षट्कर्में (उपजीविकेचीं) १ असि, २ मसि, ३ कृषि, ४ वाणिज्य ' ५ शिष्य आणि ६ पशुपालन. (जैनधर्मादर्श)
षट्कर्में (गृहिणीचीं) १ देवपूजन, २ अतिथिपूजन (आल्यागेल्यांचा समाचार), ३ तुलसीपूजन, ४ गोग्रास देणें, ५ अर्ध्यदान देणें, आणि ६ दीपदान.
देव - अतिथि - तुलसी पूजां गौओंके हितग्रासप्रधान।
अर्ध्यदान और दीपदान ये गृहिणीके षट्‌‍कर्म प्रधान ॥
षट्कर्में (नित्याचीं) १ स्नान, २ संध्योपासना, तथा जप, ३ दान, ४ देवपूजा, ५ अतिथिसत्कार आणि ६ वैश्वदेव.
संध्यास्नानं जपो होमः देवतानां च पूजनम् ।
आतिथ्यं वैश्वदेवं च षट्‌‍कर्माणि दिनेदिने ॥ (प. स्मृति १-३९)
षट्कर्में (ब्राह्मणाचीं) १ अध्ययन, २ अध्यापन, ३ यजन, ४ याजन, ५ दान आणि ६ परिग्रह. (
[मनु. १०-७५])
षट्कर्में (मंत्रतंत्र विद्येंतील) १ जारण, २ मारण, ३ उच्चाटन, ४ मोहन, ५ स्तंमन, व ६ विध्वंसन.
षट्कर्में (वैश्याचीं) १ पशूंचें रक्षण, २ दान, ३ यज्ञ, ४ अध्ययन, ५ व्यापार आणि ६ व्याजबट्टा व शेती. (
[मनु, १-९०])
षट्कर्में (जैनधर्म) १ देवपूजा, २ गुरुउपासना, ३ स्वाध्याय, ४ संयम, ५ तप आणि ६ दान.
षट् कर्में (संन्यास मार्गाचीं) १ मिक्षाटन, २ जप, ३ शौच, ४ स्नान, ५ ध्यान आणि ६ देवतार्चन.
षट्कर्में (हठयोग) १ धौति, २ बस्ति, ३ नेति, ४ नौलि, ५ कपालमाति आंणि ६ त्राटक. (ह. प्र.)
षट्‌‍कोष १ त्वचा, २ रुधिर, ३ मांस, ४ मज्जा, ५ अस्थि आणि ६ मेद.
षट्‌‍चक्रें (शरीरांतील) व त्यांचीं स्थानें (अ)
१ मूलाधार चक्र अथवा पृथ्वीचक - गुदद्वार व वृषण यांच्या मध्यावर.
२ स्वाधिष्ठानचक्र अथवा आपचक्र - जननेंद्रियांच्यावर व बेंबीच्या खालीं.
३ मणिपूरचक्र अथवा अग्निचक्र - नाभिस्थान.
४ अनाहतचक्र अथवा वायुचक्र - ह्रदयस्थान.
५ विशुद्धिचक्र अथवा आकाशचक्र - कंठस्थान.
६ आज्ञाचक्र अथवा मनश्चक्र - भरुमध्यावर.
मानवदेहास आधारभूत अशीं हीं चक्रें सुषुम्नानामक नाडीवर असतात. (
[शिवसंहिता]) या चक्रांना कमलें असेंहि म्हणतात. खेरीज अथर्व वेदांत आणखी दोन -
७ ललनाचक्र - जिव्हेच्या मुळाशीं.
८ सहस्त्रारचक्र - मस्तकांत, अशी आठ असल्याचें वर्णन आहे. (
[अथर्व - अनु - मराठी])
(आ) १ त्रिकुट, २ श्रीहाट, ३ गोल्हाट, ४ औटपीठ, ५ अमरगुंफां व ६ ब्रह्मरंध्र. (
[ज्ञानेश्वराचे अभंग])
षट्‌प्रज्ञ १ धर्म, २ अर्थ, ३ काम, ४ मोक्ष, ५ व्यवहार व ६ तत्त्वज्ञान. हीं सहा जाणणारा.
षट्‌‍शक्ति १ पराशक्ति, २ ज्ञानशक्ति, ३ इच्छाशक्ति, ४ क्रियाशक्ति, ५ कुंडलिनीशक्ति आणि ६ मातृकाशक्ति, या सहा शक्ति मानव शरिरांत आहेत (
[कल्याण शक्ति अंक])
षट्‌‍शास्त्रें १ धर्मशास्त्र, २ सांख्यशास्त्र, ३ वेदान्तशास्त्र, ४ न्यायशास्त्र, ५ कामशास्त्र, आणि ६ योगशास्त्र (
[दर्शनप्रकाश]); १ कापालिक, २ लौकायतिक, ३ दिगंबर, ४ शून्यवादी, ५ निरीश्वरवादी आणि ६ चार्वाक. (वाचस्पतिमिश्र)
षट्‌‍संपत्ति १ शम - मनोनिग्रह, २ दम - इंद्रियनिग्रह, ३ तितिक्षा - शीतोष्णादिक द्वंद्वें सहन करणें, ४ उपरति - स्वधर्मानुष्ठान, ५ श्रद्धा आणि ६ समाधान. या अध्यात्मविषयांतील संपत्ति होत. (कल्यान योगांक). या सहा साधनांस शमादिषट्‌‍क म्हणतात.
षट्स्थल १ भक्त, २ महेश, ३ प्रसादि, ४ प्राणलिंगी, ५ शरण ६ ऐक्य. सहा षट्स्थल किंवा मोक्षाच्या सहा पायर्‍या. (वीरशैव प्र.)
षड्‌‍ऊर्मि १ शोक, २ मोह, ३ जरा, ४ मृत्यु, ५ क्षुघा व ६ पिपासा. या सहा ऊर्मि म्हणजे संसाररूपी समुद्राच्या लहरी होत.
षडुष्ण १ पिंपळीं, २ पिंपळमूळ, ३ चवक, ४ चित्रक, ५ सुंठ ६ मिरी. (
[नूतनामृतसागर])
षड्‌‍ऋतु १ वसंत - चैत्र, वैशाख ; २ ग्रीष्म - ज्येष्ठ, आषाढ ; ३ वर्षाश्रावण, भाद्रपद ; ४ शरद् - आश्चिन, कार्तिक ; ५ हेमंत - मार्गशीर्ष, पौष व ६ शिशिर - माघ, फाल्गुन.
"षड्‌‍वा ऋतवः संवत्सरस्य।"(
[शतपथ])
षड्‌‍गया १ गया - गयाक्षेत्र, २ गय - देशवाचक अथवा गय नांवाचा राजा होऊन गेला - ज्यानें शंभर अश्वमेध केले, ३ गयादित्य, ४ गायत्री, ५ गदाधर व ६ गयेंतील गयासुर - याचा देह ब्रह्मानें यज्ञाकरितां मागितला व तो त्यानें लोकोपकारार्थ दिला म्हणुन, अशी सहा गया स्थानें भुक्तिदायक होत.
गया गयो गादित्यो गायत्री च गदाधरः।
गयागयासुरश्चैवं षड्‌‍गया मुक्तिदायकाः ॥ (
[वायु. उत्तरार्ध ५०-७३])
षडंगें (कला साधनेचीं) नैपुण्य, २ योजकता, ३ लोकसंग्रहा, ४ लोकमत, ५ काळ आणि ६ उपासना (माऊली विशेषांक)
षडंगें (दानाचीं) १ दाता, २ प्रतिगृहीता (घेणारा), ३ पवित्रता, ४ वस्तु, ५ देश (स्थान) आणि ६ काल.
दाता प्रतिगृहीता च शुद्धिर्देयं च धर्मयुक् ।
देशकालौ च दानानामङ्‌‍गान्येतानि षड् विदुः ॥ (
[स्कंदमाहेश्वर ३-५०])
षडंर्गे (योगाचीं) १ आसन, २ प्राणायाम, ३ प्रत्याहार, ४ धारणा, ५ ध्यान व ६ समाधि.
आसनं प्राणसंरोधः प्रत्याहारश्च धारणा।
ध्यांन समाधिरेतानि योगाङ्‌गानि भवन्ति षट् ॥ (
[स्कंद काशी ४१-५९])
षडंगें (वेदाचीं) १ शिक्षा - उच्चार शास्त्र (वेदाचें घ्राणेंद्रिय),
२ कल्प सूत्र - यंत्रशास्त्र (वेदाचे हात),
३ व्याकरण - शब्दशास्त्र (वेदाचें मुख)
४ निरुक्त - कोश (वेदाचे कान),
५ छंद - वृत्त, (वेदाचे चरण) आणि
६ ज्योतिष, (वेदाचे नेत्र). तत्त्व - निज - बोध)
शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छंदसामिति।
ज्योतिषं नयनं चैव षडंगो वेद उच्यते ॥ (
[सु])
षडंगें (सैन्याचीं) १ रथ, २ हत्ती, ३ घोडे, ४ पायदळ ५ गाडे आणि ६ उंट. अशीं महाभारत काळीं, सेनेचीं सहा अंगें होतीं.
षड्गुण (अ) १ ऐश्वर्य, २ धर्म, ३ यज्ञ, ४ श्री, ५ ज्ञान व ६ वैराग्य. हे सहा ईश्वरी गुण मानले आहेत.
ऐश्वर्यस्य समग्रस्य वीर्यस्य यशसः श्रियः।
ज्ञानवैराग्ययोश्चैव षण्णां भग इतीरणा ॥ (
[बृहन्नारदीय पूर्वखंड])
(आ) १ कर्तुत्व, २ नियंतृत्व, ३ भोक्तृत्व, ४ विभुत्व, ५ साक्षित्व आणि ६ सर्वज्ञत्व (वज्रकोश);
(इ) १ सर्वज्ञता, २ तृप्ति, ३ अनादिज्ञान, ४ स्वातंत्र्य, ५ शक्तिप्रकाशन आणि ६ अनंतशक्तित्व. असे सहा गुण श्रीकृष्णाचे ठिकाणीं होते. (
[हरिवंश - विष्णुपर्व अ. ६५])
षड्गुण गायनांतील १ सुस्वर, २ सुरस, ३ सुराग, ४ मधुराक्षर, ५ सालंकार आणि ६ प्रमाण.
सुस्वरं सुरसं चैव सुरागं मधुराक्षरम् ।
सालंकारं सप्रमाणं षड्विधं गीतलक्षणम् ॥ (रागविलास)
षड्गुण (राजनीतिशास्त्र) १ संधि - प्रसंगीं एकमेकांस मदत करणें,
२ विग्रह - युद्ध,
३ यान - शत्रूवर चाल करून जाणें,
४ आसन - शत्रूची उपेक्षा करणें,
५ द्वैधीमाव - केव्हां संधि केव्हां विग्रह करणें (दुटप्पी धोरण) आणि
६ संश्रय - दुसर्‍याचा आश्रय घेणें - बलिष्ठ सत्तेशीं स्पर्धा न करणें. (
[मुन. ७-१६०])
षड्‌‍दर्शनें (अ) १ न्याय, २ विशेषिक, ३ वेदान्त, ४ बौद्धमत, ५ सांख्य आणि ६ पूर्वमीमांसा.
