पाद ३ - खण्ड ५७
व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे.
१ - ३१ - द्विवचने इति उच्यते ।
२ - ३१ - तत्र इदम् न सिध्यति ।
३ - ३१ - दन्तोष्ठस्य दन्ताः स्निग्धतराः ।
४ - ३१ - पाणिपादस्य पादौ सुकुमारतरौ ।
५ - ३१ - अस्माकम् च देवदत्तस्य च देवदत्तः अभिरूपतरः इति ।
६ - ३१ - यदि पुनः द्व्यर्थोपपदे इति उच्येत ।
७ - ३१ - तत्र अयम् अपि अर्थः ।
८ - ३१ - विभज्योपपदग्रहणम् न कर्तव्यम् ।
९ - ३१ - इह अपि शङ्काश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रकाः अभिरूपतराः इति द्व्यर्थोपपदे इति एव सिद्धम् ।
१० - ३१ - न एवञ्जातीयका द्व्यर्थता शक्या विज्ञातुम् ।
११ - ३१ - इह अपि प्रस्ज्येत ।
१२ - ३१ - शङ्काश्यकानाम् पाटलिपुत्रकाणाम् च पाटलिपुत्रकाः अभिरूपतमाः इति ।
१३ - ३१ - अवश्यम् खलु अपि विभज्योपपदग्रहणम् कर्तव्यम् यः हि बहूनाम् विभागः तदर्थम् ।
१४ - ३१ - शङ्काश्यकेभ्यः च पाटलिपुत्रकेभ्यः च माथुराः अभिरूपतराः इति ।
१५ - ३१ - तत् तर्हि द्व्यर्थोपपदे इति वक्तव्यम् ।
१६ - ३१ - न वक्तव्यम् ।
१७ - ३१ - न इदम् पारिभाषिकस्य द्विवचनस्य ग्रहणम् ।
१८ - ३१ - किम् तर्हि अन्वर्थग्रहणम् ।
१९ - ३१ - उच्यते वचनम् ।
२० - ३१ - द्वयोः अर्थयोः वचनम् द्विवचनम् इति ।
२१ - ३१ - एवम् अपि तरबीयसुनोः एकद्रव्यस्य उत्कर्षापकर्षयोः उपसङ्ख्यानम् ।
२२ - ३१ - तरबीयसुनोः एकद्रव्यस्य उत्कर्षापकर्षयोः उपसङ्ख्यानम् वक्तव्यम् ।
२३ - ३१ - परुत् भवान् पटुः आसीत् ।
२४ - ३१ - पटुतरः च ऐषमः इति ।
२५ - ३१ - सिद्धम् तु गुणप्रधानत्वात् ।
२६ - ३१ - सिद्धम् एतत् ।
२७ - ३१ - कथम् ।
२८ - ३१ - गुणप्रधानत्वात् ।
२९ - ३१ - गुणप्रधानः अयम् निर्देशः क्रियते ।
३० - ३१ - गुणान्तरयोगात् च अन्यत्वम् भवति ।
३१ - ३१ - तत् यथा तम् एव गुणान्तरयुक्तम् वक्तारः भवन्ति अन्यः भवान् संवृत्तः इति ।
१ - १० - एवकारः किमर्थः ।
२ - १० - नियमार्थः ।
३ - १० - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
४ - १० - सिद्धे विधिः आरभ्यमाणः अन्तरेण एवकारम् नियमार्थः भविष्यति ।
५ - १० - इष्टतः अवधारणार्थः तर्हि ।
६ - १० - यथा एवम् विज्ञायेत ।
७ - १० - अजादी गुणवचनात् एव इति ।
८ - १० - मा एवम् विज्ञायि ।
९ - १० - अजादी एव गुणवचनात् इति ।
१० - १० - किम् च स्यात् न व्यञ्जनादी गुणवचनात् स्याताम् ।
१ - २९ - इदम् अयुक्तम् वर्तते ।
२ - २९ - किम् अत्र अयुक्तम् ।
३ - २९ - अजादी गुणवचनात् एव इति उक्त्वा अगुणवचनानाम् अपि अजाद्योः आदेशाः उच्यन्ते ।
४ - २९ - न एषः दोषः ।
५ - २९ - एतत् एव ज्ञापयति भवतः एतेभ्यः अगुणवचनेभ्यः अपि अजादी इति यत् अयम् अजाद्योः परतः आदेशान् शास्ति ।
६ - २९ - एवम् अपि तयोः इति वक्तव्यम् स्यात् ।
७ - २९ - तयोः परतः इति ।
८ - २९ - यदि पुनः अयम् विधिः विज्ञायेत ।
९ - २९ - न एवम् शक्यम् ।
१० - २९ - व्यञ्जनादी हि न स्याताम् उपाधीनाम् च सङ्करः स्यात् पुनर्विधानात् अजाद्योः ।
११ - २९ - ननु च एते विशेषाः अनुवर्तेरन् ।
१२ - २९ - यदि अपि एते अनुवर्तेरन् व्यञ्जनादी तर्हि न स्याताम् ।
१३ - २९ - एवम् तर्हि आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति भवतः एतेभ्यः अगुणवचनेभ्यः अपि अजादी इति यत् अयम् अजाद्योः परतः आदेशान् शास्ति ।
१४ - २९ - ननु च उक्तम् तयोः इति वक्तव्यम् इति ।
१५ - २९ - न वक्तव्यम् ।
१६ - २९ - प्रकृतम् अजादीग्रहणम् अनुवर्तते ।
१७ - २९ - क्व प्रकृतम् ।
१८ - २९ - अजादी गुणवचनात् एव इति ।
१९ - २९ - तत् वै प्रथमानिर्दिष्टम् सप्तमीनिर्दिष्टेन च इह अर्थः ।
२० - २९ - अर्थात् विभक्तिविपरिणामः भविष्यति ।
२१ - २९ - तत् यथा ।
