|
अक्षः [akṣḥ] [अश्-सः]
An axis, axle, pivot; अक्षभङ्गे च यानस्य....न दण्डं मनुरब्रवीत् [Ms.8.291,292;] दृढधूः अक्षः [Kāś. V. 4.74;] [Śi.12.2,] 18.7; ज्योतिश्चक्राक्षदण्डः [Dk.]
Axle-pole.
The pole of a cart.
A cart, car; also a wheel.
The beam of a balance.
Terrestrial latitude.
A die for playing with; cube; यानाक्षमधिकृत्य ब्रूत इति गम्यते न तु विदेवना- क्षमिति । ŚB. on [MS.6.8.35.]
The seed of which rosaries are made.
A weight equal to 16 māṣas and called कर्ष.
N. N. of the plant Terminalia Belerica (बिभीतक- Mar. बेहडा) the seed of which is used as a die; also the nut of this plant; यथा वै द्वे वामलके द्वे वा कोले द्वौ वाक्षौ मुष्टिरनुभवति Chān. Up; so धाराभिरक्षमात्राभिः.
A shrub producing the rosary seed, Eleocarpus Ganitrus (रुद्राक्ष); the seed of this plant, as also of another plant (इन्द्राक्ष).
A serpent; hence a curve.
Garuḍa.
N. N. of a son of Rāvaṇa.
The soul.
Knowledge (usually, sacred).
Law; a lawsuit; legal procedure.
A person born blind.
the lower part of the temples (कर्ण- नेत्रयोर्मध्ये शङ्खादधोभागः).
The base of a column; अथवाक्षं नवांशोच्चं जन्म चैकेन कारयेत् । [Māna.14.17.]
The window-like part of a swing, a hammock, a palanquin, an axle of a chariot; पार्श्वयोर्वारणं कुर्यात् तस्याधोऽक्षं सुसंयुतम् । [Māna.5.165,166.]
Gambling (in general). cf. अक्षो द्यूते वरूथाङ्गे नयवादौ बिभीतके । कर्षे व्याप्तौ कृषे (?) चक्रे आधारव्यव- हारयोः । आत्मजे पाशके दैत्यभेदे चेन्द्रियवालयोः । [Nm.]
-क्षम् (अश्नुते व्याप्नोति विषयान् स्ववृत्त्या संयोगेन वा)
a rosary, string of beads (अकारादिक्षकारान्तः अक्षः तत्कृता तत्प्रतिनिधिभूता वा माला); कृतो- ऽक्षसूत्रप्रणयी तया करः [Ku.5.11,66;] ˚मालामुपयाचितुमागतोऽस्मि [K.151.] (It is made of रुद्राक्ष seeds, corals, crystals, rubies, gems &c.)
N. N. of अरुन्धती (अक्षमाला त्वरुन्धती
- Hm.); अक्ष माला वसिष्ठेन संयुक्ताधमयोनिजा...जगामाभ्यर्हणीयताम् [Ms.9.23.] मातङ्गयामक्षमालायां गर्हितायां रिरंसया । [Bu. ch.4.77.] (अक्षस्य नक्षत्रचक्रस्य मालेव भूषणत्वात्; सा ह्युत्तरस्यां दिशि गगने सप्तर्षिमण्डले मालारूपेण वसिष्ठसमीपे वर्तते सर्वेभ्यश्चोज्ज्वलत्वात्तस्या मालारूपेण स्थितत्वाच्च नक्षत्रचक्रभूषणत्वम् Tv).
-राजः [अक्षाणां राजेव] one addicted to gambling; also 'the die called Kali'. वामः [स. त.] an unfair gambler.
-वाटः [अक्षाणां पाशकक्रीडानां बाटः वासस्थानम्]
a gambling house; the gambling table.