'बौद्धमतसंकेतु बार्तिकांचा' (
[ज्ञानेश्वरी १-१२])
(आ) १ सौर, २ शाक्त, ३ गाणपत्य, ४ शैव, ५ विष्णव ६ स्कांद.
षड्‌‍दर्शनें व षड्‌दर्शनप्रणेते १ सांख्य - कपिलमुनि, २ योगपतंजलि, ३ न्याय - गौतम, ४ वैशेषिक - कणाद, ५ पूर्वमीमांसा - जैमिनि आणि ६ वेदान्त - बादरायण (व्यास)
सांख्यस्य कर्ता कपिलो न्यायसूत्रस्य गौतमः।
पतजलिस्तु योगस्य कर्ता योगीश्वरो महान् - ॥
वैशेषिकस्य काणादो मीमांसायाश्च जैमिनिः।
वेदान्तशास्त्रस्य कर्ता व्यासो नारायणः स्वयम्‌ ॥ (
[सु.])
षड्‌‍दोष १ झोंप, २ जडत्व, ३ भीति, ४ क्रोध, ५ आळस व ६ चेंगटपणा. षड्‌दोषाः पुरुषेणैव हातव्या भूतिमिच्छता। (
[हितो.])
षड्‌द्रव्यें (जैनधर्म) १ जीवद्रव्य, २ पुद्नलद्नव्य, ३ धर्मद्रव्य, ४ अधर्मद्रव्य, ५ कालद्र्व्य आणि ६ आकाशद्वव्य.
षडधिप १ राजा, २ मंत्री, ३ अग्रधान्येश, ४ मेधेश, ५ रसेश व ६ पश्चाद्धान्येश. (पचांग)
षडक्षरी मंत्र (अ) ॐ नमःशिवाय.
"सर्वमंत्राधिकश्चायं ओंकाराद्यः षडक्षरः"(
[शिवपुराण])
(आ) ॐ विष्ण्वे नमः
(इ) राम - कृष्ण - हरि हा मंत्र भगवद्भक्त तुकाराम यांस त्यांचे गुरुकडून स्वप्रांत मिळाला त्या दिवशीं माघ शु. १० गुरुवार होता.
(ई)"ॐ मणिपद्मे हूँ"हा मंत्र बौद्धांचा.
षड्‌‍भिषक् संहिता १ अग्निवेश, २ भेड, ३ जातुकर्ण, ४ पराशर, ५ हारीत व ६ क्षारपाणि, या अत्रिपुत्र पुनर्वसूनें पढविलेल्या सहा शिष्यांनीं लिहिलेल्या आयुर्वेदावरील ग्रंथास म्हणतात. (विज्ञान उदय आणि विकास)
षड्‌‍भुज गणेश देवतोची सहा आयुधें व विषय १ परशु - तर्क (न्याय), २ अंकुश - नीतिभेद (वैशेषिक), ३ मोद्क - वेदान्त (उत्तर - मीमांस) ४ भग्नदंत - बौद्धमत (पूर्वमीमांसा), ५ कमल - सत्कारवाद (सांख्या), आणि ६ अभय - धर्मप्रतिष्ठा (
[योग]) ज्ञानेश्वरी अ. १ ला विवरण.
षण्मुखीमुद्रा २ दोन कानाचीं दोन भोके, २ डोळे व २ नाकपुडया, हीं सहा हातांच्या बोटांनीं दाबून करावयाची एकमुद्रा.
षण्मुद्रा १ भूचरी, २ चाचरी, ३ अगोचरी, ४ खेचरी, ५ उन्मनी व ६ अलक्ष्य. (ह. प्र.)
षड्‌योग कपिलाष्टी १ भाद्रपद मास, २ कृष्णपक्ष, ३ मंगळवार, ४ षष्ठी, ५ रोहिणी नक्षत्र व ६ व्यतिपात. असे सहा योग एकत्र आल्यास त्यास कपिलाषष्ठी म्हणतात. हा योग, प्रायः साठ वर्षांनीं येतो. (
[धर्मसिंधु])
षड्रस १ गोड, २ आबंट, ३ तिखट ; ४ कडू, ५ खारट, आणि ६ तुरट.
"षड्रस जीवन चालवी। षड्रिपु माया प्रसवी"
मधुराम्लकटुतिक्तक्षारकषायाः षड्रसाः ॥ (च. सं.)
षड्रिपु १ काम, २ क्रोध, ३ मोह, ४ लोभ, ५ मद आणि ६ मत्सर.
हे मनुष्याच्या मनाचे शत्रु समजले गेलेले सहा विकार.
षड्‌‍राग (गायनशास्त्रांतील) १ श्री, २ वसेत, ३ भैरव, ४ पंचम, ५ मेघ किंवा मेघमल्हार व ६ बृहन्नाट किंवा नटनारायण.
हे सहा पुरुष राग होत.
श्रीरागोऽथ वसंतश्र भैरवः पंचमस्तथा।
मेघरागो बृहन्नाटो षडैते पुरुषाः स्मृताः ॥ (
[संगीतरत्नाकर])
षडंगोदक १ नागरमोथा, २ पित्तपापडा, ३ वाळा, ४ काळा वाळा, ५ रक्तचंदन आणि ६ सुंठ.
या सहा जिनसा घालून उकळलेलें ऊन पाणी.
षडंगन्यास १ हातांचीम बोटें, २ तळहाताच्या मागचा भाग, ३ ह्रदय, ४ मस्तक, ५ शिखा आणि ६ नेत्र, गायत्री मंत्रानें शरीरशुद्धीसाठीं या सहा अवयवांस स्पर्श करावयाचा असतो.
षडंगभक्ति १ समरस भक्ति, १ आनंद भक्ति, ३ अनुभव भक्ति, ४ अवधान भक्ति, ५ निष्ठा भक्ति आणि ६ सद्भाब भक्ति.
असे सहा भक्तीचे प्रकार वीरशैव संप्रदायांत मानले आहेत.
षड् लवण १ मीठ, २ सैंधव, ३ संचळ, ४ बीडलोण, ५ रोमक आणि ६ पांसन. (निघंटु)
षड्‌‍विकार (अ) १ अस्ति - गर्मांत संभवणें, २ जायते - जन्मास येणें, ३ वर्धते - वाढणें, ४ विपरिणमते - तारुण्यांत येंणेंज, ५ अपषीयते - वृद्धत्व येणें आणि ६ विनश्यति - मरण. हे सहा विकार देहाला असतात.
(आ) १ जन्म, २ बुद्धि, ३ परिणाम म्हणजे बदल, ४ क्षय, ५ रोग व ६ मृत्यु, (
[विवेक चूडामणि])
षड्‌‍विधि (गणितशास्त्र) १ बेरीज, २ वजाबाकी, ३ गुणाकार, ४ भागाकार, ५ वर्गमूळ आणि ६ घनमूळ. अशा गणिताच्या सहा प्रक्तिया अथवा प्रकार आहेत.
षड्विध अधिकारी १ मनु, २ मनुपुत्र, ३ देव, ४ ऋषि, ५ इंद्र व ६ परमेश्ररी अवतार.
प्रत्येक मन्वतरांत या सहा प्रकारच्या अधिकार्‍यांची योजना लोकस्थिति चांगली राखण्यासाठीं आहे अशी कल्पना आहे. (
[भाग - स्कंध *])
षड्विध अन्न १ मक्ष्य - चर्वण करून खाण्याचे - भाकरी, पोळी वगैरे, २ भोज्य - भात वगैरे, ३ पेय - प्यावयाचें, ४ लेह्म - चाटून खाण्याचें पंचामृत वगैरे, ५ चोष्य - चोखून खाण्याचें व ६ पिच्छिल - चटण्या - कोशिंबिरी.
भक्ष्यं भोज्यं च पेयं च लेह्मं चोष्यं च पिच्छिलम् ।
इति भेदाः षडन्नस्य मधुराद्याश्च षड्रसाः ॥ (
[सु.])
षड्विध भक्ति १ श्रद्धा भक्ति, २ नैष्ठिक भक्तित, ३ अवधान भक्ति, ४ अनुभवभक्ति, ५ आनंद भक्ति आणि ६ समरम भक्ति.
असे भक्तीचे सहा प्रकार वीरशैव संप्रदायांत मानले आहेत. (
[विवेक चिंतामणि])
षडविधभाव १ दास्यरति, २ सख्यरति, ३ वात्सल्यरति, ४ शान्तरति, ५ कान्तरति आणि अद्‌‍भुतरति, असे भक्तिरसाला पोषक सहा भाव अथवा रस मानले आहेत.
षड्‌‍विधसाधनें आदर्श गृहस्थ धर्माचीं १ धन, २ कीर्ति, ३ न्याय्यवर्तन, ४ राष्ट्रसेवा, ५ विचक्षण व ६ विमर्शित्व (
[विवेक])
(चित्रमयजगत् मासिक)
षट्‌‍सूत्रें १ जैमिनीय सूत्र, २ आश्वलायन सूत्र, ३ आपस्तंब सूत्र, ४ बौधायन सूत्र, ५ कात्यायन सूत्र आणि ६ वैशेषिक सूत्र, हीं सहा ग्रह्य - सूत्रें होत.
सहा अंगें चित्रकलेचीं १ रूपभेद, २ प्रमाण, ३ भाव, ४ लावण्ययोजना, ५ साद्दश्य व ६ वर्णिकाभंग - विषयानुकूल रंगाचा यथोचित प्रयोग.
रूपमेदो प्रमाणानि लावण्यं भावयोजनम् ।
साद्दश्यं वर्णिकाभङ्‌गमिति चित्रषडङ्‌‍गकम् ॥ (
[वा, कामसूत्रे - यशोधरी टीका])
सहा अंगें नाटकाचीं १ कथानक, २ स्बभाव, ३ भाषाशैली, ४ विचार, ५ देखावे - सजावट व ६ संगीत हीं होत. (ऑरिस्टॉटल)
सहा अंगें योगाचीं १ प्रत्याहार, २ ध्यान, ३ प्राणायाम, ४ धारणा ५ तर्क आणि ६ समाधि.
"तर्कश्वैव समाधिश्व षडंऽगो योग उच्य्ते"(
[अमृतनादोपनिषद्])
सहा अणुव्रतें १ हिंसा, २ लबाडी, ३ चोरी, ४ मैथुन, ५ परिग्रह व ६ रात्रीं भोजन न करणें. हीं सहा अणुव्रतें जैनधर्मांत मानलींज आहेत. (रत्न - श्राव्काचार अ. ३)
सहा अतिरथी भारतीय युद्धांतले १ अर्जुन, २ अभिमन्यु, ३ द्रोण, ४ अश्वत्थामा, ५ भूरिश्रवा व ६ भीष्म.
अहं भूरिश्रवाश्चैव षडैत्तेऽतिरथाः स्मृताः (भारतसावित्री)
सहा अवस्था (वस्तुमात्रांच्या) १ उत्पत्ति, २ अस्तित्व, २ वृद्धि, ४ बदल - परिणत होणें, ५ क्षय - क्षीण होणें आणि ६ नाश पावणें.
या सहा अवस्था प्रत्येक वस्तुमात्राला आहेत.