२२ - २९ - उच्चानि देवदत्तस्य गृहाणि ।
२३ - २९ - आमन्त्रयस्व एनम् ।
२४ - २९ - देवदत्तम् इति गम्यते ।
२५ - २९ - देवदत्तस्य गाव अश्वा हिरण्यम् इति ।
२६ - २९ - आढ्यः वैधवेयः ।
२७ - २९ - देवदत्तः इति गम्यते ।
२८ - २९ - पुरस्तात् षष्ठीनिर्दिष्टम् सत् अर्थात् द्वितीयानिर्दिष्टम् प्रथमानिर्दिष्टम् च भवति ।
२९ - २९ - एवम् इह अपि पुरस्तात् प्रथमानिर्दिष्टम् सत् अर्थात् सप्तमीनिर्दिष्टम् भविष्यति ।
१ - ४७ - स्त्रीलिङ्गेन निर्देशः क्रियते एकवचनान्तेन च ।
२ - ४७ - तेन स्त्रीलिङ्गात् एव उत्पत्तिः स्यात् एकवचनान्तात् च ।
३ - ४७ - पुन्नपुंसकलिङ्गात् द्विवचनबहुवचनान्तात् च न स्यात् ।
४ - ४७ - न एषः दोषः ।
५ - ४७ - न अयम् प्रत्ययार्थः ।
६ - ४७ - किम् तर्हि ।
७ - ४७ - प्रकृत्यर्थविशेषणम् एतत् ।
८ - ४७ - प्रशंसायाम् यत् प्रातिपदिकम् वर्तते तस्मात् रूपप् भवति ।
९ - ४७ - कस्मिन् अर्थे ।
१० - ४७ - स्वार्थे इति ।
११ - ४७ - स्वार्थिकाः च प्रकृतितः लिङ्गवचनानि अनुवर्तन्ते ।
१२ - ४७ - प्रकृतेः लिङ्गवचनाभावात् तिङ्प्रकृतेः अम्भाववचनम् ।
१३ - ४७ - प्रकृतेः लिङ्गवचनाभावात् तिङ्प्रकृतेः रूपपः अम्भावः वक्तव्यः ।
१४ - ४७ - पचतिरूपम् ।
१५ - ४७ - पचतोरूपम् ।
१६ - ४७ - पचन्तिरूपम् इति ।
१७ - ४७ - सिद्धम् तु क्रियाप्रधानत्वात् ।
१८ - ४७ - सिद्धम् एतत् ।
१९ - ४७ - कथम् ।
२० - ४७ - क्रियाप्रधानत्वात् ।
२१ - ४७ - क्रियाप्रधानम् आख्यातम् एका च क्रिया ।
२२ - ४७ - द्रव्यप्रधानम् नाम ।
२३ - ४७ - कथम् पुनः ज्ञयते क्रियाप्रधानम् आख्यातम् भवति द्रव्यप्रधानम् नाम इति ।
२४ - ४७ - यत् क्रियाम् पृष्टः तिङा आचष्टे ।
२५ - ४७ - किम् देवदत्तः करोति ।
२६ - ४७ - पचति इति ।
२७ - ४७ - द्रव्यम् पृष्टः कृता आचष्टे ।
२८ - ४७ - कतरः देवदत्तः ।
२९ - ४७ - यः कारकः हारकः इति ।
३० - ४७ - यदि तर्हि एका क्रिया द्विवचनबहुवचनानि न सिद्यन्ति ।
३१ - ४७ - पचतः ।
३२ - ४७ - पचन्ति इति ।
३३ - ४७ - न एतानि क्रियापेक्षाणि ।
३४ - ४७ - किम् तर्हि साधनापेक्षाणि ।
३५ - ४७ - इह अपि तर्हि प्राप्नुवन्ति ।
३६ - ४७ - पचतिरूपम् ।
३७ - ४७ - पचतोरूपम् ।
३८ - ४७ - पचन्तिरूपम् इति ।
३९ - ४७ - तिङा उक्तत्वात् तस्य अभिसम्बन्धस्य न भविष्यति ।
४० - ४७ - एकवचनम् अपि तर्हि न प्राप्नोति ।
४१ - ४७ - समयात् भविष्यति ।
४२ - ४७ - द्विवचनबहुवचनानि अपि तर्हि समयात् प्राप्नुवन्ति ।
४३ - ४७ - एवम् तर्हि एकवचनम् उत्सर्गः करिष्यते ।
४४ - ४७ - तस्य द्विबह्वोः द्विवचनबहुवचने अपवावौ भविष्यतः ।
४५ - ४७ - एवम् अपि नपुंसकत्वम् वक्तव्यम् ।
४६ - ४७ - न वक्तव्यम् ।
४७ - ४७ - लिङ्गम् अशिष्यम् लोकाश्रयत्वात् लिङ्गस्य ।
१ - १५ - वृषलादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।
२ - १५ - वृषलादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - १५ - वृषलरूपः ।
४ - १५ - दस्युरूपः ।
५ - १५ - चोररूपः इति ।
६ - १५ - सिद्धम् तु प्रकृत्यर्थवैशिष्ट्यवचनात् ।
७ - १५ - सिद्धम् एतत् ।
८ - १५ - कथम् ।
९ - १५ - प्रकृत्यर्थस्य वैशिष्ट्ये इति वक्तव्यम् ।
१० - १५ - वृषलरूपः अयम् ।
११ - १५ - अपि अयम् पलाण्डुना सुराम् पिबेत् ।
१२ - १५ - चोररूपः अयम् ।
१३ - १५ - अपि अयम् अक्ष्णोः अञ्जनम् हरेत् ।
१४ - १५ - दस्युरूपः अयम् ।
१५ - १५ - अपि अयम् धावतः लोहितम् पिबेत् ।
१ - ७४ - ईषदसमाप्तौक्रियाप्रधानत्वात् लिङ्गवचनानुपपत्तिः ।
२ - ७४ - ईषदसमाप्तौ क्रियाप्रधानत्वात् लिङ्गवचनयोः अनुपपत्तिः ।
३ - ७४ - पटुकल्पः ।
४ - ७४ - पटुकल्पौ ।
५ - ७४ - पटुकल्पाः इति ।
६ - ७४ - एकः अयम् अर्थः ईषदसमाप्तिः नाम ।
