तृतीय पटल - पद्मासनकथनम्

दोन्ही पायांचे तळवे वर करून उजवा पाय डाव्या मांडीवर व डावा पाय उजव्या मांडीवर प्रयत्नाने ठेवावे. त्याचप्रमाणे दोन्ही हातांचे तळवे वर करून ते मांड्यांच्या मध्यभागी एकमेकांवर ठेवावेत. नाकाच्या अग्रभागावर दृष्टी स्थिर करावी व दाताच्या मुळाशी जीभ दाबून धरावी. नंतर हृदयाला हनुवटी लावावी व अपानवायूचे उत्थान करावे अर्थात् मूलबंध लावावा. त्यानंतर हळूहळू प्राणवायू आत घ्यावा व यथाशक्ती कुंभक करून तो पोटात धारण करावा. शेवटी हळूहळू रेचक करून वायू बाहेर सोडावा. याला पद्मासन म्हणतात. ( या प्रकारच्या अभ्यासाने हे पद्मासन सिद्ध होते. ) हे आसन सर्व प्रकारच्या व्याधी नाहीसे करणारे व अत्यंत दुर्लभ असे आहे. एखाद्या बुद्धिमान् साधकालाच हे पद्मासन प्राप्त होते. अर्थात् योग जाणणारा एखादाच विद्वान् साधक हे आसन साधनाभ्यासाने सिद्ध करू शकतो. याचे तात्पर्य असे आहे की, ज्या साधकाला या आसनाचे उत्तम ज्ञान आहे त्यालाच त्याची सिद्धी होते. ज्या साधकाला या विषयातील पूर्ण माहिती असत नाही त्याला या आसनाची सिद्धी होत नाही.

अशा प्रकारे या आसनाचे अनुष्ठान म्हणजे हे आसन घालून साधनाभ्यास करणार्‍या साधकाचे प्राण तत्काल सम होऊन म्हणजे प्राणाची सर्व विषमता किंवा वक्रता नाहीशी होऊन ते सुषुम्नेत प्रवेश करतात. या पद्मासनाच्या अभ्यासाने साधकाचा वायू सम्यक् म्हणजे सरळ अर्थात् सुषुम्नागामी होतो यात काहीही संशय नाही. याचा अर्थ असा की, जो पर्यंत प्राण इडा व पिंगलेतून वाहत असतात तो पर्य़ंत ते विषम, वक्र किंवा संसारनुवर्तीनी म्हणजे संसारचक्रात घुमविणारे असतात. मात्र ते जेव्हा सरळ होऊन सुषुम्नेत प्रवेश करतात तेव्हा ते परमात्मगामी अर्थात् संसारत्यागी म्हणजे अनादि संसारचक्रातून सोडविणारे असतात.

जो योगीसाधक पद्मासनात बसून प्राण व अपान वायूंना विधिवत् म्हणजे साधन प्रक्रियेने एकरस करण्याचा साधनाभ्यास सिद्ध करतो तो निश्चितपणे संसारसागरातून किंवा संसारबंधनातून मुक्त होतो यात काहीही संशय नाही. श्रीशंकर म्हणतात. हे पार्वती ! मी तुला हे सत्य अगदी सत्यच सांगत आहे. ॥११०॥