"क्षयश्च षडमी भावाः विकाराः कालनिर्मिताः (
[शिवभारत. अ. ८])
सहा अवस्था (स्थूल शरीराचे काल) १ शिशु - एक वर्ष, २ कौमार - दोन ते पांच वर्षें, ३ पौगंड - सहा ते दहा वर्षें, ४ किशोर - अकरा ते पंधरा, ५ यौवन - सोळा ते चाळीस वर्षेंपर्यंतचा काल व ६ जरा - चाळीस वर्षांनंतरचा काल. (मो. प्र.)
सहा अधिष्ठानें (दानाचीं) १ धर्म, १ अर्थ, ३ काम, ४ ब्रीडा (जज्जा), ५ हर्ष व ६ भय. हीं दानाचीं सहा अधिष्ठानें होत.
सहा अनर्थ सदैव टाळावेत १ अतिनिद्रा, २ आळस, ३ भय, ४ क्रोध, ५ मृदुता आणि ६ चेंगटपणा.
'निद्रालस्यं भयं क्रोधो मार्दवं दीर्घसूत्रता ॥' (म. मा. सभा. ५-१२८)
सहा आस्तिक दर्शनें १ सांख्य, २ पातंजल, ३ पूर्वमीमांसा, ४ उत्तरमीमांसा, ५ न्याय व ६ वैशोषिक. हीं सहा आस्तिक दर्शनें होत.
सहा उपाय (पैसा मिळविण्याचे) १ भीक मागणें, २ सरकारी चाकरी, ३ कला (हुन्नर), ४ शेती, ५ सावकारी आणि ६ व्यापार - उदीम करणें. (
[पंचतंत्र])
सहा उपदर्शनें १ योगाभ्यास, २ संन्यास, ३ जैन, ४ बौद्ध, ५ प्राभाकर आणि ६ चार्वाक. (म. वा. को.
सहा कर्तव्यें (संन्यासाश्रमास विहित) १ मिक्षेवर निर्वाह, २ जप, ३ ध्यान, ४ स्नान, ५ शौच आणि ६ देवतापूचन
(यतिधर्मसंग्रह)
सहा उपरत्नें १ वैक्रांत, २ सूर्यकांत, ३ चंद्रकांत, ४ राजावर्त, ५ लाल आणि ६ पेरोज.
सहा कर्ण १ दातृत्वांत - महारथी कर्ण, २ कौरवांत - विकर्ण, ३ क्षेत्रांत - गोकर्ण, ४ राक्षसांत - कुंभकर्ण, ५ घोडयांत - श्यामकर्ण, आणि ६ देहांत - अंतःकरण.
हे सहा कर्ण म्हणून वाङमयांत प्रसिद्ध आहेत.
सहा कलिकौतुकें १ संत - दुःखी, २ असंतांचा उदोउदो, ३ मुलें अल्पायुषी, ४ मातापितरें दीर्घायु, ५ परक्याशीं मैत्री आणि ६ स्वकीयाशीं वैर.
हीं सहा कलिकौतुकें प्रत्यक्षांत अनुभवास येतात.
सीदन्ति सन्तो विलसन्त्यसन्तः पुत्रा म्रियन्ते जनकश्चिरायुः।
परेषु मैत्री स्वजनेषु वैरं पश्यन्तु लोकाः कलिकौतुकानि ॥ (
[सु.])
सुहा कालविभाग १ वर्ष, २ अयन, ३ ऋतु, ४ मास, ५ पक्ष आणि ६ दिवस. असे सहा कालविभाग मानले आहेत. (
[धर्मसिंधु])
सहा कारणांनीं रोगोत्पत्ति होते १ अति पाणी पिणें, २ अति कठीण पदार्थ खाणें, ३ धातुक्षय, ४ मलमूत्रावरोध, ५ दिवसा झोप आणि ६ रात्रीं जागरण.
अत्यम्बुपानं कठिनाशनश्च धातुक्षयो विगविधारणं च।
दिवाशयो जागरणं च रात्रौ षड्‌‍भिर्नराणां प्रभवन्ति रोगाः ॥ (
[सु.])
सहा कारणें प्रायः परमार्थप्रवृत्तीचीं १ वंचना, २ अज्ञानाची निद्रा, ३ अविवेकाचें आंधळेपण, ४ जगांतील अन्याय, ५ पापाची जाणीव व ६ जरामृत्यूंचें दुःख. (परमार्थपर व्याख्यानें)
सहा कारणें सृष्टयुत्पत्तीसंबंधीं (आयुर्वेदमतें) १ स्वभाववाद, २ ईश्वरवाद, ३ कालवाद, ४ यद्दंच्छावाद, ५ परिणामबाद आणि ६ नियतिवाद. (
[सुक्षुत - शारीर - १-११])
सहा कुलपरीक्षेचीं लक्षणें १ सामानसुमान, २ जन्मभूमि, ३ घर, ४ आचार, ५ अन्न आणि ६ आच्छादन. या सहा गोष्टींवरून कुलाची परीक्षा केली जाते.
सहा गायनमहर्षि १ अग्नि, २ ब्रह्मा, ३ चंद्र, ४ विष्णु, ५ नारद आणि ६ तुंबरु.
वह्लिर्वेधाः शशांकश्चा लक्ष्मीनाथस्तथैव च।
नारदस्तुंबरुश्चैव षड्‌‍जादीनां ऋषीश्वराः ॥ (गायनाचार्यमाला)
सहा गुण (आत्म्याचे) १ सर्वज्ञत्व, २ नित्यत्व, ३ नित्यतृप्तत्व, ४ बोधरूपत्व, ५ स्वतंत्रत्व आणि ६ नित्यस्फूर्ति. (अ. रा. उत्तर सर्ग. ५)
सहा गुण ऐश्वर्याप्रत नेणारे १ उद्योग, २ साह्स, ३ धैर्य, ४ बल, ५ बुद्धि आणि ६ पराक्रम.
उद्यमः साहसं धैर्यं बलं बुद्धिः पराक्रमः।
षडिमे यत्र तिष्ठन्ति स सर्वं प्राप्नुयात् पुमान ॥ (
[सु.])
सहा गुण कुत्र्यापासून घ्यावेत १ पुष्कळ खाणें, २ अल्पसंतुष्टता, ३ झोंप सावध, ४ एकदम तुटून पडणें, ५ इमानी आणि ६ शूर. (
[वृ. चा. ६-२०])
सहा गुण नाटय कवीस आवश्यक १ बहुश्रुतता, २ प्रतिभा, ३ भाषाप्रभुत्व ४ शब्दलालित्य, ५ प्रसाद आणि ६ स्वतःनट
(रंगभूमि)
सहा गुण (पाठकाचे) १ गोडी, २ स्पष्टोच्चार, ३ पदें पाडून म्हणणें, ४ गोड आवाज, ५ धीटपणा आणि ६ तन्मयता.
माहुर्यमक्षरव्यक्तिः पद‌‍च्छेदस्तु सुस्वरः
धैर्यं लयसमर्थं च षडेते पाठका गुणाः ॥ (
[पाणिनिशिक्षा])
सहा गुण मनुष्यानें टाकूंज नयेत १ सत्य, २ परोपकार, ३ अनालस्य, ४ अनसूया, ५ क्षमा आणि ६ धैर्य. (प्रमाणसाहस्त्री)
सहा गुण (मित्रत्वाचे) १ कायम टिकणारा, २ अनुकूल, ३ सहज किंवा अल्प प्रयासानें सज होणार, ४ वाडवडिलांपासून चालत आलेला, ५ वैभवशाली आणि ६ प्रतारणा न करणारा.
असे मित्राचे सहा गुण म्हणून सांगितले आहेत.
नित्यं वश्यं लघूत्थानं पितृपैतामहं महत्‌६।
अद्धैध्यं चेति सग्पन्नं मित्रं षड्‌‍गुणमुच्यते ॥ (
[कौटिल्य अ. १०७])
सहा गुण मिताहारी पुरुषाचा आश्रय करतात १ आरोग्य, २ आयुष्य, ३ बल, ४ सुख, ५ शुद्ध संतति आणि ६ अधाशी म्हणून निंदिला न जाणें.
या सहा गोष्टी मिताहारी पुरुषाला लाभतात. (
[भा. उद्योग. ३७-३४])
सहा गुण राज्यशासकांस आवश्यक १ वक्तृत्व, २ शत्रूचें दमन कराण्याची सिद्धता, ३ तर्ककुशलता, ४ स्मरणशक्ति, ५ नीतिशास्त्रज्ञता आणि ६ विद्वत्ता. (
[म. भा. सभा. ५-२२]).
सहा गुण लेखकाचे अंगीं असावेत १ बुद्धिमान्, २ समयस्फूर्त बोलणारा, ३ धीर - गंमीर, ४ जलद लिहिणारा, ५ संयमी आणि ६ दुसर्‍याचें इंगित संपूर्णपणें जाणणारा.
मेधावी वाक्पटुर्धीरो लघुहस्तो जितेंद्रियः।
परशास्त्रपरिज्ञाता एष लेखक उच्यते ॥ (
[सु.])
सहा गुण वधूपरीक्षेकामीं उपयुक्त १ कन्या - कमनीया - सुडौल म्हणजे पाहातांच आकर्षण उत्पन्न करणारी,
२ पतिगृह हेंच स्वतःचें खरें घर समजते,
३ उभय कुलांचे यश वाढविणारी,
४ पतीचें भाग्य वाढविणारी,
५ सासर सोडून इतरत्र कोठेंहि राहूं न इच्छिणारी व
६ वृक्षावरील फुलाप्रमाणें पितृकुलाला सुंगधित करणारी, (
[अथर्व - अनु - मराठी भाग. ३ रा])
सहा गुण वरपरीक्षेकामीम उपयुक्त १ यम - नियम पालन करणारा, २ धर्मपत्नीचा संतोष वाढविणारा, ३ स्वातंत्र्यप्रिय, ४ परिस्थिति आणि कर्तव्याची जाणीव असलेला, ५ बलवान् आणि ६ ज्ञानी. (
[अथर्व - अनु - मराठी])
सहा गुण विद्यापरंपरा चिरकाल टिकण्यास आवश्यक १ स्वाभाविक बुद्धि, २ सतत वाचन, ३ दीर्घकाल चिंतन, ४ चर्चा, ५ अध्यापन आणि ६ वेदलेखन (स्वराज्य्य ३-८-१९६३)
सहा गुण सत्पुरुषाचे (स्वाभाविक) १ विपत्कालीं धैर्य, २ भाग्यकालीं सहिष्णुता, ३ समेंत पांडित्य, ४ रणांत शौर्य, ५ यशाविषयी आवड आणि ६ ज्ञानसंपादन करण्याचें व्यसन. (
[भर्तृ. नीति.])
सहा सद्‌‍गुण सुवैद्यास आवश्यक १ विद्या, २ विचार, ३ अन्यशास्त्राचें ज्ञान, ४ स्मरण, ५ तल्लीनता आणि ६ दीर्घ अनुभव.