[अक्षस्य रथचक्रस्य क्षुण्णस्थानस्य इव वाटः] a place of contest, arena, wrestling ground (तत्र हि रथचक्रक्षुण्णपांशुसदृशपांशुम- त्त्वात् तत्सदृशत्वम् [Tv.] )
-विद a. a. skilled in gambling.-वृत्त a. [अक्षे वृत्तः व्यापृतः स. त.] engaged in, addicted to, gambling; what has occurred in gambling.
-वृत्तम् राशिचक्ररूपं वृत्तक्षेत्रम् the zodiacal circle.
-शालिन् (शालिकः) officer in charge of the gambling house; EI 24.173.-स्तुषः Beleric Myrobalan (Mar. बेहडा)
-हृदयम् perfect skill in, or conversancy with, gambling (lit. the heart or innermost nature of dice or gambling); वशीकृताक्षहृदयां [K.131.]
An organ of sense; निरोधाच्चेतसोऽक्षाणि निरुद्धान्यखिलान्यपि [Pt.2.154;] संयताक्षो विनीतः [Mātaṅga L.12.1.] (The word संयताक्ष here means 'having control over his senses', but 'having eyes closed' M. W.);m. also (नियच्छेद्विषयेभ्योऽक्षान् Bhāg.; an object of sense.
The eye, (only at the end of comp.; जलजाक्ष, कमलाक्ष, &c.)
Sachal salt, sea-salt.
Blue vitriol (from its crystallized shape) (Mar. मोरचूद) [cf. L. axis; Gr. akshon or axon, old Germ. ahsa; Germ. achse.] -Comp.
-अंशः the degree of latitude.
-अग्रम् the axle or its end; the anterior end of the axle or its end; the anterior end of the pole of a car.
-अग्रकीलः -लकः a linch-pin, a pin which fastens the yoke to the pole.
-आवपनम् [अक्षान् पाशान् आवपति क्षिपत्यस्मिन्; आ-वप्-आधारे ल्युट्] a dice-board (अक्षा उप्यन्तेऽस्मिन्निति अक्षावपनम् अक्षस्थानावपनपात्रम्, सायण). -आवलिःf. a rosary.
-आवापः [अक्षान् आवपति क्षिपति; आवप्-अण्] a gambler, keeper of the dice or gambling table; he is one of the रत्निन्s mentioned in Taitt. Saṁ. I.8.9.1.2 and [Śat. Br.5.3.2;] also ˚अतिवापः (अक्षावापो नाम अक्षाणां क्षेप्ता अक्षगोप्ता वा द्यूतकारः).
-उपकरणम् a piece at chess.-कर्णः hypotenuse, particularly of the triangle formed with the gnomon of a dial and its shadow; (astr.) argument of the latitude.
-कुशल, -शौण्ड a. a. [स. त.] skilful in gambling.
-कूटः [ अक्षस्य कूट इव] the pupil of the eye.-कोविद,
-ज्ञ a. a. skilled in dice; so ˚विद्, ˚वेत्तृ &c.
-क्षेत्रम् [अक्षनिमित्तं क्षेत्रम्] an astronomical figure (अक्षसाधनार्थं क्षेत्रतया कल्पितानां अक्षभवानामष्टानां क्षेत्राणामेकं).
-ग्लहः [तृ. त.] gambling, playing at dice.
-चक्रम् the circle of sensual passions. दृढनियमित ˚क्रः [K.37] (also axis and wheels).
-जम् [अक्षात् जायते; जन्-ड]
direct knowledge or cognition.
a thunderbolt (वज्रम् अस्थिरूपावयवजातत्वात्तस्य तन्नामत्बम्).
a diamond.
अक्षक्षेत्रम् q.v. (m. in some of these senses).-जः N. of Viṣṇu.
-तत्त्वम्, -विद्या the science of gambling; ˚विद् skilled in the principles of gambling.
