मातृ

{ mātṛ }

हिन्दी (hindi) WN

   See : माँ

मराठी (Marathi) WN

   See : आईचा

महाराष्ट्र शब्दकोश

  स्त्री. आई [ सं . ] सामाशब्द -
०कन्यापरंपरा  स्त्री. माणसाचें नातें बापाकडून न गणतां आईकडून गणण्याची एक विशिष्ट पद्धति . [ सं . ]
०गमन   न स्वमातेशीं अगम्य गमन . [ सं . ]
०गया  स्त्री. 
   सिद्धपूर नांवाचें क्षेत्र .
   गयेस किंवा सिद्धपुरास केलेलें आईचें श्राद्ध . [ सं . ]
०गामी   गमनी - वि . मातृगमन करणारा ; मात्रागमनी . [ सं . ]
०गोत्र  न. 
   आईचें कुल , गोत्र .
 वि.  आईच्या कुलासंबंधीं . [ सं . ]
०घात  पु. मातेची हत्या . [ सं . ]
०घातुक वि.  मातृघात करणारा .
०द्रोह  पु. आईशीं द्वेष . [ सं . ]
०द्रोही वि.  मातेशीं द्वेष करणारा . [ सं . ]
०पद  न. आई , माता होणें .
०पक्ष  पु. मातृकुल ; मातृवंश . [ सं . ]
०पितृभक्त वि.  मातापितरांची शुश्रूषा करण्यांत तत्पर . [ सं . ]
०बंधू  पु. आईकडचा भाऊ किंवा नातेवाईक . [ सं . ]
०भूमि  स्त्री. आपलेपणानें वागण्याचा आपला हक्क असलेली भूमि ; जन्मभूमि ; मायभूमि . [ सं . ]
०भोजन  न. मुंजीच्या दिवशीं बटूनें उपनयनांग वपनाच्यापूर्वी मातेसह भोजन करण्याचा समारंभ . यानंतर तो मातेसह एकत्र जेवत नाहीं . [ सं . ]
०मंडल  न. दोन भुंवया . [ सं . ]
०वध   हत्या - पुस्त्री . मातृघात . [ सं . ]
०श्री  स्त्री. आईस आदरार्थी म्हणतात . वडील व प्रौढ स्त्रीस योजावयाचा शब्द . बाई , ताई व इतर बाहत्या नांवाप्रमाणें मातृश्री व ह्याचे अपभ्रंश मातुश्री आणि मातोश्री ह्यांचा पुष्कळदां नपुंसकलिंगी अनेकवचनी प्रयोग करतात . उदा० मातोश्री आलीं आहेत . कांहीं प्रांतांत हे शब्द पुलिंगी अनेकवचनीं योजतात . [ सं . ] मातृका , मात्रुका स्त्री .
   वर्णमालेंतील एक वर्ण ; अ पासून ह पर्यंत अक्षरें . ओंकार मातृकांसकट । तोचि जाणावा कंबुकंठ । - एरुस्व १ . ४२ .
   आई अथवा दाई .
   देवता . ह्या आठ देवता आहेत - ब्राह्मी , माहेश्वरी , कौमारी , वैष्णवी , वाराही , इंद्राणी , चामुंडा किंवा कौबेरी , चर्चिका . लग्न इ० मंगल कृत्यांत ह्यांचें पूजन करितात . याहून भिन्नहि मातृका सांगितल्या आहेत . व त्यांची संख्या एके ठिकाणीं सोळा व दुसरे ठिकाणीं सात अशी आहे . पार्थु अधिष्ठात्री तेथिंची । मातृका गा । - ज्ञा ६ . १२७ .
   मूर्च्छना ; सूर ; स्वर .
   ( नृत्य ) दोन करणांचा समुदाय . [ सं . ]
०कान्यास   वर्णन्यास - पु . दक्षिणाचार पूजेसंबंधीं विधि ; एक न्यासविधि . ह्यांत स्वरव्यंजनात्मक पन्नास वर्ण तोंडानें म्हणून शास्त्रविधीप्रमाणें कर्मकर्त्यानें किंवा उपाध्यायानें पूजावयाच्या मूर्तीच्या पन्नास अवयवांस हातानें स्पर्श करावयाचा असतो .
०का   - स्वमाता इ० त्याचप्रमाणें गौरी इ० सोळा आणि ब्राह्मी इ० सात मिळून तेवीस देवतांचें मंगल कार्यांतील पूजन . गणतति , दुर्गा , वास्तोष्पति व क्षेत्रपाल यांचें पूजनहि मातृकापूजनाबरोबरच होतें . मातृत्व - न . मातेचा संबंध , स्थिति , स्वभाव , धर्म ; आईपणा . [ सं . ] मात्रागमन - न .
पूजन   - स्वमाता इ० त्याचप्रमाणें गौरी इ० सोळा आणि ब्राह्मी इ० सात मिळून तेवीस देवतांचें मंगल कार्यांतील पूजन . गणतति , दुर्गा , वास्तोष्पति व क्षेत्रपाल यांचें पूजनहि मातृकापूजनाबरोबरच होतें . मातृत्व - न . मातेचा संबंध , स्थिति , स्वभाव , धर्म ; आईपणा . [ सं . ] मात्रागमन - न .
   मातेशीं मैथुन .
   ( ल ) महापातकांपैकीं एक पातक . [ सं . मातृ + गमन ] मात्रागमनी - वि .
   मातृगमन केल्याचा दोष असलेला .
   ( ल . ) मादरचोद ; लबाड ( मनुष्य ). [ सं . मातृ + गमनी ]