"यस्यैते षड्‌‍गुणास्तस्य न साध्यमतिवर्तते"(
[चरक सूत्रस्थान. ९-२१])
सहा गुरु १ मातापिता, २ सुईण, (कान फुंकून हातपाय थोपटते) ३ शिक्षक, ४ कर्ममार्गी, ५ नामकरण करणारा व ६ बीजमंत्र देणारा. (
[सिद्धांत बोध. अ. ५०])
सहा गोष्टी अग्निविना शरीर जाळणार्‍या १ कुग्रामांत वसति, २ दुर्जनाची सेवा, ३ जेवण चांगलें नसणें, ४ क्रोधमुखी भार्या, ५ मूर्ख मुलगा आणि ६ विधवा कन्या.
कुग्रामवासः कुलहीनसेवा कुभोजनं क्रोधमुखी च भार्या।
पुत्रश्च मूर्खो विधवा च कन्या विनाग्निना षट् प्रदहन्ति कायम् (
[सु.])
सुहा गोष्टी अशाश्वत होत १ तारुण्य, २ रूप, ३ जीवित, ४ धनसंचय, ५ आरोग्य आणि ६ प्रियजनांचा सहवास. या सहा गोष्टींची शहाण्यानें आसक्ति ठेवूं नये.
अनित्यं यौवनं रूपं जीवितं द्र्व्यसंचयः।
आरोग्यं प्रियसंवासो मुह्मेत् तत्र न पण्डितः ॥ (
[सु.])
सहा गोष्टी अभ्युदयाच्या आड येणार्‍या १ आळस, २ स्त्रीमोह, ३ व्यधि, ४ जन्मभूमिवात्सल्य, ५ अल्पसंतुष्टता आणि ६ भीरुता.
आलस्यं स्त्रीसेवा सरोगता जन्मभूमिवात्सल्यम् ।
संतोषो भीरुत्वं षड्‌‍व्याघाता महत्त्वस्य ॥ (
[हितो.])
सहा गोष्टीमुळें आयुष्याची हानि होते १ अमर्याद अभिमान, २ अमर्याद भाषण ३ अमर्याद पाप, ४ क्रोध, ५ आप्पलपोटेपणा व ६ मित्रद्रोह. (
[म. भा. उद्योग. ३७-१०])
सहा गोष्टी तत्काल क्षीण करणार्‍या १ शिळें मांस, २ वृद्ध स्त्री, ३ सकाळचें उन्ह, ४ पूर्ण न विरजलेलें दहीं. ५ सकाळचें मैथुन आणि ६ निद्रा.
शुष्कमांस्सं स्त्रियो वृद्धा बालार्कस्तरुणं दधि।
प्रभाते मैथुनं निद्रा सद्यः प्राणहराणि षट् ॥ (शा. नि.
सहा गोष्टी पाण्यावरील बुडबुडयाप्रमाणें होत १ आभाळाची सावली, २ गवतापासून उत्पन्न झालेला अग्नि, ३ दुष्ट पुरुषाच्या ठिकाणची प्रीति, ४ उंचवठयावरील पाणी, ५ वेश्येचें प्रेम आणि ६ कुमित्र.
सहा गुण पद्यरचनेस आवश्यक १ मृदु, ललित, आणि सोपी शब्दरचना, २ व्याकरण शुद्धता, ३ सुबोधता, ४ वेचक शब्दांचा उपयोग, ५ प्रसंगानुसार भाषा व चाल व ६ रचनेत सहजता (नाटक - शास्त्र आणि तंत्र).
सहा गोष्टी प्रारब्धाधीन १ हानि, २ लाभ, ३ जनन, ४ मरण, ५ यश व ६ अपयश. या सहा गोष्टी प्रारब्धवशात् ज्या समयीं ज्या स्थानीं घडावयाच्या त्या ठिकाणीं तेव्हांच त्या घडतात. (तुलसीरामायण - टीप)
सहा गोष्टी बल वाढविणार्‍या १ ताजें मांस, २ ताजें अन्न, ३ तरुण स्त्री, ४ दुधाचे पदार्थ, ५ तूप आणि ६ ऊन पाणी.
सद्योमांसं नवान्नं च बाला स्त्री क्षीरभोजनम् ।
घृतमुष्णोदकं चैव सद्यः प्राणकराणि षट् ॥ (शां. नि.)
सहा गोष्टी ब्रह्मचर्यास वर्ज्य १ सुखशय्या, २ वेषभूषा, ३ तांवूल, ४ अभ्यंगस्नान, ५ दन्तकाष्ठ वापरणें आणि ६ सुगंधी पदार्थ सेवन.
सूखशय्यासनं वस्त्रं तांबूलं स्नानमज्जनम् ।
दन्तकाष्ठं सुगंधं च ब्रह्मचर्यस्य दूषणम् ॥ (
[शिवपुराण])
सहा गोष्टींत मौन आवश्यक १ शौच, २ विषयसेवन, ३ लघ्वी, ४ दांत घासणें, ५ श्राद्धकाल व ६ भोजन.
उच्चारे मैथुने चैव प्रस्त्रावे दन्तधावने।
श्राद्धे च भोजने चैव षट्‌‍सु मौनं समाचरेत् ॥ (
[हारीत])
सहा गोष्टी योगाला साधक १ उत्साह, २ साहस, ३ धैर्य, ४ भावना, ५ अभ्यास चालू ठेवण्याचा निश्चय व ६ विषयीजनसंग त्याग.
सहा गोष्टी योगाभ्यासाला बाधक १ अति आहार, २ अधिक श्रम, ३ फार बोलणें, ४ उपोषण (एकादशी वगैरे आवश्यक उपोषणांखेरीज), ५ योगाभ्यासी नव्हेत अशांची संगति व ६ जिह्लालौल्य.
अत्याहारः प्रवासश्च प्रजल्पो निय्यमग्रहः।
जनसंगश्च लौल्यं च षड्भिर्योगो विनश्यति ॥ (ह. प्र.).
सहा गोष्टी लघुता म्हणजे कमीपणा आणणार्‍या १ लहान मुलाबरोबर सख्यत्व, ३ अकारण हास्य, ३ स्त्रियांशीं वाद, ४ असज्जनांची सेवा, ५ गर्दभ - वाहनाचा योग आणि ६ ग्राम्यभाषा. (
[सु.])
सहा गोष्टी विडंबन करणार्‍या १ ब्राह्मण - पण मूर्ख, २ स्थविर (वृद्ध)- पण कामी, ३ कामी - पण दरिद्री, ४ धनवान् - पण तपस्वी, ५ वेश्या - पण कुरूपा आणि ६ थोर - पण कृपण.
सहा गोष्टी क्षणिक असतात १ ढगाची छाया, २ दुर्जनाची प्रीति, ३ शिजलेलें अन्न, ४ स्त्री, ५ तारुण्य आणि ६ धन.
अभ्रच्छाया खलप्रीतिः सिद्धमन्नं च योषितः।
किंचित्कालोपभोग्यानि यौवनानि धनानि च ॥ (
[पंचतंत्र])
सहा गोष्टी क्षणभंगुर होत १ यौवन, २ जीवित, ३ मन, ४ शरीराची सावली, ५ लक्ष्मी आणि ६ स्वामिता (नीतिशास्त्र).
सहा गोष्टी संसारांत सुखप्रद (अ) १ धनलाभ, २ निरोगी प्रकृति, ३ प्रियमित्र, ४ मधुरभाषिणी स्त्री व ५ आज्ञाधारक पुत्र आणि ६ द्रव्य मिळवून देणारी विद्या ;
(आ) १ आरोग्य़, २ ऋण नसणेंज, ३ सारखा प्रवास नसणें, ४ सज्जनसमागम, ५ अनुकूल उपजीविका आणि ६ भयरहित वसतिस्थान,
हीं सहा जीवलोकींचीं सुखें होत. (
[म. भा. उद्योग ३३-८९])
सहा गव्य पदार्यांच्या उपयोगानें दुःस्वप्रांचें निवारण होतें १ गोमूत्र, २ गोमय, ३ दूध ४ दहीं, ५ तूप व ६ गोरोचन.
गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दघि सर्पिश्च रोचना।
षडङ्रं परमं पाने दुःस्वप्रादि निवारणम्‌६ ॥ (
[सु.])
सहा जाती पुरुषांच्या १ शश, २ मृग, ३ अश्च, ४ गर्दभ, ५ वृषभ व ६ महिष (टोणगा). (तत्त्व निजबोध - विवेक)
सहा जाती (बाभळीच्या) १ कांटे बाभूळ, २ निकांटे बाभूळ. ३ देवबाभूळ, ४ रानबाभूळ, ५ संतबाभूळ, व ६ गुआबाभूळ. (वाभळीचा उपयोग)
सहा जाती स्त्रियांच्या (अ) १ पद्मिनी, २ हरिणी ३ हस्तिनी, ४ चित्रिणी, ५ वडवा आणि ६ शंखिनी, पैकीं सहावी शंखिनी वर्ज्य करून बाकीच्या पांच शुभ होत.
' शखिनी प्रहरूनि अन्य सुंदरी। येरे पंच त्या शुद्धा ॥"
(आ) १ पद्मिनी २ चित्रिणी, ३ हस्तिनी, ४ शंखिनी, ५ नागिणी व ६ डाकिणी. (तत्त्व - निजबोध ' विवेक)
सहा ज्योति (अवकाशांतला पदार्थ) १ सूर्य, २ चंद्र, ३ ग्रह, ४ उल्का, ५ धूमकेतु आणि ६ तारे असे सहा ज्योति अनंत आकाशांत आहेत. (राहु - केतु आणि ग्रहणें)
सहा ठिकाणें आश्रयास पात्र १ इष्ट प्राप्तीविषयीं निश्चिति, २ अनिष्टाचा त्याग, रक्षण होईल असा विश्वास, ४ रक्षणाविषयींची मान्यता, ५ ठेवीची सुरक्षितता व ६ मनाचा मोठेपणा. अशा प्रकारचीं असलेलीं सहा ठिकाणें आश्रयास पात्र होत.
आनुकूलस्य संकल्पः प्रतिकूलस्य वर्जनम् ।
रक्षिष्यतीति विश्वासः गोप्तृविधा शरणागतिः ॥ (
[वायुपुराण])
सहा तीर्थें १ भक्तितीर्थ, २ गुरुतीर्य, ३ मातृतीर्थ, ४ पितृतीर्थ, ५ पतितीर्थ आणि ६ पत्नीतीर्थ, हीं सहा तीर्थें मानवाला पावन करणारीं. (
[पद्म - भूमिखंड])
सहा दाते (पुराणप्रसिद्ध भारतीय) १ बलि - सत्ययुग, २ भार्गव राम व ३ श्रीरामचंद्र - त्रेतायुग, ४ धर्मराज, व ५ कर्ण - द्वापरयुग आणि ६ व्यापारी - कलियुग.
सहा दुःखी १ मत्सरी, २ दयाळू, ३ असंतुष्ट, ४ रागीट, ५ सदा शंकेखोर आणि ६ दुसर्‍याच्या भाग्यावरा उपजीविका करणारा. हे सहा नित्याचे दुःखी असतात. (
[म. भा. उधोग ३३-९०])
सहा दुःखें जीवितांतील १ गर्भदुःख, २ जन्मदुःख ३ व्याधिदुःख, ४ दारिद्य - दुःख, ५ जरादुःख व ६ मृत्युदुःख.