७ - ७४ - तस्य एकत्वात् एकवचनम् प्राप्नोति ।
८ - ७४ - प्रकृत्यर्थविशेषणत्वाद् सिद्धम् ।
९ - ७४ - सिद्धम् एतत् ।
१० - ७४ - कथम् ।
११ - ७४ - न अयम् प्रत्ययार्थः ।
१२ - ७४ - किम् तर्हि प्रकृत्यर्थविशेषणम् एतत् ।
१३ - ७४ - ईषदसमाप्तौ यत् प्रातिपदिकम् वर्तते तस्मात् कल्पबादयः भवन्ति ।
१४ - ७४ - कस्मिन् अर्थे ।
१५ - ७४ - स्वार्थे इति ।
१६ - ७४ - स्वार्थिकाः च प्रकृतितः लिङ्गवचनानि अनुवर्तन्ते ।
१७ - ७४ - प्रकृत्यर्थे चेत् लिङ्गवचनानुपपत्तिः ।
१८ - ७४ - प्रकृत्यर्थे चेत् लिङ्गवचनयोः अनुपपत्तिः ।
१९ - ७४ - गुडकल्पा द्राक्षा ।
२० - ७४ - तैलकल्पा प्रसन्ना ।
२१ - ७४ - पयस्कल्पा यवागूः इति ।
२२ - ७४ - सिद्धम् तु तत्सम्बन्धे उत्तरपदार्थे प्रत्ययवचनात् ।
२३ - ७४ - सिद्धम् एतत् ।
२४ - ७४ - कथम् ।
२५ - ७४ - तत्सम्बन्धे ईषदसमाप्तिसम्बन्धे उत्तरपदार्थे प्रत्ययः भवति इति वक्तव्यम् ।
२६ - ७४ - सिध्यति ।
२७ - ७४ - सूत्रम् तर्हि भिद्यते ।
२८ - ७४ - यथान्यासम् एव अस्तु ।
२९ - ७४ - ननु च उक्तम् ईषदसमाप्तौक्रियाप्रधानत्वात् लिङ्गवचनानुपपत्तिः इति ।
३० - ७४ - परिहृतम् एतत् प्रकृत्यर्थविशेषणत्वाद् सिद्धम् इति ।
३१ - ७४ - ननु च उक्तम् प्रकृत्यर्थे चेत् लिङ्गवचनानुपपत्तिः इति ।
३२ - ७४ - न एषः दोषः ।
३३ - ७४ - आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति स्वार्थिकाः अतिवर्तन्ते अपि लिङ्गवचनानि इति यत् अयम् णचः स्त्रियाम् अञ् इति स्त्रीग्रहणम् करोति ।
३४ - ७४ - यदि एतत् ज्ञाप्यते बहुगुडः द्राक्षा ।
३५ - ७४ - बहुतैलम् प्रसन्ना ।
३६ - ७४ - बहुपयः यवागूः इति अत्र अपि प्राप्नोति ।
३७ - ७४ - न अपि अतिवर्तन्ते ।
३८ - ७४ - किम् पुनः इह उदाहरणम् ।
३९ - ७४ - पटुकल्पः ।
४० - ७४ - मृदुकल्पः इति ।
४१ - ७४ - न एतत् अस्ति ।
४२ - ७४ - निर्ज्ञातस्य अर्थस्य समाप्तिः वा भवति विसमाप्तिः वा गुणः च अनिर्ज्ञातः ।
४३ - ७४ - इदम् तर्हि ।
४४ - ७४ - गुडकल्पा द्राक्षा ।
४५ - ७४ - तैलकल्पा प्रसन्ना ।
४६ - ७४ - पयस्कल्पा यवागूः इति ।
४७ - ७४ - द्रव्यम् अपि अनिर्ज्ञातम् ।
४८ - ७४ - इदम् तर्हि ।
४९ - ७४ - कृतकल्पम् ।
५० - ७४ - भुक्तकल्पम् ।
५१ - ७४ - पीतकल्पम् इति ।
५२ - ७४ - क्तान्तात् प्रत्ययविधानानुपपत्तिः क्तस्य भूतकाललक्षणत्वात् कल्पादीनाम् च असमाप्तिवचनात् ।
५३ - ७४ - क्तान्तात् प्रत्ययविधानेः अनुपपत्तिः ।
५४ - ७४ - किम् कारणम् ।
५५ - ७४ - क्तस्य भूतकाललक्षणत्वात् ।
५६ - ७४ - भूतकाललक्षणः क्तः ।
५७ - ७४ - कल्पादीनाम् च असमाप्तिवचनात् ।
५८ - ७४ - विसमाप्तिवचनाः च कल्पादयः ।
५९ - ७४ - न च अस्ति सम्भवः यत् भूतकालः च स्यात् असमाप्तिः च इति ।
६० - ७४ - सिद्धम् तु आशंसायाम् भूतवद्वचनात् ।
६१ - ७४ - सिद्धम् एतत् ।
६२ - ७४ - कथम् ।
६३ - ७४ - आशंसायाम् भूतवत् च इति एवम् अत्र क्तः भविष्यति ।
६४ - ७४ - इदम् च अपि उदाहरणम् पटुकल्पः ।
६५ - ७४ - मृदुकल्पः इति ।
६६ - ७४ - ननु च उक्तम् निर्ज्ञातस्य अर्थस्य समाप्तिः वा भवति विसमाप्तिः वा गुणः च अनिर्ज्ञातः इति ।
६७ - ७४ - लोकतः व्यवहारम् दृष्ट्वा गुणस्य निर्ज्ञानम् ।
६८ - ७४ - तत् यथा पटुः अयम् ब्राह्मणः इति उच्यते यः लघुना उपायेन अथान् साधयति ।
६९ - ७४ - पटुकल्पः अयम् इति उच्यति यः न तथा साधयति ।
७० - ७४ - इदम् च अपि उदाहरणम् गुडकल्पा द्राक्षा ।
७१ - ७४ - तैलकल्पा प्रसन्ना ।
७२ - ७४ - पयस्कल्पा यवागूः इति ।
७३ - ७४ - ननु च उक्तम् द्रव्यम् अपि अनिर्ज्ञातम् इति ।
७४ - ७४ - लोकतः द्रव्यम् अपि निर्ज्ञातम् ।
१ - ८० - विभाषाग्रहणम् किमर्थम् ।
२ - ८० - विभाषा बहुच् यथा स्यात् ।
