम् सनाद्यन्ताः धातवः इति धातुसञ्ज्ञाम् शास्ति ।
१३ - ४३ - धातुसञ्ज्ञावचने एतत् प्रयोजनम् ॒ धातोः इति तव्यदादीनाम् उत्पत्तिः यथा स्यात् ।
१४ - ४३ - यदि च अत्र क्रियावचनता न स्यात् धातुसञ्ज्ञावचनम् अनर्थकम् स्यात् ।
१५ - ४३ - सत्याम् अपि धातुसञ्ज्ञायाम् तव्यदादयः न स्युः ।
१६ - ४३ - किम् कारणम् ।
१७ - ४३ - साधने ताव्यादयः विधीयन्ते साधनम् च क्रियायाः ।
१८ - ४३ - क्रियाभावात् साधनाभावः ।
१९ - ४३ - साधनाभावात् सत्याम् अपि धातुसञ्ज्ञायाम् तव्यदादयः न स्युः ।
२० - ४३ - पश्यति तु आचार्यः क्रियावचनाः क्यजादयः इति ततः सनाद्यन्ताः धातवः इति धातुसञ्ज्ञाम् शास्ति ।
२१ - ४३ - ननु च इदम् प्रयोजनम् स्यात् ।
२२ - ४३ - परसाधने उत्पत्तिम् वक्ष्यामि इति ।
२३ - ४३ - न परसाधने उत्पत्त्या भवितव्यम् ।
२४ - ४३ - किम् कारणम् ।
२५ - ४३ - साधनम् इति सम्बन्धिशब्दः अयम् ।
२६ - ४३ - सम्बन्धिशब्दाः च पुनः एवमात्मकाः यत् उत सम्बन्धिनम् आक्षिपन्ति ।
२७ - ४३ - तत् यथा ।
२८ - ४३ - मातरि वर्तितत्व्यम् , पितरि शुश्रूषितव्यम् इति ।
२९ - ४३ - न च उच्यते स्वस्याम् मातरि स्वस्मिन् वा पितरि इति , सम्बन्धात् च एतत् गम्यते या यस्य माता यः च यस्य पिता इति ।
३० - ४३ - एवम् इह अपि सम्बन्धात् एतत् गन्तव्यम् यस्य धातोः यत् साधनम् इति ।
३१ - ४३ - अथ वा धातवः एव क्यजादयः ।
३२ - ४३ - न च एव हि अर्थाः आदिश्यन्ते ।
३३ - ४३ - क्रियावचनता च गम्यते ।
३४ - ४३ - कः खलु अपि पचादीनाम् क्रियावचनत्वे यत्नम् करोति ।
३५ - ४३ - येन एव खलु अपि हेतुना पचादयः क्रियावचनाः तेन एव क्यजादयः अपि ।
३६ - ४३ - एवमर्थम् आचार्यः चित्रयति ।
३७ - ४३ - क्व चित् अर्थान् आदिशति क्व चित् न ।
३८ - ४३ - एवम् अपि अर्थादेशनम् कर्तव्यम् ।
३९ - ४३ - कथम् इमे अबुधाः बुध्येरन् इति ।
४० - ४३ - अथ वा शक्यम् आदेशनम् अकर्तुम् ।
४१ - ४३ - कथम् ।
४२ - ४३ - करणे इति वर्तते ।
४३ - ४३ - करणम् च करोतेः करोतिः च क्रियासामान्ये वर्तते ।
१ - २९ - इमौ हलिकली स्तः इकारान्तौ ।
२ - २९ - अस्ति हलशब्दः कलशब्दः च अकारान्तः ।
३ - २९ - कयोः इदम् ग्रहणम् ।
४ - २९ - यौ इकारान्तौ तयोः अत्वम् निपात्यते ।
५ - २९ - किम् प्रयोजनम् ।
६ - २९ - हलिकल्योः अत्वनिपातनम् सन्वद्भावप्रतिषेधार्थम् ।
७ - २९ - हलिकल्योः अत्वनिपातनम् क्रियते सन्वद्भावः मा भूत् इति ।
८ - २९ - अजहलत् अचकलत् ।
९ - २९ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
१० - २९ - इकारलोपे कृते अग्लोपिनाम् न इति प्रतिषेधः भविष्यति ।
११ - २९ - वृद्धौ कृतायाम् लोपः ।
१२ - २९ - तत् न अग्लोपि अङ्गम् भवति ।
१३ - २९ - इदम् इह सम्प्रधार्यम् ।
१४ - २९ - वृद्धिः क्रियताम् अग्लोपः इति ।
१५ - २९ - किम् अत्र कर्तव्यम् ।
१६ - २९ - परत्वात् वृद्धिः ।