सहा दोष (आसुरी संपत्तीचे) १ दंभ, २ दर्प, ३ अभिमान, ४ क्रोध, ५ पारुष्य (कठोरपणा) आणि ६ अज्ञान. (
[भ. गी. १६-४])
सहा दोष (अभ्युदयाच्या आड येणारे) १ निद्रा, २ सुस्ती, ३ भय, ४ क्रोध, ५ आळस आणि ६ दीर्घसूत्रीपणा. (
[म. भा. उद्योग. ३३-७८])
सहा दोष पद्य रचनेसंबंधीं १ कर्णकठोर, अपरिचित किंवा क्लिष्ट शब्दयोजना, २ शब्दांची ओढाताण, ३ भिन्न भाषांतील शब्दांचे समास, ४ त्याच त्या शब्दांची पुनरावृत्ति, ५ रसाला प्रतिकूल चाल व ६ यतिमंग. (नाटक - शास्त्र व तंत्र)
सहा दोष (पाठकाचे - पठण करणाराचे) १ गात म्हणणारा, २ जलद जलद म्हणणारा, ३ वाचतांना किंवा म्हणतांना डोकें हलविणारा, ३ लिहिलेलें वाचणारा, ५ अर्थ न जाणणारा व ६ बारीक आबाजाचा.
गीती शीघ्री शिरःकंपी तथा लिखितपाठकः।
अनर्थज्ञोऽल्पकंठश्र षडेते पाठकाधमाः ॥ (
[पा. शिक्षा ३२])
सहा दोष (स्त्रियांचे बाबतींत) (अ) १ मद्यपान, २ दुर्जनसंगति, ३ पतीपासून दूर राहणें, ४ इकडे तिकडे भटकणें, ५ परगृहीं निद्रा, आणि ६ परगृहवास (
[मनु. ९-३३]);
(आ) १ अनृत, २ साहस, ४ माया, ५ जाणीव कमी, ५ अतिलोभ आणि ६ अशुचित्व.
अनृतं साहसं माया मूर्खत्वमांतेलोभता।
अशौचत्वं निदर्यत्वं स्त्रीणां दोषाः स्वभावजाः ॥ (
[वृ. चा.])
सहा द्वारें मसलत फुटण्याची (राजनीतिशास्त्र) १ मद, २ निद्रा, ३ अज्ञान (शत्रुकडील गुप्त हेर वगैरेबद्दल), ४ चेहर्‍यावरील विकार, ५ दुष्ट मंत्र्यावर विश्वास आणि ६ अकुशल दूत. (
[म. भा. उद्योग. ३९-३९])
सहा 'न' कार १ मौन, २ विलंब, ३ भिवया चढविणें, ४ अधोवदन, ५ निघून जाणें आणि ६ विषयांतर.
मौनं कालविलम्बश्च प्रयाणं भूमिदर्शनम ।
भरुकुटयन्यमुखी वार्ता नकारः षड्‌‍विधः स्मृतः ॥ (
[सु.])
सहा नराधम १ कोणतेंहि काम न करितां ज्यांत त्यांत घोटाळा करणारा, २ कामाकडे अति दुर्लक्ष करणारा, ३ नेहमीं खोटें बोलणारा, ४ द्दढ प्रेम न करणारा, ५ स्नेहभावाचा त्याग केलेला आणि ६ स्वतःला शहाणा समजणारा. (
[म. भा. उद्योग ३७-३७])
सहा नास्तिक दर्शनें १ चार्वाक, २ सौत्रांत्रिक, ३ वैभाषिक, ४ योगाचार, ५ माध्यमिक आणि ६ अर्हत् . (वृ. प्र.)
सहा निसर्गदत्त वैद्य १ सूर्यप्रकाश, २ अन्न, ३ हवा, ४ पाणी, ५ व्यायाम आणि ६ विश्रांति,
हे सहा निसर्गदत्त वैद्य परमेश्वरानें मनुष्याच्या सन्निध ठेविले आहेत. त्यांची आठवण ठेवावी. (प्रातःस्मरण)
सहा पद्धती सुगंधी पदार्थ तयार करण्याच्या १ भावन, २ पाचन, ३ बोधन ४ वेधन, ५ धूपन व ६ वासन. (गंधसार)
सहा पारतंत्र्यें १ स्वाभावा - पारतंत्र्य, २ ईश्वर - पारतंत्र्य, ३ प्रकृति - पारतंत्र्य, ४ गुण - पारतंत्र्य ५ कर्म - पारतंत्र्य आणि ६ काल - पारतंत्र्य.
सहा पुरणप्रसिद्ध सभा १ इंद्रसभा. २ वरुणसभा, ३ कुवेरसभा, ४ यमसभा, ५ ब्रह्मसभा आणि ६ धर्म (मय) सभा. (
[पांडव प्र. १६-४]).
सहा प्रकारची अभिज्ञा (दिव्यज्ञान) १ दिव्यद्दष्ठि, २ दिव्यथुति, ३ कामरूप, ४ पूर्वजन्मस्मृति, ५ दिव्यज्ञान आणि ६ विमक्तिज्ञान (बुद्धदर्शन)
सहा प्रकार (ऋषींचे) १ छंदऋषी - वसिष्ठ कण्व २ इ. ब्रह्मऋषी - अत्रि वगैरे, ३ महर्षि - भृगु वगैरे, ४ रजर्षि - विश्वामित्र, जनक, ऋतुपर्ण इ. ५ गोत्रऋषी - शांडिल्य - कौंडिण्य वगैरे आणि ६ देवऋषी - नारद. (
[ऐति. गोष्टी भाग, ३ रा])
सहा प्रकार उन्मादाचे १ वातोन्माद, २ पित्तोन्माद, ३ कफोन्माद, ४ सान्निपाति उन्माद, ५ मानसिक उन्माद व ६ विषयन्य उन्माद. (
[आयुर्वेद])
सहा प्रकारचे ऐतिहासिक विपर्यास (दोष) १ स्थलविपर्यास, २ कालविपर्यास, ३ घटनाविपर्यास, ४ कार्य - करण विपर्यास, सभावविपर्यास आणि ६ परिस्थितिविपर्यास.
असे सहा प्रकारचे दोष इतिहासशास्त्रांत मानले आहेत. (साहित्याचा संसार)
सहा प्रकारचे गुरू १ प्रेरक, २ सूचक, ३ वाचक, ४ दर्शक, ५ बोधक आणि ६ शिक्षक. (
[मंत्रशास्त्र])
सहा प्रकारचे गंध १ लवंग, बेलदोडे वगैरेंज्चा खमंग वास, २ फुलें, अत्तर वगैरेंचा वास, ३ पक्क फळांचा स्वादिष्ट वास, ४ तरपेंटाईन वगैरेंचा दर्प, ५ कुजक्या पदार्थांचा दुर्गंध आणि ६ डांबर वगैरेंचा जळफट
सहा प्रकारांनीं अंतरंग जाणतां येतें १ चर्या (चाल रीत), २ इंगित (खाणाखुणा), ३ चेष्टा (हालचाल,) ४ भाषण, ५ द्दष्टि आणि ६ मुखचर्या. (
[मनु. ८. २६])
सहा प्रकारांनी तीळ पापाचाअ नाश करणारे आहेत १ तिलमिश्रित पाण्यानें स्नान, २ तीळ बाटून अंगास लावणें, ३ तिळांनीं हवन करणें, ४ तिलोअदकानें तर्पण, ५ तीळ भक्षण आणि ६ तिलदान.
तिलस्नायी तिलोद्वर्ती तिलहोमी तिलोदकी।
तिलभुक्‌ तिलदाता च षट्‌तिलाः पापनाशकाः ॥ (
[सु.])
सहा प्रकारचीं दर्शनें (मतें) १ शैव दर्शन, २ शाक्त दर्शन, ३ वैष्णव दर्शन, ४ गाणपत्य दर्शन, ५ सौर दर्शन आणि ६ कापालिक दर्शन.
दर्शनं षड्विधं प्रोक्तं शैवशाक्तेयवैष्णवम् ।
गाणपत्यं च सौरं च कापालिकमिति स्मृतम् ॥ (
[सु.])
सहा प्रकार दक्षिणेचे १ धेनु, २ भूमि, ३ सुवर्ण, ४ रौप्य, ५ वस्त्र व ६ अश्व. (
[म. भा. आरण्यक पर्व])
सहा प्रकारचा देह १ स्थूलदेह, २ वासनादेह, ३ मनोदेह, ४ कारणदेह, ६ बुद्धिदेह आणि ६ निर्वाणदेह. असे सहा प्रकारचे देह असतात असें थिऑसफीनें (ब्रह्मविद्या) मानलें आहे.
सहा प्रकारचे दुर्ग १ निर्जन प्रदेश दुर्ग, २ भूदुर्ग (भुईकोट किल्ला), ३ डोंगरी किल्ला. ४ नरदुर्ग - नगराभोंवतीं पहारा वा अनन्यनिष्ठ सेवक असणें, ५ मृद्‌दुर्ग - मातीचा तट आणि ६ नगराभोवतीं दुर्गम अरण्य असणें.
असे सहा प्रकार दुर्गांचे (किल्लयांचे) प्राचीन काळीं असत.
सहा प्रकार दूषित अन्नाचे २ आश्रयदुष्ट, २ कालदुष्ट, ३ भावदुष्ट, ४ स्वभावदुष्ट, ५ वाग्दुष्ट आणि ६ संसर्गदुष्ट. (
[भविष्य. पु.])
सहा प्रकार प्रकृतीचे १ स्वभाव, २ ईश्वर, ३ काल, ४ यद्दच्छा, ५ नियति आणि ६ परिणाम. (
[सुश्रुत. शा. अ. १])
सहा प्रकारचे पशुमानव १ वेदपशु, २ शास्त्रपशु, ३ पुराणपशु, ४ देवपशु, ५ नरपशु, व ६ स्त्रीपश, असे सहा प्रकारचे पक्षपाती अविचारी मानव जगांत असतात. (निर्पक्ष सत्यदर्शन)
सहा प्रकार भक्तीचे (जैनधर्म) १ नामभक्ति, २ स्थापनाभक्ति, ३ द्र्व्यभक्ति, ४ भावभक्ति, ५ क्षेत्रभक्ति आणि ६ कालभक्ति.
(
[कल्याण - भक्ति अंक])
सहा प्रकार भाज्यांचे १ पानें - मेथी, चुका, पाचवत इ., २ फुलें - कोबी हदगा इ, ३ फळें - भोपळा, कारली इ., ४ कंद - सुरण, रताळी इ., ५ देठ - अळू - शिरस इ. व ६ भुईफोड - भूमि, गोमय, लाकूड इत्यादिकांत पावसाळ्यांत पत्पन्न होणारी छत्रीवजा दिसणारी वनस्पती. (
[बृहद्योग तरंगिणी])
सहा प्रमुख प्रकार (भाताचे) १ वांगीभात, २ दोडकेभात, ३ तोंडालीभात, ४ वाळकीभात, ५ केळीभात व ६ बटाटेभात. (स्वयं - पाक शास्त्र)
सहा प्रकार रतिक्रियेचे १ उत्तान रत, २ तिर्यग् रत, ३ उपविष्ट रतु, ४ स्थित रत, ५ आनत रत व ६ विपरीत रत.