नेपाली (Nepali) WN

   See : आमा

A Sanskrit English Dictionary

मातृ  f.  1. m. (for 2. मातृ॑ f. See p. 807, col. 1) a measurer, [Nir. xi, 5]
   one who measures across or traverses, [RV. viii, 41, 4] ( cf. 10)
   a knower, one who has true knowledge, [Cat.]
माडव    N. of a Partic. caste, ib. ( w.r. for ?)
   of an author, [Bṛh.]
मातृ  f.  2. f. (derivation from √ 3. मा very doubtful; for 1. मा॑तृ See p. 804, col. 2) a mother, any mother (applicable to animals), [RV.] &c. &c. (sometimes ifc. e.g. कुन्ती-म्°, having K° for a mother)
मातरा-पितरा    du. father and mother, parents, [RV. iii, 3, 33; vii, 2, 5] (also , iv, 6, 7, and पित॑रा-मात॑रा, [Pāṇ. 6-3, 33]; cf. मातरपितरौ, col.2)

ROOTS:

मातरा पितरा

   the earth ( du. heaven and earth), [RV.]
लोकस्य   (with or scil.), a cow, [MBh.]
द्वि-म्°   ( du. and pl.) the two pieces of wood used in kindling fire, [RV.] ( cf.)

ROOTS:

द्वि म्°

सप्तम्°   ( pl.) the waters, [RV.] ( cf. and, [Naigh. i, 13])
लोकानाम् मातरः   ( pl.) the divine mothers or personified energies of the principal deities (sometimes reckoned as 7 in number, viz. ब्राह्मी or ब्रह्माणी, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, इन्द्राणी or ऐन्द्री or माहेन्द्री, चामुण्डा; sometimes 8, viz. ब्राह्मि, माहेश्वरी, कौमारी, वैष्णवी, वाराही, रौद्री, चर्म-मुण्डा, काल-संकर्षिणी; sometimes 9, viz. ब्रह्माणी, वैष्णवी, रौद्री, वाराही, नारसिंहिका, कौमारी, माहेन्द्री, चामुण्डा, चण्डिका; sometimes 16, viz. गौरी, पद्मा, शची, मेधा, सावित्री, विजया, जया, देव-सेना, स्व-धा, स्वाहा, शान्ति, पुष्टि, धृति, तुष्टि, आत्म-देवता and कुल-देवता; they are closely connected with the worship of शिव and are described as attending on his son स्कन्द or कार्त्तिकेय, to whom at first only 7 मातृs were assigned, but later an innumerable number; also the 13 wives of कश्यप are called, ), [MBh.]; [R.]; [Pur.]; [Hcat.] ( [RTL. 222 &c.])
   ( pl.) the 8 classes of female ancestors ( viz. mothers, grandmothers, great-grandmothers, paternal and maternal aunts &c., [Saṃskārak.]; but the word ‘mother’ is also applied to other female relatives and in familiar speech to elderly women generally)
    N. of लक्ष्मी, [Bhartṛ.]
   of दुर्गा, [L.]
   of दाक्षायणी in certain places, [Cat.]
    accord. to [L.] also = a colocynth
    Salvinia Cucullata, Nardostachys Jatamansi, Sphaerantus Indicus
   air, space
   the lower mill-stone
विभूति   =
मातृ   [ cf. Gk., μάτηρ, μήτηρ; Lat. mater; Lith. mote; Slav. mati; Germ. muotar, Mutter; Eng. mother.]