१७ - २९ - नित्यः लोपः ।
१८ - २९ - कृतायाम् अपि वृद्धौ प्राप्नोति अकृतायाम् अपि प्राप्नोति ।
१९ - २९ - अनित्यः लोपः ।
२० - २९ - अन्यस्य कृतायाम् वृद्धौ प्राप्नोति अन्यस्य अकृतायाम् ।
२१ - २९ - शब्दान्तरस्य च प्राप्नुवन् विधिः अनित्यः भवति ।
२२ - २९ - वृद्धिः अपि अनित्या ।
२३ - २९ - अन्यस्य कृते लोपे प्राप्नोति अन्यस्य अकृते ।
२४ - २९ - शब्दान्तरस्य च प्राप्नुवन् विधिः अनित्यः भवति ।
२५ - २९ - उभयोः अनित्ययोः परत्वात् वृद्धिः ।
२६ - २९ - वृद्धौ कृतायाम् लोपः ।
२७ - २९ - तत् न अग्लोपि अङ्गम् भवति ।
२८ - २९ - अत्वे पुनः सति वृद्धिः क्रियताम् लोपः इति यदि अपि परत्वात् वृद्धिः वृद्धौ कृतायाम् अपि अक् एव लुप्यते ।
२९ - २९ - तस्मात् सुष्ठु उच्यते हलिकल्योः अत्वनिपातनम् सन्वद्भावप्रतिषेधार्थम् ।
१ - १२ - समभिहारः इति कः अयम् शब्दः ।
२ - १२ - समभिपूर्वात् हरतेः भावसाधनः घञ् ।
३ - १२ - समभिहरणम् समभिहारः ।
४ - १२ - तत् यथ पुष्पाभिहारः फलाभिहारः इति ।
५ - १२ - विषमः उपन्यासः ।
६ - १२ - बह्व्यः हि ताः सुमनसः ।
७ - १२ - तत्र युक्तः समभिहारः ।
८ - १२ - इह पुनः एका क्रिया ।
९ - १२ - यदि अपि एका सामान्यक्रिया अवयवक्रियाः तु बह्व्यः अधिश्रयणोदकासेचनतण्डुलावपनैध्कोपकर्षण्क्रियाः ।
१० - १२ - ताः कः चित् कार्त्स्न्येन करोति कः चित् अकार्त्स्न्येन ।
११ - १२ - यः कार्त्स्न्येन करोति सः उच्यते पापच्यते इति ।
१२ - १२ - पुनः पुनः वा पचति पापच्यते इति ।
१ - २८ - अथ धातुग्रहणम् किमर्थम् ।
२ - २८ - इह मा भूत् प्राटति भृशम् इति ।
३ - २८ - अतः उत्तरम् पठति ।
४ - २८ - यङ्विधौ धातुग्रहणे उक्तम् ।
५ - २८ - किम् उक्तम् ।
६ - २८ - तत्र तावत् उक्तम् कर्मग्रहणात् सन्विधौ धातुग्रहणानर्थक्यम् ।
७ - २८ - सोपसर्गम् कर्म इति चेत् कर्मविशेषकत्वात् उपसर्गस्य अनुपसर्गम् कर्म ।
८ - २८ - सोपसर्गस्य हि कर्मत्वे धात्वधिकारे अपि सनः अविधानम् अकर्मत्वात् इति ।
९ - २८ - एवम् इह अपि क्रियासमभिहारग्रहणात् यङ्विधौ धातुग्रहणानर्थक्यम् ।
१० - २८ - सोपसर्गः क्रियासमभिहारः इति चेत् क्रियासमभिहारविशेषकत्वात् उपसर्गस्य अनुपसर्गः क्रियासमभिहारः ।
११ - २८ - सोपसर्गस्य हि क्रियासमहिभारत्वे धात्वधिकारे अपि यङः अविधानम् अक्रियासमभिहारत्वात् इति ।
१२ - २८ - अथ एकाज्झलादिग्रहणम् किमर्थम् ।
१३ - २८ - इह मा भूत् ॒ जागर्ति भृशम् ।
१४ - २८ - ईक्षते भृशम् ।
१५ - २८ - एकाज्झलादिग्रहणे च ।
१६ - २८ - एकाज्झलादिग्रहणे च उक्तम् ।
१७ - २८ - किम् उक्तम् ।
१८ - २८ - तत्र तावत् उक्तम् कर्मसमानकर्तृकग्रहणानर्थक्यम् च इच्छाभिधाने प्रत्ययविधानात् ।
१९ - २८ - अकर्मणः हि असमानकर्तृकात् वा अनभिधानम् इति ।
२० - २८ - इह अपि एकाज्झलादिग्रहणानर्थक्यम् क्रियासमभिहारे यङ्वचनात् अनेकाचः अहलादेः हि अनभिधानम् इति ।