(रतिशास्त्र)
सहा प्रकार राजनीतीचे १ संधि - प्रसंगीं परस्पर साह्म, २ विग्रह - युद्ध, ३ यान - आक्रमण, ५ आसन - शत्रूची उपेक्षा करणें, ५ द्वैधीभाव - केव्हां संधि केव्हां विग्रह व ६ द्वैध - दुटप्पी धोरण.
तथा चान्वीक्षिकीं विद्यां राजनीतिं च षड्‌विधाम् ॥ (
[भाग. १०. ४५-३४])
सहा प्रकार लघुकथांचे १ स्वभावप्रधान, २ कथानकप्रधान, ३ तत्त्वप्रधान, ४ लघुतम कथा, ५ रूपक कथा. व ६ स्वैर कथा. असे हे सहा प्रकार प्रचारांत आहेत. (ल. क. कशा लिहाव्या ?)
सहा प्रकारची वनस्पति - सृष्टि १ वनस्पति - फुलावांचून फळ येणारे वड, पिंपळ इ., २ औषधी - एक वार फुलें फळें येऊन नाश पावणारे - केळी, धान्यें इ., ३ लता - वृक्षाचा आधार लागतो असा, ४ त्वक्‌‍सार - त्वचा कठीण असे वेळू, वगैरे, ५ विरुध् - आधाराशिवाय वाढतात अशा आणि ६ द्रुम - फुलें फळें येणारे आंबा इत्यादि वृक्ष.
सहा प्रकारचे विरह १ प्रांरभ विरह - लग्नच न झाल्यामुळें बायको नाहीं म्हणून, २ क्षणिक विरह - नजरेआड झाल्यामुळें, ३ वाङ्‌‍मयविरह - तंटा - बखेडा होऊन अबोला झाल्यामुळें, ४ परोक्ष विरह - मोहरीं गेल्यामुळें ५ प्रत्यक्ष विरह - बायको आजारी झाल्यामुळें आणि ५ चिरविरह - पत्नी मृत झाल्यामुळें होणारा विरहा (भावबंधन अंक १)
सहा प्रकारचीं विषें १ निकोटीन, २ प्रसिकऑसिड, ३ पाइअरीडीन, ४ कोलीडीन, ५ अमोनिया आणि ६ कार्वन मोनो ऑक्साइड. अशीं सहा प्रकारचीं विषें तंबाखूंत असतात. असे चालू युगाचे वैज्ञानिक सांगतात. (
[कल्याण जून १९६१])
सहा प्रकार व्याख्यानांत आवश्यक १ संधी सोडून पदें सांगणें, २ पदांचा अर्थ, ३ समास सोडवणें, ४ वाक्य योजना, ५ आक्षेपांचा अनुवाद करणें व ६ त्या आक्षेपांचें निरसन करणें. (वैदिकधर्म व भारतीय राजनीति)
सहा प्रकार श्रृंगार चेष्टांचें १ विलास, २ विव्वोक, ३ विभ्रम, ४ ललित, ५ हेला व ६ लीला. (
[अमर])
सहा प्रकारचे वैष्णव १ भक्त, २ भागवत, ३ वैष्णव, ४ पांच - रात्रागमाप्रमाणें चालणारे, ५ वैखानसशाखी व ६ कर्म न करणारे.
भक्ता भागवतश्चैन वैष्णवाः पांचरात्रिणः।
वैखानसाः कर्महीनाः षड्‌विधा वैष्णवा मताः ॥
सहा प्रकार सैन्याचे १ पिढीजाद सैन्य, २ पगारी, ३ पथक सैन्य, ४ मित्रराजांचें, ५ शत्रुराजांचे आणि ६ रानटी लोकांचें सैन्य, असे सहा प्रकार महाभारतकालीं असत. (
[कौ. अर्थ. अधि. ९])
सहा प्रकार (स्नानाचे) १ नित्य, २ नैमित्तिक, ३ काम्य, ४ क्रियास्नान, ५ मलापकर्षण आणि ६ कर्मांग.
नित्यं नैमित्तिकं काम्यं क्रियाख्यं मलकर्षणम् ।
कर्माङ्राश्चेति विज्ञेया षट्‌‍प्रकाराः समासतः ॥ (भ. ब्राह्म.)
सहा प्रकारचें स्त्रीधन १ विवाहसमयीं अग्नीसमक्ष दिलेलें २ सासरीं जातांना मिळालेलें, ३ प्रेमानें दिलेलें, ४ भावाकडून मिळालेलें, ५ मातेकडून मिळालेलें व ६ पित्याकडून मिळालेलें. (
[मनु. ९-१९४])
सहा प्रकारची समाधि १ द्दश्यानुविद्ध, २ शब्दानुविद्ध, ३ निः - संकल्प, ४ निर्विकल्प, ५ निर्वृत्तिक आणि ६ निर्वासन. (
[सरस्वती रहस्योपनिषद् ])
सहा प्रकारची सिद्धि १ प्रतिभा (त्रिकालज्ञान), २ श्रवणा, ३ वार्ता, ४ दर्शना, ५ आस्वादा आणि ६ वेदना (स्पर्शज्ञान). (
[लिंग. अ. ४])
सहा प्रकार सिद्धांचे १ नित्यसिद्ध, २ अचानकसिद्ध, ३ स्वप्रसिद्ध, ४ दैवसिद्ध, ५ कृपासिद्ध व ६ हठात्‌सिद्ध, असे सहा मुख्य प्रकार. (जीवनविकास. आक्टोबर १९६२)
सहा प्रकार सूत्रांचे १ संज्ञासूत्रें, २ परिभाषासूत्रें, ३ विधिसूत्रें, ४ नियमसूत्रें, ५ अतिदेशसूत्रें व ६ अधिकारसूत्रें, (व्याकरण म. भा प्रस्तावना)
सहा प्रकारचें सैन्यबल १ शारीरिक बल - कष्ठाळूपणा, २ शूर असणें, ३ सैन्यबल - भरपूर संख्या असणें, ४ आस्त्रिक बल - तीक्ष्ण ह्त्यारें, ५ बुद्धिबल आणि ६ आयुर्बल - सैन्याचा सतत पुरवठा होत असणें. (
[शुक्र - नीति अ. ४])
सहा प्रकार हास्याचे १ स्मित - गालांतल्या गालांत हसणें, २ दांत काढून हसणें, ३ विहसित - बोलत बोलत हसणें, ४ उपहसित - नाक फुगवून हसणें, ५ अपहसित - डोळ्यांला आंसवें आणून हसणें आणि ६ अतिहसित - मोठमोठयानें टाळी वाजवून हसणें. (तत्त्व - निज - विवेक भ. ना. ६-६०)
सहा प्रकारचे होम १ राष्ट्रभृत होम, २ जया होम, ३ अभ्यातन होम, अरिष्टनाशक, ५ लाजा होम व ६ पापमोचन. असे सहा प्रकारचे होम विवाहसंस्कारसमयीं करावे लागतात. (
[रामतीर्थ. दिवाळी अंक])
सहा प्रकार संभोगासनांचे १ उत्तान आसन, २ तिर्यक् आसन, ३ उपविष्ट आसन, ४ उत्थित आसन, ५ व्यानत आसन व ६ पुरुषायित आसन (
[कामशास्त्र])
सहा प्रकार (संन्यासाचे) १ कुटीचक, २ बहूदक, ३ हंस, ४ परमहंस, ५ तुरीयातीत व ६ अवधूत, (
[नारद परिव्राजकोपनिषद])
सहा प्रयोजनें (काव्याचीं) १ कीर्ति, २ धनप्राति, ३ व्यवहारज्ञान, ४ अशुभपरिहार, ५ परमानंद व ६ कांतेकडून होतो तसा माधुर्यानें तत्त्वबोध. (
[काव्यप्रकाश])
सहा प्राचीन तेलगु कवि आणि त्यांचीं काव्यें १ नन्नयभट्ट - तेलगू महाभारत, २ तिक्कन सोमयाजी - निर्वचनोत्तर रामायय्ण महाभारत, ३ एराप्रग्गड - हरिवंश, ४ नाचनसोम - उत्तर हरिवंश, ५ श्रीनाथ - आंध्रनैषध ६ व वम्मन पोतराम - श्रीमद्भागवत. संस्कृत भागवत पुराण शैलींत तसें आंध्रभागवत प्रबंध शैलींत प्रसिद्ध आहे. (
[म. ज्ञा. को. वि. १५])
सहा स्थानें भुक्ति आणि मुक्ति ह्मा दोन्ही प्राप्त करून देणारीं १ करवीर, २ विरूपाक्ष, ३ श्रीशैल, ४ पंढरीक्षेत्र, ५ श्रींरगम् व ६ सेतुबंध रामेश्वर.
करवीरं विरूपाक्षं श्रीशैलं पांडुरंगकम् ।
श्रीरङ्‌गं सेतुबन्धं च भुक्तिमुक्तिप्रदानि षट् ॥ (
[करवीरमहात्म्य])
सहा प्रमाणें १ प्रत्यक्ष, २ अनुमान, ३ शब्द, ४ उपमान, ५ अर्थापत्ति व ६ अनुपलब्धि.
सहा प्रमुख अंगें संध्येचीं १ आसन, २ आचमन, ३ प्राणायाम, ४ मार्जन, ५ अर्व्यप्रदान व ६ जप व उपस्थान, (आर्यांची दिनचर्या)
सहा प्रमुख नीतिशास्त्रकार १ मनु, २ बृहस्पति, ३ शुक्र, ४ पराशर, ५ व्यास व ६ कौटिल्य.
सहा पशुधर्म १ आच्छादन २ भोजन ३ मैथुन ४ भय ५ निद्रा व ६ मोह.
छादन भोजन मैथुन। भय निद्रा मोह षटधर्मा ॥ (
[पंचग्रंथी])
सहा पंथ गाणपत्य सांप्रदायाचे १ महागणपति पंथ, २ हरिद्रा गणपति, ३ उच्छिष्ट गणपति, ४ नवनीत गणपति, ५ स्वर्ण गणपति व ६ संतान गणपति पंथ. (अ. रा. सर्ग. ७-७)
सहा प्राचीन पुराणवेत्ते १ त्रैयारुणी, २ कश्यप, ३ सावर्णि, ४ अकृतव्रण, ५ वैशंपायन व ६ हारीत. (
[भा. स्कंध १२-७-५])
सहा प्रीतिलक्षणें १ जो देतो, २ तसेंच घेतो, ३ आपलें गुह्म सांगतो, ४ तसेंच ऐकून घेतो, ५ पंक्तीला जेवतो, आणि ६ जेवूंहि घालतो. हीं सहा प्रीतिलक्षणें होत.
ददति प्रतिगृह्लाति गुह्ममाख्याति पृच्छति।
भुंक्ते भोजयते चैव षड्विधं प्रीतिलक्षणम् ॥ (
[हितो. २-५१])
सहा प्रेरणा ग्रंथलेखनाच्या १ द्रव्य, २ कीर्ति, ३ अमंगल स्थितींतून मुक्त होण्यासाठीं, ४ सरकार - दरबारची लोकांना माहिती पुरविण्यासाठीं, ५ तात्कालिक आनंद व ६ उपदेश करण्यासाठीं, अशा सहा प्रेरणा अथवा प्रयोजनें आहेत.