३ - ८० - बहुचा मुक्ते वाक्यम् अपि यथा स्यात् ।
४ - ८० - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
५ - ८० - प्रकृता महाविभाषा ।
६ - ८० - तया वाक्यम् भविष्यति ।
७ - ८० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
८ - ८० - कल्पादयः अपि यथा स्युः इति ।
९ - ८० - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
१० - ८० - बहुच् उच्यते कल्पादयः अपि ।
११ - ८० - तत् उभयम् वचनात् भविष्यति ।
१२ - ८० - न एवम् शक्यम् ।
१३ - ८० - अक्रियमाणे हि विभाषाग्रहणे अनवकाशः बहुच् कल्पादीन् बाधेत ।
१४ - ८० - कल्पादयः अपि अनवकाशाः ।
१५ - ८० - ते वचनात् भविष्यन्ति ।
१६ - ८० - सावकाशाः कल्पादयः ।
१७ - ८० - कः अवकाशः ।
१८ - ८० - तिङन्तानि अवकाशः ।
१९ - ८० - अथ सुब्ग्रहणम् किमर्थम् ।
२० - ८० - सुबन्तात् उत्पत्तिः यथा स्यात् ।
२१ - ८० - प्रातिपदिकात् मा भूत् इति ।
२२ - ८० - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
२३ - ८० - न अस्ति अत्र विशेषः सुबन्तात् उत्पत्तौ सत्याम् प्रातिपदिकात् वा ।
२४ - ८० - यदि एवम् इह अपि न अर्थः सुब्ग्रहणेन ।
२५ - ८० - सुपः आत्मनः क्यच् इति ।
२६ - ८० - इह अपि न अस्ति अत्र विशेषः सुबन्तात् उत्पत्तौ सत्याम् प्रातिपदिकात् वा ।
२७ - ८० - अयम् अस्ति विशेषः ।
२८ - ८० - सुबन्तात् उत्पत्तौ सत्याम् पदसञ्ज्ञा सिद्धा भवति ।
२९ - ८० - प्रातिपदिकात् उत्पत्तौ सत्याम् पदसञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।
३० - ८० - ननु च प्रातिपदिकात् अपि उत्पत्तौ सत्याम् पदसञ्ज्ञा सिद्धा ।
३१ - ८० - कथम् ।
३२ - ८० - आरभ्यते नः क्ये इति ।
३३ - ८० - तत् च अवश्यम् कर्तव्यम् सुबन्तात् उत्पत्तौ नियमार्थम् ।
३४ - ८० - तत् एव प्रातिपदिकात् उत्पत्तौ सत्याम् विध्यर्थम् भविष्यति ।
३५ - ८० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
३६ - ८० - सुबन्तात् उत्पत्तिः यथा स्यात् ।
३७ - ८० - तिङन्तात् मा भूत् इति ।
३८ - ८० - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
३९ - ८० - ङ्याप्प्रातिपदिकात् इति वर्तते ।
४० - ८० - अतः उत्तरम् पठति ।
४१ - ८० - बहुचि सुब्ग्रहणात् पूर्वत्र तिङः विधानम् ।
४२ - ८० - बहुचि सुब्ग्रहणम् क्रियते पूर्वत्र तिङः विधिः यथा विज्ञायेत ।
४३ - ८० - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
४४ - ८० - प्रकृतम् तिङ्ग्रहणम् अनुवर्तते ।
४५ - ८० - क्व प्रकृतम् ।
४६ - ८० - अतिशायने तमबिष्ठनौ ।
४७ - ८० - तिङः च इति ।
४८ - ८० - एवम् तर्हि बहुचि सुब्ग्रहणम् पूर्वत्र तिङः विधानात् ।
४९ - ८० - बहुचि सुब्ग्रहणम् क्रियते ।
५० - ८० - किम् कारणम् ।
५१ - ८० - पूर्वत्र तिङः विधानात् ।
५२ - ८० - पूर्वत्र तिङः च इति अनुवर्तते ।
५३ - ८० - तत् इह अपि प्राप्नोति ।
५४ - ८० - ननु च तिङ्ग्रहणम् निवर्तेत ।
५५ - ८० - अवश्यम् उत्तरार्थम् अनुवर्त्यम् अव्ययसर्वनाम्नाम् अकच् प्राक् टेः इति पचतकि जल्पतकि इति एवमर्थम् ।
५६ - ८० - यदि सुब्ग्रहणम् क्रियते स्वरः न सिध्यति ।
५७ - ८० - बहुपटवः एवम् स्वरः प्रसज्येत बहुपटवः इति च इष्यते ।
५८ - ८० - पठिष्यति हि आचार्यः चितः सप्रकृतेः बह्वकजर्थम् इति ।
५९ - ८० - स्वरः कथम् ।
६० - ८० - स्वरः प्रातिपदिकत्वात् ।
६१ - ८० - सुब्लुकि कृते प्रातिपदिकत्वात् स्वरः भविष्यति ।
६२ - ८० - अथ तुग्रहणम् किमर्थम् ।
६३ - ८० - तुग्रहणम् नित्यपूर्वार्थम् ।
६४ - ८० - तुग्रहणम् क्रियते नित्यम् पूर्वः यथा स्यात् ।
६५ - ८० - विभाषा मा भूत् इति ।
६६ - ८० - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
६७ - ८० - न विभाषाग्रहणेन पूर्वम् अभिसम्बध्यते ।