-दण्डः axle-pole.-दर्शकः,
-दृश् [अक्षाणाम् ऋणादानादिव्यवहाराणां दर्शकः दृश्-ण्वुल्, अक्षान् पश्यतीति दृश् -क्विप् कुत्वम्]
a judge (one who tries lawsuits).
a superintendent of gambling.
-दृक्कर्मन् n. n. operation or calculation for latitude.
.. [अक्षैर्दीव्यति, दिव्-णिनि] m अक्षद्यूः, [दिव्-क्विपू ऊठ् [P.VI.4.19.] ]
-द्यूतः [अक्षैर्द्यूतं यस्य] a gambler, dicer.
-द्यूतम् dice play, gambling; ˚तादिगणः a class of words mentioned in [P.IV.4.19.]
-द्यूतिकम् [अक्षद्यूत- ठक्] dispute at play.
-द्रुग्ध a. a. [अक्षैः द्रुग्धः] unlucky at dice (opposed to अक्षप्रिय fond of dice, or lucky in gambling).
-धरः [अक्षं चक्रं रथावयवं तत्कीलकमिव कण्टकं वा धरतीति धरः धृ-अच् ष. त.]
N. N. of Viṣṇu.
N. N. of the plant (also called शाखोट); Trophis Aspera. (Mar. हेदि, खरोत).
a wheel.
any one who bears a wheel, or who holds dice.
-धूः (धुर्) the yoke attached to the fore-part of the pole of a car.
-धूर्तः [अक्षे तद्देवने धूर्तः] 'dice-rogue,' a gamester, a gambler.
-धूर्तिलः [अक्षस्य शकटस्य धूर्तिं भारं लाति, ला-क; or अक्ष-धुर्-तिलप्रत्ययः] a bull or ox yoked to the pole of a cart.
a court of law.
depository of legal documents.
= अक्षि- पटलम्, q. v.
-लः [अक्षाणां व्यवहाराणां पटलमस्त्यस्य अच्] a judge.
record-office (GI).
account-office (RT).-पटलाधिकृतः superintendent of records and accounts.-परि ind [अक्षेण विपरतिम् वृत्तं [P.II.1.1] द्यूतव्यवहारे पराजये एवायं समासः Sk.] so as to be a loser (by an unlucky throw of dice) पाशकक्रीडायां यथा गुटिकापाते जयो भवति तद्वि- परीतपातः [Tv.] )
-पाटः = ˚वाटः, q. v.
-पाटकः [अक्षे व्यवहारे पाटयति; पट् दीप्तौ-ण्वुल्] one who is well-versed in law, a judge.
-पातः [ष. त.] cast of dice.
-पादः N. N. of the sage Gautama, founder of the [Nyāya system of philosophy, or a follo] wer of that system (अक्षं नेत्रं दर्शनसाधनतया जातः पादोऽस्य; अक्षपादो हि स्वमतदूषकस्य व्यासस्य मुखदर्शनं चक्षुषा न कर्तव्यम् इति प्रतिज्ञाय पश्चाद् व्यासेन प्रसादितः पादे नेत्रं प्रकाश्य तं दृष्टवान् इति प्रसिद्धिः [Tv.] )
an injury to the organs.
[अक्षम् इन्द्रियं रसनारूपं पीडयति आस्वादनात्; पीड्-अच्] N. of the plant यवतिक्ता. (Mar. शंखिनी).
-भागः (˚अंशः) a degree of latitude.
a cart-load.
the lower part of a chariot. (cf. तत्तद्देशे तु छिद्रं स्यादक्षभारे रथान्तकम् । छिद्रे प्रवेशयेत् कीलं युक्त्या च पट्टयोजितम् ॥ [Māna. 42.51-53.] )
-मदः [च. त.] a mad passion for gambling.-मात्रम् [अक्षो मात्रा यस्य]
anything as large as dice; dice.
a moment of time (निमिषः) twinkling of an eye.-माला,
-सूत्रम् [अक्षाणां माला -सूत्रम्]
|