सहा ब्रह्मवादी १ काश्यप, २ वत्सार, ३ विभ्रस, ४ रैभ्य, ५ असित आणि ६ देवल.
काश्यपश्वैव वत्सारो विभ्रमो रैभ्य एव च।
असितो देवलश्चैव षडेते ब्रह्मवादिनः ॥ (
[वायुपु. ५९-१०३])
सहा भाग पृथ्वीचे १ द्यु २ पृथिवी, ३ अहन, ४ रात्रि, ५ उदक व ६ ओषधी (
[ऋग्वेद मंडल ६-४७])
सहा भाव - जीवगर्भोत्पत्तीला कारणीभूत १ मातेचा भाव, व ६ सत्त्वाचा भाव (
[ईशावास्योपनिषद - आर्य भैषज्य शास्त्र])
सहा महारथी (कौरवपक्षीय) १ कर्ण, २ भूरिश्रवा, ३ अश्वत्थामा, ४ वृषसेन, ५ कृपाचार्य व ६ शल्य
(
[म. भा. द्रोण. अ. ७५])
सहा महान दोष (आसुरी वृत्तीच्या मानवांचे) १ दंभ, २ दर्प, ३ अभिमान, ४ क्रोध, ५ दुष्टपणा आणि ६ अज्ञान, हे सहा महान् दोषा संख्येनें कमी असले तरी त्यांचा प्रभाव विषारी असतो. (
[भ. गी. १६-४])
सहा मनोव्यापार कार्यान्वित होणारे विज्ञानाचे रचनेस आवश्यक १ निरीक्षण, २ विकलन (पृथक्करण), ३ संक्लन, ४ अमूतींकरण, ५ सामान्यीकरण व ६ समन्वय. (तर्कशास्त्र आणि वैज्ञानिक विवेचन पद्धति)
सहा मुख्य परिमेयें १ लांबी, २ क्षेत्रफळ (पृष्ठफळ) ३ अवकाश फळ अगर घनफळ (गर्मफळ), ४ वजन, ५ मूल्य व ६ काल. खेरीज घनता व शक्ति अशीं अनेक परिमेयें गणिताच्या उपशाखांतून द्दष्टीस पडतात. (
[म. ज्ञा. को. वि. ९])
सहा राष्ट्रीय दुर्घटना १ अतिवृष्टि, ३ अनावृष्टि, ३ टोळधाड ४ उंदीर फार होणें, ५ पोपट वगैरे प्राण्यांचा उपद्र्व व ६ परकीय सत्तेचे आक्रमण.
अतिवृष्टिः शलभाःमूषकाःशुकाः।
प्रत्यासन्नाश्च राजानः षडेता ईतयःअ स्मृताः ॥ (
[सु.])
सहा लाभ (प्रवासापासूनच मिळणारे) १ तीर्थावलोकन, २ सर्वत्र परिचय, ३ वित्तर्जन, ४ नानाश्रर्यनिरीक्षण, ५ चतुरता आणि ६ संभाषणकुशलता. (
[सु.])
सहा विघ्नें विद्येला येणारीं (अ) १ द्यूत, पुस्तकशुश्रूषा, ३ नाटकाची आसक्ति, ४ स्त्रीचा ध्यास, ५ सुस्ती आणि ६ झोपाळूपणा.
द्यूतं पुस्तकशुश्रूषा नाटकासक्तिरेव च।
स्त्रियस्तन्द्री च निद्रा च विद्याविघ्नकराणि षट् ॥ (
[सु.])
(आ) १ स्वच्छंदीपणा, २ द्र्व्य, मिळविण्याचा मोह, ३ प्रेमसंबंधांत पडणें, ४ चैन, ५ उद्धटपणा आणि ६ आळस.
स्वच्छंन्दत्वं धनार्थित्वं प्रेमभावोऽथ भोगिता।
अविनीतत्वमालस्यं विद्याविघ्नकराणि षट् ॥ (
[सु.])
सहा विघ्नें योगाभ्यासाच्या आड येणारीं १ अति आहार, २ विशेषश्रम, ३ फार बोलणें, ४ उपोषन (आवश्यक उपोषणाव्यतिरिक्त), ५ योगाम्यासी नव्हेत अशांची संगत व ६ मनाची अस्थिरता.
अत्याहारः प्रयासश्च प्रजल्पो नियमग्रहः।
जनसंगश्च लोल्यं च षड्भिर्योगो विनश्यति ॥ (ह. प्र.)
सहा विकार देहाचे १ शोक, २ मोह, ३ क्षुधा, ४ तृष्णा, ५ जरा व ६ मरण.
सहा विषय (शिक्षेचे - उच्चार शास्त्र) १ वर्ण, २ स्वर, ३ मात्रा, ४ बल. ५ साम व ६ संतान (संहिता) (
[ऋग्वेददर्शन])
सहा वीरांचे सहा सर्वप्रसिद्ध शंख १ श्रीकृष्ण - पांचजन्य, २ अर्जुन - देवदत्त, ३ भीमसेन - पौंड्र, ४ युधिष्ठर - अनंतविजय, ५ नकुल - सुघोष व ६ सहदेव - मणिपुष्पक, महाभारतकालीं अनेक प्रसिद्ध बीरांचे निरनिराळे शंख असत आणि सैन्याचे उत्साहवर्धनार्थ ते प्रस्फुरले जात. (
[भ. गी. १-१५]) या व्यतिरिक्त परशुरामाचा"अमित्रजित् "नामक शंख होता असें वर्णन आढळतें. (
[प्रा. च. को.])
सहा विकुंठ लोक १ नित्यवैकुंठ, २ पादविभूतिवैकुंठ, ३ विश्वक्‌‍सेन वैकुंठ, ४ ब्रह्मविद्यावैकुंठ, ५ तुलसीवैकुंठ व ६ बोधानंदवैकुंठ, (
[ईशादि विंशोत्तरशतोपनिषदः])
सहा विष्णव (प्रातःस्मरणीय) १ बलि, २ बिभीषण, ३ भीष्म, ४ प्रह्लाद, ५ नारद आणि ६ धरुव.
बलिर्बिभीषणो भीष्मः प्रह्लादो नारदो धरुवः
षडेते वैष्णवा ज्ञेयाः स्मरणं पापनाशनम् ॥ (
[भा. रा. युद्धकांड])
सहा वाईट गोष्टी १ चांगलें काम न करणारा - शहाणा मनुष्य, २ धर्म नसलेला - म्हातारा, ३ आज्ञाधारक नसलेला - तरुण, ४ दातृत्वहीन - श्रीमंत, ५ विनय नसलेली - स्त्री आणि ६ कोणताहि गुण नसलेला - धनी.
सहा शककर्ते १ युधिष्ठिर, २ विक्रम, ३ शालिवाहन, ४ विजया - भिनन्दन (वैतरणी - सिंधुसंगमीं), ५ नागार्जुन व ६ कल्की (
[करवीर]).
हे सहा सककर्ते म्हणून पुराणांत वर्णिले आहेत. पांच यापूर्वी होऊन गेले व सहावा होणार आहे.
युधिष्ठिरो विक्रमशालिवाहनौ। ततो नृपस्थो विजयाभिनंदनः ॥
ततस्तु नागार्जुनकल्किभूपती। कलौ षडेते शककारका नृपाः ॥ (
[दर्शनप्रकाश])
आधुनिक कालांत छत्रपति शिवाजीमहाराज हे एक शककर्ते होत.
सहा शत्रुरूपी रोग वृद्धापकालाची वाट पाहणारे (मनुष्य शरिराच्या डाव्या बाजूला)- १ संभोगाचे रोग, २ चाळपुळी (कॅन्सर), ३ रक्ताशयाचे रोग, (उजव्या बाजूला)- ४ वेडेपणाचे रोग, ५ नाडयांचा लवचिकपणा जाऊन जाड व बरड होणें व ६ मूत्रपिंडाचे रोग.
सहा शास्त्रें जगताचा चरितार्थ चालविणारीं १ शिल्पशास्त्र, २ वैद्यशास्त्र, ३ सिद्धान्त (गणित) शास्त्र, ४ ज्योतिषशास्त्र, ५ कामशास्त्र आणि ६ ज्ञानशास्त्र. या सहा शास्त्रांच्या आधारानें लोक आपला निर्वाह करून घेतात.
सहा षाड्‌‍गुण्यसंपन्न सत्पुरुष १ वसिष्ठ, २ वामदेव, ३ नारद, ४ व्यास, ५ वाल्मीकि आणि ६ प्रह्लाद. हे सहा षाड्‌‍गुण्यसंपन्न पुरुष म्हणून पुराणांतरी प्रसिद्ध आहेत.
सहा संन्यासधर्माला दूशणें १ पलंग, २ शुभ्रवस्त्र, ३ स्त्रीकथा, ४ जिह्लालौल्य, ५ दिवसा निद्रा आणि ६ वाहनांत बसणें. या सहा गोष्टी यतिधर्माला बाधक आहेत. (अ. स्मृ.)
सहा साधनांनीं कर्माला धर्मत्व प्राप्त होतें १ सद‌‍गुरूपदेश, २ ईश्वरार्पित कर्म, ३ शुद्ध काल, ४ पवित्र स्थळ, ५ मंगलद्र्व्य आणि ६ वेदोक्त कर्म.
सहा सद्‌‍भ्रम १ कुल, २ गोत्र, ३ जाति, ४ वर्ण, ५ आश्रम आणि ६ नाम. हे सहा सद‌भ्रम होत. (मो. प्र.)
सहा स्वभावधर्म (देहाचे) १ आच्छादन, २ भोजन, ३ मैथुन, ४ भय, ५ निद्रा आणि ६ मोह. हे सहा देहाचे स्वभावधर्म मानले आहेत. (तत्त्व - निजबोधक - विवेक)
सहा सर्व प्रसिद्ध अशा सार्थप्रतिज्ञा १ भीष्मप्रतिज्ञा, २ भीमप्रतिज्ञा, ३ राणाप्रतापप्रतिज्ञा, ४ शिवरायप्रतिज्ञा, ५ लोकमान्य 'स्वराज्यप्रतिज्ञा, आणि ६ महात्मा गांधी -' चलेजाव' प्रतिज्ञा.
सहा सूत्र ग्रंथ व त्यांचे कर्ते १ जैमिनीयसूत्र - जैमिनि, २ आश्रलायन सूत्र - अश्वलायन, ३ आपस्तम्ब सूत्र - आपस्तंब, ४ बौधायनसूत्र - बौधायनं. ५ कात्यायनसूत्र - कात्यायन आणि ६ वैखानसीयसूत्र - कणाद. (तत्त्व - निज - विवेक)
सहा संस्कार गुण १ वैराग्य, २ ज्ञान, ३ ब्रह्मचर्य, ४ तप, ५ करुणा व ६ सदाचार (सूक्ष्मागम)
सहा सूत्र लक्षणें १ अल्पाक्षरत्व, २ असंदि‌ग्धता, ३ सारग्रहण, ४ विश्वतोमुखम् म्हणजे सामान्य सिद्धान्त सांगणें, ५ अस्तोभम् म्हणजे निरर्थक शब्दांचा अभाव आणि ६ दोषराहित्य.
हीं सहा म्हणजे त्या त्या शास्त्राच्या आचार्यांनीं लिहिलेले मूलग्रंथ - लक्षणें होत.