६८ - ८० - किम् तर्हि ।
६९ - ८० - बहुच् अभिसम्बध्यते विभाषा बहुच् भवति इति ।
७० - ८० - यदा च भवति तदा पूर्वः भवति ।
७१ - ८० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
७२ - ८० - प्राक् उत्पत्तेः यत् लिङ्गम् वचनम् च तत् उत्पन्ने अपि प्रत्यये यथा स्यात् ।
७३ - ८० - बहुगुडः द्राक्षा ।
७४ - ८० - बहुतैलम् प्रसन्ना ।
७५ - ८० - बहुपयः यवागूः इति ।
७६ - ८० - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
७७ - ८० - स्वाऋथिकः अयम् स्वार्थिकाः च प्रकृतितः लिङ्गवचनानि अनुवर्तन्ते ।
७८ - ८० - एवम् तर्हि सिद्धे सति यत् तुग्रहणम् करोति तत् ज्ञापयति आचार्यः स्वार्थिकाः अतिवर्तन्ते अपि लिङ्गवचनानि इति ।
७९ - ८० - किम् एतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ।
८० - ८० - गुडकल्पा द्राक्षा , तैलकल्पा प्रसन्ना , पयस्कल्पा यवागूः इति एतत् सिद्धम् भवति ।
१ - १८ - तमादिभ्यः कल्पादयः विप्रतिषेधेन ।
२ - १८ - तमादिभ्यः कल्पादयः भवन्ति विप्रतिषेधेन ।
३ - १८ - तमादीनाम् अवकाशः प्रकर्षस्य वचनम् ईषदसमाप्तेः अवचनम् ।
४ - १८ - पटुतरः ।
५ - १८ - पटुतमः ।
६ - १८ - कल्पादीनाम् ईषदसमाप्तेः वचनम् प्रकर्षस्य अवचनम् ।
७ - १८ - पटुकल्पः ।
८ - १८ - मृदुकल्पः ।
९ - १८ - उभयवचने उभयम् प्राप्नोति ।
१० - १८ - पटुकल्पतरः ।
११ - १८ - मृदुकल्पतरः ।
१२ - १८ - कल्पादयः भवन्ति विप्रतिषेधेन ।
१३ - १८ - यदि एवम् ईषदसमाप्तेः प्रकर्षे तमादिः प्रत्ययः प्राप्नोति प्रकृतेः एव च इष्यते ।
१४ - १८ - तमादिः ईषत्प्रधानात् ।
१५ - १८ - तमादिः ईषत्प्रधानात् अपि भवति ।
१६ - १८ - अस्य प्रकर्षः अस्ति ।
१७ - १८ - तस्य प्रकर्षे भविष्यति ।
१८ - १८ - कस्य च प्रकर्षः अस्ति. प्रकृतेः एव ।
१ - १० - किम् अयम् सुबन्तस्य प्राक् टेः भवति आहोस्वित् ङ्याप्प्रातिपदिकस्य ।
२ - १० - कुतः सन्देहः ।
३ - १० - उभयम् प्रकृतम् ।
४ - १० - अन्यतरत् शक्यम् विशेषयितुम् ।
५ - १० - किम् च अतः ।
६ - १० - यदि सुबन्तस्य युष्मकाभिः अस्मकाभिः युष्मकासु अस्मकासु युवकयोः आवकयोः इति न सिध्यति ।
७ - १० - अथ प्रातिपदिकस्य त्वयका मयका त्वयकि मयकि इति अत्र अपि प्राप्नोति ।
८ - १० - अस्तु सुबन्तस्य ।
९ - १० - कथम् युष्मकाभिः अस्मकाभिः युष्मकासु अस्मकासु युवकयोः आवकयोः इति ।
१० - १० - अनोकारसकारभकारादौ इति वक्तव्यम् ।
१ - ७ - अकच्प्रकरणे तूष्णीमः काम् ।
२ - ७ - अकच्प्रकरणे तूष्णीमः काम् वक्तव्यः ।
३ - ७ - आसितव्यम् किल तूष्णीकाम् एतत् पश्यतः चिन्तितम् ।
४ - ७ - शीले कः मलोपः च ।
५ - ७ - शीले कः मलोपः च वक्तव्यः ।
६ - ७ - तूष्णीशीलः ।
७ - ७ - तूष्णीकः ।
१ - ८ - इह भिनत्ति छिनत्ति इति शनमि कृते शप् प्राप्नोति ।
२ - ८ - बहुकृतम् बहुभुक्तम् बहुपीतम् इति बहुचि कृते कल्पादयः प्राप्नुवन्ति ।
३ - ८ - उच्चकैः नीचकैः अकचि कृते कादयः प्राप्नुवन्ति ।
४ - ८ - ननु च श्नम्बहुजकचः अपवादाः ते बाधकाः भविष्यन्ति ।
५ - ८ - श्नम्बहुजकक्षु नानादेशत्वात् उत्सर्गप्रतिषेधः ।
६ - ८ - श्नम्बहुजकक्षु नानादेशत्वात् उत्सर्गप्रतिषेधः वक्तव्यः ।
७ - ८ - समानदेशैः अपवादैः उत्सर्गाणाम् बाधनम् भवति ।
८ - ८ - नानादेशत्वात् न प्राप्नोति ।
१ - ३१ - कविधेः तमादयः पूर्वविप्रतिषिद्धम् ।
२ - ३१ - कविधेः तमादयः भवन्ति पूर्वविप्रतिषेधेन ।
३ - ३१ - कविधेः अवकाशः कुत्सादीनाम् वचनम् प्रकर्षस्य अवचनम् ।
४ - ३१ - पटुकः ।
५ - ३१ - मृदुकः ।
६ - ३१ - तमादीनाम् अवकाशः प्रकर्षस्य वचनम् कुत्सादीनाम् अवचनम् ।
७ - ३१ - पटुतरः ।
८ - ३१ - पटुतमः ।
९ - ३१ - उभयवचने उभयम् प्राप्नोति ।
१० - ३१ - पटुतरकः ।