The Practical Sanskrit-English Dictionary

मातृ [mātṛ]  f. f. [मान् पूजायां तृच् नलोपः [Uṇ.2.94] ]
   A mother; मातृवत् परदारेषु यः पश्यति स पश्यति; सहस्रं तु पितॄन् माता गौरवेणातिरिच्यते Subhāṣ माता किल मनुष्याणां देवतानां च दैवतम् [Madhyamavyāyoga 1.37;] माता च परमं दैवतं समा च पुत्रेषु इत्येतैरुपबध्यमानो जननीवचनोऽवगम्यते ŚB. on [MS.1.1.14.]
   Mother as a term of respect or endearment; मातर्लक्ष्मि भजस्व कंचिदपरम् [Bh.3.64,87;] अयि मातर्देवयजनसंभवे देवि सीते [U.4.]
   A cow.
   An epithet of Lakṣmī.
   An epithet of Durgā.
   Ether, sky.
   The earth.
   A divine mother; मातृभ्यो बलिमुपहर [Mk.1.]
   An epithet of Revatī.
  N. N. of several plants; आखुकर्णी, इन्द्रवारुणी and जटामांसी &c. -pl.
   An epithet of the divine mothers, said to attend on Śiva, but usually on Skanda. (They are usually said to be 8: ब्राह्मी माहेश्वरी चण्डी वाराही वैष्णवी तथा । कौमारी चैव चामुण्डा चर्चिकेत्यष्ट मातरः ॥ or, according to some, only seven: ब्राह्मी माहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा । माहेन्द्री चैव वाराही चामुण्डा सप्त मातरः ॥ Some increase the number to sixteen).
  N. N. of eight classes of female ancestors of Manes. -m.
   A measurer.
   Ved. A maker, builder, creator.
   A knower, one having true knowledge.
   Life or soul (जीव) [cf. L. Mater.] -Comp.
-केशटः   a maternal uncle.-गणः the collection of the divine mothers.
-गन्धिनी   an unnatural mother; हनिष्याम्यधुनैवाहं कैकेयीं मातृगन्धिनीम् [A. Rām.2.8.7.]
-गामिन्  m. m. one who has committed incest with his mother.
-गोत्रम्   a mother's family.-ग्रामः the female sex, womankind.
-घातः, -घातकः, -घातिन्  m. m.,
-घ्नः   a matricide.
   घातुकः a matricide.
   an epithet of Indra.
   चक्रम् the group of divine mothers.
   a kind of mystical circle.
-ज्ञ a.  a. honouring a mother.
-देव a.  a. having a mother for one's god, adoring mother like a god; मातृदेवो भव [T. Up.1.11.] -दोषः the defect or inferiority of a mother (being of a lower caste); ताननन्तरनाम्नस्तु मातृदोषात् प्रचक्षते [Ms.1.] 14.
-नन्दनः   an epithet of Kārtikeya.
-पक्ष a.  a. belonging to the mother's side or line. (-क्षः) maternal kinsmen.
-पितृ  m. m. (dual) forming मातापितरौ or मातर- पितरौ) parents.
-पुत्रौ (मातापुत्रौ)   a mother and son.-पूजनम् worship of the divine mothers.
-बन्धुः, -बान्धवः   a maternal kinsman; मातृबन्धुनिवासिनं भरतम् [R.12.12.] (-pl.) a class of relatives on the mother's side; they are thus specified: मातुः पितुः स्वसुः पुत्रा मातुर्मातुः स्वसुः सुताः । मातुर्मातुलपुत्राश्च विज्ञेया मातृबन्धवः ॥
-भक्तिः   devotion to a mother; इमं लोकं मातृभक्त्या ...... ब्रह्मलोकं समश्नुते [Ms.2.233.]
-भावः   maternity.
-भोगीण a.  a. fit to be enjoyed or possessed by a mother.
-मण्डलम्   the collection of the divine mothers.
-मातृ  f. f. an epithet of Pārvatī.
-मुखः, -शासितः   a foolish fellow, simpleton.-यज्ञः a sacrifice offered to the divine mothers.
-वधः   the murder of a mother (with Buddhists one of the five unpardonable sins.)-वाहिनी f. a kind of bird; bat.
-स्वसृ  f. f. (मातृष्वसृ or मातुःस्वसृ) a mother's sister, a maternal aunt.
-स्वसेयः (मातृष्वसेयः)   a mother's sister's son. (-यी) the daughter of a maternal aunt; so मातृष्वस्रीयः -या.

Shabda-Sagara

मातृ  f.  ( -ता)
   1. A mother.
   2. A divine mother, the personified energy of a deity or his wife; in a figurative sense, a mother to mortals; eight divine Mātris are enumerated, BRĀHMĪ, the Mātri of BRAHMĀ; MAHEŚWARĪ, the Mātri of ŚIVA; VAISHNAVĪ, of VISHṆU; AINDRĪ, of INDRA; VĀRĀHĪ, of VISHṆU, as the Varāha Avatār; KAUMĀRĪ, of KĀRTIKEYA; KAUVERĪ or CHĀMUNDĀ of KUVERA, and CHARCHIKĀ of ŚIVA, in one of his minor incarna- tions; another list calls them MAHEŚWARĪ, BRĀHMĪ, NĀRĀYANĪ, AINDRĪ, VARĀHĪ, KAUMĀRĪ, NARASĪNHĪ, and APARĀJITĀ, differ- ing from the preceding one in the two last names, the first one of which, is the energy of VISHṆU in the Narasinha Avatār, and the latter a form of DURGĀ; another enumeration makes the Mātris sixteen, and another but seven.
   3. A cow.
   4. A female of the Brāh- mana tribe, or the wife of a Brāhman.
   5. The earth.
   6. A name of LAKSHMĪ.
   7. A name of REVATĪ.
   8. Space, ether.
    E. मान to res- pect, Unādi aff. तृच्, and the final of the radical rejected.

ROOTS:

मान तृच्