अल्पाक्षरमसंदिग्धं सारवद्विश्वतोमुखम् ।
अस्तोभमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः ॥ (वेदान्त)
सहा स्त्रीचे आदर्शगुण १ कार्यप्रसंगीं मंत्री अथवा सल्लागार, २ गृहकृत्यांत दासी, ३ भोजनसमयीं माता, ४ रतिप्रसंगीं रंभा, ५ धर्माला अनुकूल आणि ६ धरित्रीप्रमाणें क्षमायुक्त, हे सहा स्त्रीचे आदर्श गुण होत.
कार्येषु मंत्री करणेषु दासी भोज्येषु माता शयनेषु रंभा।
धर्मानुकूला क्षमया धरित्री, भार्या च षाड्‌गुण्यवतीह दुर्लभा ॥ (
[सु.])
सहा स्थानीं क्षौर विहित आहे १ गंगेच्या कांठीं, २ भास्कर - क्षेत्रांत, ३ माता - निधनप्रसंगीं, ४ पिता - निधनप्रसंगीं, ५ यज्ञ आणि ६ सोमपान. या सहा स्थलीं व काळी क्षौर विहित मानलें आहे.
गंगायां भास्करे क्षेत्रे मातृपित्रोर्मृतेऽहनि।
आधाने सोमपाने च षट्‌‍सु क्षौरं विधीयते ॥ (
[सु.])
सहाजण आततायी १ घर जाळण्यास आलेला. २ विष घलणारा, ३ शस्त्र घेऊन वध करावयास आलेला, ४ धन लुटून नेणारा, ५ स्त्री अपहर्ता ६ शेत हरण करणारा.
अग्निदो गरदश्चैव शस्त्रपाणिर्धनापहः।
क्षेत्रदारापहर्ता च षडेते ह्माततायिनः ॥ (व. स्मृ. ३-१६)
सहाजण आत्मघातकी १ आळशी, २ गर्विष्ठ, ३ झोपाळू, ४ दुसर्‍याकडून लिहून घेणारा, ५ अल्पविद्या असलेला आणि ६ वितंडवादी.
सालस्यो गर्वितो निद्रः परहस्तेन लेखकः।
अल्पविद्यो विवादो च षडेते चात्मघातकाः ॥ (
[भा. रा. युद्धकांड ५८-५])
सहाजणांना कन्या देणें अनुचित १ निकट असलेला, २ अति दूर असलेला, ज ३ अत्यंत धनवान् ४ अति दरिद्री, ५ उपजीविकेचें साधन नसलेला असा आणि ६ मूर्ख.
अत्यासन्ने चातिदूर अत्याढये धनवर्जिते।
वृत्तिहीने च सूर्खे च कन्यादांन न शस्यते ॥ (
[स्कंद माहेश्वर २३-८])
सहाजण कार्य झाल्यानंतर अवमानित होतात १ शिक्षण संपल्यानंतर आचार्य, २ बायको आल्यानंतर आई, ३ कार्य झाल्यानंतर नियोजक, ४ प्रौढा नारी, ५ नदीपार गेल्यावर नाव आणि ६ रोगपरि - हारानंतर वैद्य.
सहाजण तें तें कार्य झाल्यानतंर अवमानित होतात. म्हणजे त्यांचा आदर राखला जात नाहीं. (
[म. भा. उद्योग. ३३-८७-८८])
सहा जण गुरुसमान १ प्रेरणा करणार, २ सुचविणारा, ३ तोंडानें सांगणारा, ४ दाखवून देणारा, ५ शिकविणारा व ६ उपदेश करणारा. हे सहाजण गुरुसमान होत.
प्रेरकः सूचकश्वैव वाचको दर्शकस्तथा।
शिक्षको बोधकश्वैव षडेते गुरवः स्मृताःअ ॥ (कुलागम)
सहाजण त्याज्य होत (अ) १ मृदु अंतःकरणाचा शासनाधिकारी, २ खादाड ब्राह्मण, ३ दुष्ट मनाचा सोवती, ४ आज्ञा मोडणारा नोकर, ५ कामांत गाफिल राहणारा अधिकार व ६ केलेलें न स्मरणारा (
[पंचतंत्र]);
(आ) १ विवरण न करणारा आचार्य, २ अध्ययनहीन ऋत्विज, ३ रक्षण न करणारा राजा अथवा शासनाधिकारी, ४ अप्रियभाषिणी भार्या, ५ गांवांत राहूं इच्छिणारा गोपाळ (गुराखी) व ६ वनांतच राहूं इच्छिणारा नापित.
हे सहा त्यागार्ह होत. (
[म. भा. उद्योग ३३-८०])
सहाजण दुसर्‍यादर उपजीविका करणारे १ चोर - बेसावध मनुष्यावर, २ चिकित्सक - व्याधिग्रस्तावर, ३ कुमार्गी स्त्रिया - विषयलंपटावर, ४ याजक - यज्ञ अथवा हव्यकव्य करणारांवर, ५ शासनसंस्था - परस्पर कलह करणारावर आणि ६ पंडित (विद्वान)- मुर्खावर. (
[म. भा. उद्योग. ३३-८५])
सहाजण धर्मभिक्षुक होत १ पांथस्थ (प्रवासी), २ उपजीविकेचें साधन नष्ट झालेला, ३ विद्यार्थी, ४ गुरूचें पालनपोषण करणारा, ५ संन्यासी आणि ६ ब्रह्मचारी.
अध्वगः क्षीणवृत्तिश्च विद्याथीं गुरुपोषकः।
यतिश्च ब्रह्मचारी च षडेते धर्मभिक्षुकाः ॥ (
[स्कंद ब्राह्मखंड])
सहाजण महान परोपकारी १ सूर्य, २ चंद्र, ३ घनदाट वृक्ष, ४ नदी, ५ गाय आणि ६ सज्जन.
रविश्चंद्रो घना वृक्षा नदी गावश्च सज्जनाःअ।
एते परोपकाराय युगे देवेन निर्मिताः ॥ (
[सु.])
सहाजण मदनाचे अवतार १ सुदर्शन, २ भरत, ३ प्रद्युम्न, ४ सांब, ५ सनत्कुमार व ६ स्कंद.
सुदर्शनश्च भरतः प्रद्युम्नः सांब एव च।
सनत्कुमारः स्कंदश्च षडेते काम एव च ॥ (
[गुरुड ब्रह्म. २९-३६])
सहाजणांकडे रिकाम्या हातानें जाऊं नये १ राजा (अधिकारी), देवता, ३ गुरु, ४ ज्योतिषी, ५ लहान मूल आणि ६ मित्र. (
[सु.])
सहाजण श्राद्धास वर्ज्य (अ) १ फलज्योतिषी, २ वैद्य, ३ पुराणिक, ४ कृषीवल, ५ गायक आणि ६ राजसेवक.
ज्योतिर्गण्यं तथा वैद्यं पुराणं कृषिकारिकाःअ।
गायको राज्यसेवाश्च षडेते श्राद्धघातकाः ॥ (
[सु.])
(आ) १ मेहुणा, २ गोत्रज, ३ अतिवृद्ध, ४ व्यभिचारी व व्यभिचारी स्त्रीचा पति, ५ ज्ञानहीन आणि ६ मूर्ख.
शालाकश्च स्वगोत्रश्च अतिवृद्धश्च वृषलीपतिः।
ज्ञानहीनश्च मूर्खश्च षडेते श्राद्धघातकाः ॥ (
[सु.])
सहाजण सर्वत्र (संगतीला) वर्ज्य १ निंदक, २ लबाड, ३ धूर्त, ४ दुष्ट, ५ दुष्कर्में करणारा व ६ तामसी.
निंदको वंदको धूर्गः खलो दुष्कृतितामसौ।
एते नाटकिनः प्रोक्ताःअ सर्वतः परिवर्जयेत् ॥ (
[सु.])
सहाजणांच्या सहा सर्वप्रसिद्ध वीणा १ श्रीशिव - नालंबी, २ सरस्वती - कच्छपी, ३ नारद - महती, ४ गणपति - प्रभावती (गणानां तु प्रभावती) ५ विश्वावसु - बृहती आणि तुम्बर - कलावती. (
[अमिधान चिंतामणि])
सहाजणांच्या स्मरणानें प्रवास सुखकर होतो १ वैन्य, २ पृथु, ३ हैहय, ४ अर्जुन, ५ भरत आणि ६ नल.
एतान् नृपान् यः पठति प्रयाणे।
तस्यार्थसिद्धिः फलदागमश्च (
[सु.])
सहाजणी मातेसमान १ राजपत्नी, २ गुरुपत्नी, ३ मित्रपत्नी, ४ सती स्त्री, ५ सासू आणि ६ स्वमाता.
राजपत्नी गुरोः पत्नी मित्रपत्नी सती तथा।
पत्नीमाता स्वमाता च सर्वास्ताः मातरः स्मृताः (
[सु.])
सहा घटक अन्नाचे १ पिष्ट पदार्थ, २ स्निग्ध पदार्थ ३ नैट्रोजनयुक्त पदार्थ (प्रोटीन), ४ क्षार, ५ पाणी व ६ जीवनसत्त्वें. (विज्ञानपरिचय)
सहा अवस्था प्रीतीच्याअ १ प्रेम, २ मान, ३ प्रणय, ४ स्नेह, ५ राग व ६ अनुराग.
प्रेमा मानः प्रणयं स्नेहो रागोऽनुरागः - इत्युक्तेः॥
सहा दुर्गुण १ आळस. २ निद्रा, ३ भय ४ तृष्णा, ५ क्रोध व ६ कामः हे सहा दुर्गुण नाहींसे करण्याकरितां पुढचे दांत समांतर रेषेंत सारखे करण्याची एक प्रथा बाली बेटांत आहे. (
[स्त्री नोहेंबर १९६३])
सहा प्रकार भक्तीचें १ श्रद्धाभक्ति, २ नैष्ठिकय भक्ति, ३ अवधान भक्ति, ४ अनुभव भक्ति, ५ आनंदभक्ति आणि ६ रमरस भक्ति, (
[विवेक चिंतामणि द्वितीय परिच्छेद])
सहा प्रमुख वर्ग अन्न पदार्थांचे (त्यांतील घटक द्रव्यांप्रमाणें)- १ पिष्टप्रधान, २ नत्रप्रधान,- अंकुरित धान्यें, कंदमूळांतील जीवनरस इ. ३ स्नेहप्रधान - दूध वगैरे, ४ शर्करा प्रधान - फळांतील रस ५ शर्कराम्ल प्रधान - आम्ल फळांतील जीवनरास व ६ क्षार प्रधान - फळभाजी पालेभाजी इ. (
[कौटुंबिक स्वास्थ्यांतून जागतिक शान्ति])
सहा प्रकार स्वागताचे १ नुसतें बसविणें - बसा म्हणणें, २ हाताला धरून बसविणे, ३ जवळ बसविणें, ४ हाताला धरून जवळ बसविणें, ५ अतिजवळ बसविणें व ६ हाताला धरून अति जवळ बसविणें, यानें प्रेम व आदर याचें प्रमाण प्रदर्शित केलें जातें.
(
[गूढार्थ चंद्रिका])