११ - ३१ - पटुतमकः ।
१२ - ३१ - तमादयः भवन्ति पूर्वविप्रतिषेधेन ।
१३ - ३१ - कदा चित् छिन्नकतरादयः ।
१४ - ३१ - कदा चित् छिन्नकतरादयः भवन्ति विप्रतिषेधेन ।
१५ - ३१ - छिन्नकतरम् ।
१६ - ३१ - छिन्नकतमम् । एकदेशिप्रधानः च समासः ।
१७ - ३१ - एकदेशिप्रधानः च समासः कविधेः भवति पूर्वविप्रतिषेधेन ।
१८ - ३१ - अर्धपिप्पलिका ।
१९ - ३१ - अर्धकोशातकिका ।
२० - ३१ - उत्तरपदार्थप्रधानः च सञ्ज्ञायाम् कन्विध्यर्थम् ।
२१ - ३१ - उत्तरपदार्थप्रधानः च समासः कविधेः भवति पूर्वविप्रतिषेधेन ।
२२ - ३१ - किम् प्रयोजनम् ।
२३ - ३१ - सञ्ज्ञायाम् कन्विध्यर्थम् ।
२४ - ३१ - सञ्ज्ञायाम् कन् यथा स्यात् ।
२५ - ३१ - नवग्रामकम् ।
२६ - ३१ - नवराष्ट्रकम् ।
२७ - ३१ - नवनगरकम् ।
२८ - ३१ - कदा चित् द्वन्द्वः ।
२९ - ३१ - कदा चित् द्वन्द्वः कविधेः भवति पूर्वविप्रतिषेधेन ।
३० - ३१ - प्लक्षकन्यग्रोदकौ ।
३१ - ३१ - प्लक्षन्यग्रोधकौ इति ।
१ - ४१ - इह कुत्सितकः अनुकम्पितकः इति स्वशब्देन उक्तत्वात् तस्य अर्थस्य प्रत्ययः न प्राप्नोति ।
२ - ४१ - न एषः दोषः ।
३ - ४१ - कुत्सितस्य अनुकम्पायाम् भविष्यति अनुकम्पितस्य कुत्सायाम् ।
४ - ४१ - अथ वा स्वार्थम् अभिधायः शब्दः निरपेक्षः द्रव्यम् आह समवेतम् ।
५ - ४१ - समवेतस्य च वचने लिङ्गम् वचनम् विभक्तिम् च ।
६ - ४१ - अभिधाय तान् विशेषान् अपेक्षमाणः च कृत्स्नमात्मानम् प्रियकुत्सनादिषु पुनः प्रवर्तते असौ विभक्त्यन्तः ।
७ - ४१ - कथम् पुनः इदम् विज्ञायते कुत्सितादीनाम् अर्थे इति आहोस्वित् कुत्सितादिसमानाधिकरणात् इति ।
८ - ४१ - कः च अत्र विशेषः ।
९ - ४१ - कुत्सिदादीनाम् अर्थे चेत् लिङ्गवचनानुपपत्तिः ।
१० - ४१ - कुत्सिदादीनाम् अर्थे चेत् लिङ्गवचनयोः अनुपपत्तिः ।
११ - ४१ - पटुकम् ।
१२ - ४१ - पटुका ।
१३ - ४१ - पटुकः ।
१४ - ४१ - पटुकौ ।
१५ - ४१ - पटुकाः इति ।
१६ - ४१ - एकः अयम् अर्थः कुत्सितम् नाम ।
१७ - ४१ - तस्य एकत्वात् एकवचनम् एव प्राप्नोति ।
१८ - ४१ - अस्ति तर्हि कुत्सितादिसमानाधिकरणात् इति ।
१९ - ४१ - कुत्सिदादिसमानाधिकरणात् इति चेत् अतिप्रसङ्गः यथा टाबादिषु ।
२० - ४१ - कुत्सिदादिसमानाधिकरणात् इति चेत् अतिप्रसङ्गः भवति यथा टाबादिषु ।
२१ - ४१ - कथम् च टाबादिषु ।
२२ - ४१ - उक्तम् तत्र स्त्रीसमानाधिकरणात् इति चेत् भूतादिषु अतिप्रसङ्गः इति ।
२३ - ४१ - एवम् इह अपि कुत्सिदादिसमानाधिकरणात् इति चेत् अतिप्रसङ्गः भवति ।
२४ - ४१ - इदम् घृतकम् ।
२५ - ४१ - इदम् तैलकम् ।
२६ - ४१ - इदम्शब्दात् अपि प्राप्नोति ।
२७ - ४१ - सिद्धम् तु येन कुत्सितादिवचनम् तद्युक्तात् स्वार्थे प्रत्ययविधानात् ।
२८ - ४१ - सिद्धम् एतत् ।
२९ - ४१ - कथम् ।
३० - ४१ - येन कुत्सितादयः अर्थाः गम्यन्ते तद्युक्तात् स्वार्थे प्रत्ययः भवति इति वक्तव्यम् ।
३१ - ४१ - सिध्यति ।
३२ - ४१ - सूत्रम् तर्हि भिद्यते ।
३३ - ४१ - यथान्यासम् एव अस्तु ।
३४ - ४१ - ननु च उक्तम् कुत्सिदादीनाम् अर्थे चेत् लिङ्गवचनानुपपत्तिः इति ।
३५ - ४१ - न एषः दोषः ।
३६ - ४१ - न अयम् प्रत्ययार्थः ।
३७ - ४१ - किम् तर्हि प्रकृत्यर्थविशेषणम् एतत् ।
३८ - ४१ - कुत्सितादिषु यत् प्रातिपदिकम् वर्तते तस्मात् कादयः भवन्ति ।
३९ - ४१ - कस्मिन् अर्थे ।
४० - ४१ - स्वार्थे ।
४१ - ४१ - स्वाऋथिकाः च प्रकृतितः लिङ्गवचनानि अनुवर्तन्ते ।
१ - २९ - चतुर्थ्यात् ।
२ - २९ - चतुर्थ्यात् लोपः वक्तव्यः ।
३ - २९ - बृहस्पतिदत्तकः ।
४ - २९ - बृहस्पतिकः ।
५ - २९ - प्रजापतिदत्तकः ।
६ - २९ - प्रजापतिकः ।
७ - २९ - अनजादौ च ।
८ - २९ - अनजादौ च लोपः वक्तव्यः ।
९ - २९ - देवदत्तकः ।
१० - २९ - देवकः ।
