उपनयन विधी ४

ॐ मम व्रते ह्रदयं ते दधामि मम चित्तमनुचित्तं ते अस्तु ।

मम वाचमेकव्रतो जुषस्व बृहस्पतिष्ट्‌वा नियुनक्तु मह्यम् ॥२४॥

(इति स्वपाणिमूर्ध्वागुलिं बटुह्रदये निधाय। )

ॐ मम व्रते०

मेखलाप्रबन्धनम् - (तस्य रक्षार्थं शुद्ध्यर्थं च मेखलामाबध्नीयात् । इयं दुरुक्तादिति द्वयोर्वामदेवो मेखला त्रिष्टुभ् । मेखलाबंधने विनियोगः ।

ॐ इयं दुरुक्तात्परिबाधमानाच्छर्म वरूथं पुनती न आगात् ।

प्राणापानाभ्यां बलमाभरन्ती प्रिया देवानां सुभगा मेखलेयम् ॥

ऋतस्य गोप्त्री तपसः परस्पी घ्नती रक्षः सहमाना अरातीः ।

सा नः समंतपनु परेहि भद्रया भर्तारस्ते मेखले मा रिषाम ॥२५॥

( इति मंत्र वाचयित्वा मेखलां त्रिरावर्त्य नाभिप्रदेशे ग्रंथित्रयं कुर्यात् । तदा बटुः सरहस्यांगसहितवेदत्रयेणावृतोऽहमिति मन्येत)

दण्डप्रदानम् -

आचार्यः-स्वस्ति न इत्यस्य स्वस्त्यात्रेयो विश्वेदेवास्त्रिष्टुप् । दण्डदाने विनियोगः ।

ॐ स्वस्ति नो मिमीतामश्विना भगः स्वस्ति देव्यदतिरनर्णवः ।

स्वस्ति पूषा असुरो दधातु नः स्वस्ति द्यावा पृथिवी सुचेतुना ॥२६॥

(इति मंत्रेण दण्डं दद्यात् ।)

स्वस्ति नो०

बटु - (दण्डग्रहणमंत्र)

अदान्तं दमयित्वा मां मार्गे संस्थापयन् स्वयम ।

दण्डः करे स्थितो यस्मात्तस्माद्रक्ष यतो भयम् ॥

उपदेशः - ब्रह्मचार्यसि । (१) अपोशान (आचमनं कुरु । मूत्रपुरीषादौ शुद्ध्यर्थमित्यर्थः )

(२) कर्म कुरु (संध्योपासनादीत्यर्थः )

(३) दिवा मा स्वाप्सीः ।

(४) आचार्याधीनो वेदमधीष्व ।

(५) सायंप्रातर्भिक्षेथाः ।

(६) सायं प्रातः समिधमाधेहि

(७) द्वादशवर्षाणि वेदग्रहणान्तं वा ब्रह्मचर्यं चर ।

(८) अप्रत्याख्यायिनमग्रे भिक्षेथाः । अप्रत्याख्यायिनीं वा ।

(ततः स्थालीपाकतंत्रेण स्विष्टकृतादि वा वैश्वदेवतंत्रेण अग्निपूजनादि वा कुर्यात्)

अथ अनुप्रवचनीयहोमः

(सायंसंध्योत्तरं कृतोपनयनहोमाग्नेः पश्‍चिमतो ब्रह्मचारिना सहोपविश्य, आचम्य, प्राणानायम्य, देशकालौ संकिर्त्य)

संकल्प - उपनयनाङगभूतं अनुप्रवचनीयहोमं करिष्ये ।

(स्थालीपाकतंत्रेण वैश्वदेवतंत्रेण वाग्निकार्यं कृत्वा)

प्रधानहोमः (अवदानधर्मेण चरुमवदाय) सदसस्पतिमित्यस्य काण्वो मेधातिथिः सदसस्पतिर्गायत्री । अनुप्रवचनीयप्रधान होमे विनियोगः ।

ॐ सदसस्पतिमद्‌भुतं प्रियमिन्द्रस्य काम्यम् ।

स निं मेधामया सिषं स्वाहा ॥२७॥

सदसस्पतय इदं न मम ।

तत्सवितुरित्यस्य गाथिनो विश्वामित्रः सविता गायत्री । अनुप्रवचनीयहोमे विनियोगः ।

ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देवस्य धीमहि ।

धियो यो नः प्रचोदयात् स्वाहा (२३)