२१ - २८ - तत् च अवश्यम् अनभिदानम् आश्रयितव्यम् ।
२२ - २८ - क्रियमाणे अपि हि एकाज्झलादिग्रहणे यत्र एकाचः हलादेः च उत्पद्यमानेन यङा अर्थस्य अभिधानम् न भवति न भवति तत्र उत्पत्तिः ।
२३ - २८ - तत् यथा ।
२४ - २८ - भृशम् शोभते ।
२५ - २८ - भृशम् रोचते ।
२६ - २८ - यत्र च अनेकाचः अहलादेः वो उत्पद्यमानेन यङा अर्थस्य अभिधानम् भवति भवति तत्र उत्पत्तिः ।
२७ - २८ - तत् यथा ।
२८ - २८ - अटाट्यते अरार्यते अशाश्यते सोसूच्यते सोसूत्र्यते मोमूत्र्यते ।
१ - ११ - ऊर्णोतेः च उपसङ्ख्यानम् ।
२ - ११ - ऊर्णोतेः च उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - ११ - प्रोर्णोनूयते ।
४ - ११ - अत्यल्पम् इदम् उच्यते ॒ ऊर्णोतेः इति ।
५ - ११ - सूचिसूत्रिमूत्र्यट्यर्त्यश्यूर्णुग्रहणम् यङ्विधौ अनेकाजहलाद्यर्थम् ।
६ - ११ - सूचिसूत्रिमूत्र्यट्यर्त्यश्यूर्णोतीनाम् ग्रहणम् कर्तव्यम् ।
७ - ११ - किम् प्रयोजनम् ।
८ - ११ - यङ्विधौ अनेकाजहलाद्यर्थम् ।
९ - ११ - सोसूच्यते सोसूत्र्यते मोमूत्र्यते अटाट्यते अरार्यते अशाश्यते प्रोर्णोनूयते ।
१० - ११ - वाच्यः ऊर्णोर्णुवद्भावः यङ्प्रसिद्धिः प्रयोजनम् ।
११ - ११ - आमः च प्रतिषेधार्थम् एकाचः च इडुपग्रहात् ।
१ - २४ - क्रियासमभिहारे यङः विप्रतिषेधेन लोड्विधानम् ।
२ - २४ - क्रियासमभिहारे लोट् भवति यङः विप्रतिषेधेन ।
३ - २४ - क्रियासमभिहारे यङ् भवति इति अस्य अवकाशः धातुः यः एकाच् हलादिः क्रियासमभिहारे वर्तते अधातुसम्बन्धः ॒ लोलूयते ।
४ - २४ - लोटः अवकाशः धातुः यः अनेकाच् अहलादिः क्रियासमभिहारे वर्तते धातुसम्बन्धः ॒ सः भवान् जागृहि जागृहि इति एव अयम् जागर्ति ।
५ - २४ - सः भवान् ईहस्व ईहस्व इति एव अयम् ईहते ।
६ - २४ - धातुः यः एकाच् हलादिः क्रियासमभिहारे वर्तते धातुसम्बन्धः च तस्मात् उभयम् प्राप्नोति ॒ सः भवान् लुनीहि लुनीहि इति एव अयम् लुनाति ।
७ - २४ - लोट् भवति विप्रतिषेधेन ।
८ - २४ - न तर्हि इदानीम् इदम् भवति ॒ सः भवान् लोलूयस्व लोलूयस्व इति एव अयम् लोलूयते ।
९ - २४ - भवति च ।
१० - २४ - न वा नानार्थत्वात् ।
११ - २४ - कर्तृकर्मणोः हि लविधानम् क्रियाविशेषे स्वार्थे यङ् ।
१२ - २४ - न वा अर्थः विप्रतिषेधेन ।
१३ - २४ - किम् कारणम् ।
१४ - २४ - नानार्थत्वात् ।
१५ - २४ - का नानार्थता ।
१६ - २४ - कर्तृकर्मणोः हि लविधानम् ।
१७ - २४ - कर्तृकर्मणोः हि लोट् विधीयते ।
१८ - २४ - क्रियाविशेषे स्वार्थे यङ् ।
१९ - २४ - तत्र अन्तरङ्गत्वात् यङा भवितव्यम् ।
२० - २४ - न तर्हि इदम् इदानीम् भवति ।
२१ - २४ - सः भवान् लुनीहि लुनीहि इति एव अयम् लुनाति ।
२२ - २४ - भवति च ।
२३ - २४ - विभाषा यङ् ।
२४ - २४ - यदा न यङ् तदा लोट् ।
N/A
References : N/A
Last Updated : January 17, 2018
TOP