११ - २९ - यज्ञदत्तकः ।
१२ - २९ - यज्ञकः ।
१३ - २९ - लोपः पूर्वपदस्य च ।
१४ - २९ - पूर्वपदस्य च लोपः वक्तव्यः ।
१५ - २९ - देवदत्तकः ।
१६ - २९ - दत्तकः ।
१७ - २९ - यज्ञदत्तकः ।
१८ - २९ - दत्तकः ।
१९ - २९ - अप्रत्यये तथा एव इष्टः ।
२० - २९ - देवदत्तः ।
२१ - २९ - दत्तः ।
२२ - २९ - यज्ञदत्तः ।
२३ - २९ - दत्तः ।
२४ - २९ - उवर्णात् लः इलस्य च ।
२५ - २९ - उवर्णात् इलस्य च लोपः वक्तव्यः ।
२६ - २९ - भानुदत्तकः ।
२७ - २९ - भानुलः ।
२८ - २९ - वसुदत्तकः ।
२९ - २९ - वसुलः ।
१ - १६ - अथ ठग्ग्रहणम् किमर्थम् न इके कृते अजादौ इति एव सिद्धम् ।
२ - १६ - ठग्ग्रहणम् उकः द्वितीयत्वे कविधानार्थम् ।
३ - १६ - ठग्ग्रहणम् क्रियते उकः द्वितीयत्वे कविधिः यथा स्यात् ।
४ - १६ - वायुदत्तकः ।
५ - १६ - वायुकः ।
६ - १६ - पितृदत्तकः ।
७ - १६ - पितृकः ।
८ - १६ - अजादिलक्षणे हि माथिकादिवत् प्रसङ्गः ।
९ - १६ - अजादिलक्षणे हि माथिकादिवत् प्रसज्येत ।
१० - १६ - तत् यथ मथितम् पण्यम् अस्य माथितिकः इति अकारलोपे कृते तान्तात् इति कादेशः न भवति एवम् इह अपि न स्यात् ।
११ - १६ - द्वितीयात् अचः लोपे सन्ध्यक्षरद्वितीयत्वे तदादेः लोपवचनम् ।
१२ - १६ - द्वितीयात् अचः लोपे कर्तव्ये सन्ध्यक्षरद्वितीयत्वे तदादेः लोपः वक्तव्यः ।
१३ - १६ - लहोडः ।
१४ - १६ - लहिकः ।
१५ - १६ - कहोडः ।
१६ - १६ - कहिकः ।
१ - २२ - वरुणादीनाम् च तृतीयात् सः च अकृतसन्धीनाम् ।
२ - २२ - वरुणादीनाम् च तृतीयात् लोपः उच्यते ।
३ - २२ - सः च अकृतसन्धीनाम् वक्तव्यः ।
४ - २२ - सुपर्याशीर्दत्तः ।
५ - २२ - सुपरिकः , सुपरियः , सुपरिलः ।
६ - २२ - इह षडङ्गुलिः षडिकः इति अजादिलोपे कृते पदसञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।
७ - २२ - तत्र कः दोषः ।
८ - २२ - जश्त्वम् न स्यात् ।
९ - २२ - षडिके जश्त्वे उक्तम् ।
१० - २२ - किम् उक्तम् ।
११ - २२ - सिद्धम् अचः स्थानिवत्वात् इति ।
१२ - २२ - यदि एवम् वाचिकादिषु पदवृत्तप्रतिषेधः ।
१३ - २२ - वाचिकादिषु पदवृत्तस्य प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
१४ - २२ - सिद्धम् एकाक्षरपूर्वपदानाम् उत्तरपदलोपवचनात् ।
१५ - २२ - सिद्धम् एतत् ।
१६ - २२ - कथम् ।
१७ - २२ - एकाक्षरपूर्वपदानाम् उत्तरपदस्य लोपः वक्तव्यः ।
१८ - २२ - इह अपि तर्हि प्राप्नोति ।
१९ - २२ - षडङ्गुलिः ।
२० - २२ - षडिकः इति ।
२१ - २२ - षषः ठाजादिवचनात् सिद्धम् ।
२२ - २२ - षषः ठाजादिवचनात् सिद्धम् एतत् ।
१ - १० - किमर्थम् इमौ उभौ अर्थौ निर्दिश्येते न यत् अल्पम् ह्रस्वम् अपि तत् भवति यत् च ह्रस्वम् अल्पम् अपि तत् भवति ।
२ - १० - न एतयोः आवश्यकः समावेशः ।
३ - १० - अल्पम् घृतम् ।
४ - १० - अल्पम् तैलम् इति उच्यते ।
५ - १० - न कः चित् आह ह्रस्वम् घृतम् ।
६ - १० - ह्रस्वम् तैलम् इति ।
७ - १० - तथा ह्रस्वः पटः ।
८ - १० - ह्रस्वः शाटकः इति उच्यते ।
९ - १० - न कः चित् आह अल्पः पटः ।
१० - १० - अल्पः शाटकः इति ।
१ - १३ - कुटीशमीशुण्डाभ्यः प्रत्ययसन्नियोगेन पुंवद्भावः ।
२ - १३ - कुटीशमीशुण्डाभ्यः प्रत्ययसन्नियोगेन पुंवद्भावः वक्तव्यः ।
३ - १३ - कुटी ।
४ - १३ - कुटीरः ।
५ - १३ - शमी ।
६ - १३ - शमीरः ।
७ - १३ - शुण्डा ।
८ - १३ - शुण्डारः इति ।
९ - १३ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।
१० - १३ - स्वार्थिकः अयम् स्वार्थिकाः च प्रकृतितः लिङ्गवचनानि अनुवर्तन्ते ।
११ - १३ - उक्तम् वा ।
१२ - १३ - किम् उक्तम् ।
१३ - १३ - स्वाऋथिकाः अतिवर्तन्ते अपि लिङ्गवचनानि इति ।
१ - ७ - वत्सादिभ्यः तनुत्वे कार्श्ये प्रतिषेधः ।