सवित्र इदं न मम । ॐ ऋषिभ्यः स्वाहा । ऋषिभ्य इदं न मम ॥

(स्थालीपाकतंत्रेण स्विष्टकृतादि वैश्वदेवतंत्रेण वाग्निपूजनादि कुर्यात्)

अनुप्रवचनीय होमाचा अर्थ

अथमेधाजननप्रयोगः ।

आचार्यः - (आचम्य पवित्रपाणिः प्राणानायम्य देशकालौ संकीर्त्य)

संकल्प - ममास्य कुमारस्य उपनयनव्रतसमाप्तिवेदग्रहणसामर्थ्यलक्षणमेधासिद्धिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं मेधाजननाख्यं कर्म करिष्ये ।

तत्रादौ मेधापरनामकसावित्रीपूजनं करिष्ये ।

(वेद्यां पलाशशाखां प्रतिष्ठाप्य तत्र तां पूजयेत्)

मेधायै नमः । आवाहनं, आसनं, पाद्यं, अर्ध्यं, आचमनीयं, स्नानं, वस्त्रं, अलंकारान्, चंदनं, हरिद्राकुंकुमं, परिमलद्रव्यं, पुष्पं, धूपं, दीपं, नैवेद्यं, मंत्रपुष्पं, प्रार्थनापूर्वकं नमस्कारं च समर्पयामि ।

(नैवेद्यसमये यावकसक्तुमिश्रमन्नं मोदकांश्च निवेद्य पुनः पूर्ववत्पूजयेत् ) मेधां ब्रह्मचारिणा प्रणमय्य शुद्धजलपात्रोदकेन सेचनं कुर्वता बटुना त्रिः प्रदक्षिणं कारयन् मंत्रं वाचयेत् )

मेधाजननप्रयोगाचा अर्थ

बटुः - ॐ सुश्रवः सुश्रवा असि यथा त्वम् ।

सुश्रवः सुश्रवा अस्येवं सां सुश्रवः सौश्रवसं कुरु ।

यथा त्वं देवानां यज्ञस्य निधिपोऽस्येवमहं ।

मनुष्याणां वेदस्य निधिपो भूयासम् ॥२८॥

(प्रतिदक्षिणं मंत्रावृत्तिं प्रणामं च कारयेत् । तत्तो ब्रह्मचारी स्नात्वा नवान् यज्ञोपवीताजिनमेखलादण्डान् उपनयनवत् समंत्रकं धृत्वा पुराणानि पलाशसन्निधौ विसृज्य पूर्वधृतवाससी गुरवे दत्वा मेधां मह्यमिति सूक्तं विप्रः पाठयित्वा अस्य कर्मणः पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्तिवति स्वस्तिवाचनं क्रुयात् )

ॐ मेधां मह्यमंगिरसो मेधां सप्तर्षयो ददुः ।

मेधामिन्द्रश्चाग्निश्च मेधां धाता ददातु मे ॥

मेधां मे वरुणो राजा मेधां देवी सरस्वती ।

मेधां मे अश्विनौ देवावाधत्तां पुष्करस्रजा ॥

या मेधा अपसरस्सुं गन्धर्वेषु च यन्मन ।

दैवी या मानुषी मेधा सा मामाविशतादिमाम् ॥

यन्मे नोक्तं तद्रमतां शकेयं यदनुब्रुवे ।

निशाम तन्निशामहे मयि व्रतं सह व्रतेषु ॥

भूयासं ब्रह्मणाम संगमेमहि ।

शरीरं मे विचक्षणं वाङमे मधुमद्रुहा ।

अवृद्धमहमसौ सूर्यो ब्रह्मणानीस्थः श्रुतं मे मा प्रहासीः ॥

मेधां देवी मनसा रेजमानां गन्धर्वजुष्टां प्रति नो जुषस्व ।

मह्यं मेधां वद मह्यं श्रियं वद मेधावी भूयासमजरा जरिष्णू ॥

सदसस्पतिमद्‍भुतं प्रियामिन्द्रस्त्य काम्यम् ।

सनि मेधामयासिषं स्वाहा ॥

यां मेधा देवगणाः पितरश्चोपासते

तया मा मेधया मे मेधाविनं कुरु ॥

मेधाव्य१हं सुमनाः सुप्रतीकः श्रद्धात्मनाः सत्यमतिः सुशेवः ।

महायशा धारयिष्णुः प्रवक्ता भूयासमस्ये स्वधयाप्रयोगे ॥२९॥

॥इतिउपनयनप्रयोगः॥