२ - ७ - वत्सादिभ्यः तनुत्वे कार्श्ये प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
३ - ७ - कृशः वत्सः वत्सतरः इति मा भूत् इति ।
४ - ७ - सः तर्हि प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
५ - ७ - न वक्तव्यः ।
६ - ७ - यस्य गुणस्य हि भावात् द्रव्ये शब्दनिवेशः तदभिधाने तस्मिन् गुणे वक्तव्ये प्रत्ययेन भवितव्यम् ।
७ - ७ - न च कार्श्यस्य सद्भावात् द्रव्ये वत्सशब्दः ।
१ - १२ - किमादीनाम् द्विबह्वर्थे प्रत्ययविधानात् उपाध्यानर्थक्यम् ।
२ - १२ - किमादीनाम् द्विबह्वर्थे प्रत्ययविधानात् उपाधिग्रहणम् अनर्थकम् ।
३ - १२ - किम् कारणम् ।
४ - १२ - बहिर्धारणम् निर्धारणम् ।
५ - १२ - यावता द्वयोः एकस्य एव बहिर्धारणम् भवति ।
६ - १२ - अपरः आह बहूनाम् जतिपरिप्रश्ने डतमच् इति अत्र बहुग्रहणम् अनर्थकम् ।
७ - १२ - किम् कारणम् ।
८ - १२ - किम् इति एतत् परिप्रश्ने वर्तते परिप्रश्नः च अनिर्ज्ञाते अनिर्ज्ञातम् च बहुषु ।
९ - १२ - द्व्येकयोः पुनः निर्ज्ञातम् ।
१० - १२ - निर्ज्ञातत्वात् द्व्येकयोः परिप्रश्नः न ।
११ - १२ - परिप्रश्नाभावात् किम् एव न अस्ति ।
१२ - १२ - कुतः प्रत्ययः ।
१ - ७ - प्राग्वचनम् किमर्थम् ।
२ - ७ - विभाषा यथा स्यात् ।
३ - ७ - प्राग्वचनानर्थक्यम् च विभाषाप्रकरणात् ।
४ - ७ - प्राग्वचनम् अनर्थकम् ।
५ - ७ - किम् कारणम् ।
६ - ७ - प्रकृता महाविभाषा ।
७ - ७ - तय एव सिद्धम् ।
१ - १२ - अवक्षेपणे कन् विधीयते कुत्सिते कः ।
२ - १२ - कः एतयोः अर्थयोः विशेषः ।
३ - १२ - अवक्षेपणम् करणम् कुत्सितम् कर्म ।
४ - १२ - अवक्षेपणम् वै कुत्सितम् करणम् ।
५ - १२ - तेन यत् कुत्य्स्यते तत् अपि कुत्सितम् भवति ।
६ - १२ - तत्र कुत्सितम् इति एव सिद्धम् भवति ।
७ - १२ - एवम् तर्हि यत् परस्य कुत्सार्थम् उपादीयते तत् इह उदाहरणम् ।
८ - १२ - व्याकरणकेन नाम अयम् गर्वितः ।
९ - १२ - याज्ञिक्येन नाम अयम् गर्वितः ।
१० - १२ - यत् स्वकुत्सार्थम् कुत्सार्थम् उपादीयते तत् तत्र उदाहरणम् ।
११ - १२ - देवदत्तकः ।
१२ - १२ - यज्ञदत्तकः ।
१ - ६ - किमर्थम् मनुष्ये लुप् उच्यते न लुक् एव उच्येत ।
२ - ६ - लिङ्गसिद्ध्यर्थम् लुप् मनुष्ये ।
३ - ६ - लिङ्गसिद्ध्यर्थम् मनुष्ये लुप् उच्यते ।
४ - ६ - चञ्चा इव चञ्चा ।
५ - ६ - वध्रिका इव वध्रिका ।
६ - ६ - खरकुटी इव खरकुटी ।
१ - ९ - अपण्ये इति उच्यते ।
२ - ९ - तत्र इदम् न सिध्यति ।
३ - ९ - शिवः ।
४ - ९ - स्कन्दः ।
५ - ९ - विशाखः इति ।
६ - ९ - किम् कारणम् ।
७ - ९ - मौर्यैः हिरण्याऋथिभिः अर्चाः प्रकल्पिताः ।
८ - ९ - भवेत् तासु न स्यात् ।
९ - ९ - याः तु एताः सम्प्रतिपूजार्थाः तासु भविष्यति ।
१ - ९ - तत् इति अनेन किम् प्रतिनिर्दिश्यते ।
२ - ९ - छः ।
३ - ९ - कथम् पुनः समासः नाम छविषयः स्यात् ।
४ - ९ - एवम् तर्हि इवार्थः ।
५ - ९ - यदि तर्हि समासः अपि इवार्थे प्रत्ययः अपि समासेनोक्तत्वात् प्रत्ययः न प्राप्नोति ।
६ - ९ - एवम् तर्हि द्वौ इवार्थौ ।
७ - ९ - कथम् ।
८ - ९ - काकागमनम् इव तालपतनम् इव काकतालम् ।
९ - ९ - काकतालम् इव काकतालीयम् ।
१ - १३ - अणः गोत्रात् गोत्रवचनम् ।
२ - १३ - अणः गोत्रात् गोत्रग्रहणम् कर्तव्यम् ।
३ - १३ - गोत्रात् इति वक्तव्यम् ।
४ - १३ - इह मा भूत् ।
५ - १३ - आभिजितः मुहूर्तः ।
६ - १३ - आभिजितः स्थालीपाकः इति ।
७ - १३ - गोत्रम् इति च वक्तव्यम् ।
८ - १३ - किम् प्रयोजनम् ।
९ - १३ - आभिजितकः ।
१० - १३ - गोत्राश्रयः वुञ् यथा स्यात् ।
११ - १३ - गोत्रम् इति शक्यम् अकर्तुम् ।
१२ - १३ - कथम् आभिजितकः ।
१३ - १३ - गोत्रात् अयम् स्वार्थिकः गोत्रम् एव भवति ।
N/A
References : N/A
Last Updated : January 17, 2018
TOP