मणिमल्लमर्दन जगदीश्वर । चिच्छक्तिमहालसाप्रियकर । ब्रह्मानंद जगदाधार । निर्विकार जगद्गुरु ॥ १ ॥
सायुज्यतुरंगीं विराजित । दिव्य ज्ञानखड्ग करीं झळकत । बोधत्रिशूळ प्रतापवंत । सद्विवेक सत्य डमरू तो ॥ २ ॥
निजामृतें भरलें पाणिपात्र । जो सुहास्यवदन शतपत्रनेत्र । जो दुष्टदमन चारुगात्र । लीला विचित्र तयाची ॥ ३ ॥
मुमुक्षु ज्ञानी चतुर पंडित । तयांप्रति श्रीधर विनवित । मणिमल्लमर्दन आमुचें कुळदैवत । तयांचे चरित परिसा आतां ॥ ४ ॥
जो अवतरला कैलासवासी । प्रतापार्क प्रेमपुरविलासी । सनत्कुमारादि महाऋषी । कथा दिननिशीं गाती ज्याची ॥ ५ ॥
तडिदंबरें तेजाळ झळकतीं । कीं उदया आला किशोरगभस्ती । तुहनगिरिनंदिनी भागीरथी । दोघी शोभती दोहींकडे ॥ ६ ॥
कलधौतप्रभेहून प्रबळ । उधळे भावहरिद्राचूर्ण तेजाळ । तिणें उर्वी आणि निराळ । आनंदमय शोभले ॥ ७ ॥
ब्रह्मांडपुराणीं नि:सीम । सत्यवतीह्रदयरत्नें उत्तम । कथिलें मणिमल्लमर्दनमाहात्मय । तें सप्रेम परिसिजे ॥ ८ ॥
कैलासशिखरीं अपर्णा । पुसती जाली भाळलोचना । जगद्वंद्या पंचवदना । पुरातना परमेश्वरा ! ॥ ९ ॥
क्षेत्रांत क्षेत्र कोणतें विशेष?' । यावरि बोले व्योमकेश । कृतयुगीं मनु ऋषिविशेष । परि बलहीन श्रीहीन जाला ॥ १० ॥
तो हिंडतां घोर कांतार । पूर्वपुण्यें भेटले सनत्कुमार । तिहीं त्याप्रति कथिलें हें चरित्र । सर्व ऎश्वर्य देणार जें ॥ ११ ॥
पूर्वीं धर्मपुत्र सत्यसुजाण । तपस्तेजें जेविं चंडकिरण । मणिचूळपर्वती राहून । तप दारुण आचरती ॥ १२ ॥
मणिचूळपर्वत शोभिवंत । नाना वृक्षीं विराजत । सदा सफळ गगनभेदित । माजीं आदित्यकिरण न दिसे ॥ १३ ॥
मलयागर कृष्णागर चंदन । सुवासें भरलें सर्व वन । जैसे सत्पुरुषाचे गुण । न सांगतां प्रकट होती ॥ १४ ॥
आम्रवृक्ष पाडा भाले । टपटपा टाकिती पक्वफळें । जैसे उदार मनींचे कोवळे । धनदानें वर्षती ॥ १५ ॥
मयोरें चातकें बदकें । कस्तुरीकुरंग जवादिबिडाळकें । खेळतीं, जैसे निजसुखें । विरक्तपुरुष विश्रांतिवनीं ॥ १६ ॥
राजहंस चातक कोकिळा । निजछंदें बोलती स्वलीला । तें वनींचें सुख पाहता डोळां । तटस्थ होती सुरनर ॥ १७ ॥
ऎसा तो मणिचूळ पर्वत । अग्निहोत्री महाराज पंडित । कुटुंबांसहित ऋषि समस्त । आश्रम करून तेथ असती ॥ १८ ॥
आंगीं उमटतां दिव्यज्ञान । प्राक्तनभोगें ये संसारविघ्न । तेंवि मणिमल्ल सेना घेऊन । मृगयामिसें तेथ आले ॥ १९ ॥
परमविक्राळ दैत्य दारुण । सुर-भूसुर-पीडक दुर्जन । विध्वंसित चालिले वन । गो-द्विज-हनन करिती बहु ॥ २० ॥
जैसें मर्कटीं केलें मद्यपान । भूतसंचार वरि वृश्चिकदंशन । मग ते पर्वतीं अन्योन्य । तेंवि दुर्जन दैत्य ते ॥ २१ ॥
कुंडवेदिका विध्वंसून । यज्ञपात्रें टाकिती जाळून । मांस मद्य आणून । भक्षून उच्छिष्ट विखरिती ॥ २२॥
मनुष्यप्रेतखंडें आणून । कुंडांत टाकिती प्रेत्नेंकरून । द्विज जाती आश्रम टाकून । त्यांस धरून बांधिती वृक्षीं ॥ २३ ॥
पतिव्रतांस बळेंचि धरिती । त्या तत्काळचि प्राण सोडिती । एकी दीर्घस्वरें हाका देती । पितापतिबंधुनामें ॥ २४ ॥
ब्रह्मचारी वनस्थ मस्करी । स्वस्थानें सांडून पळती दुरी । जैसा वोणवा पेटतां कांतारीं । अंडज जाती अन्यस्थळा ॥ २५ ॥
विप्रकन्या घेऊन सर्व । तेथून गेले दुष्ट दानव । तेणें दु:खें ते भूदेव । तळमळती, तें न वर्णवे ॥ २६ ॥
गिरिकंदरीं लपती विप्रोत्तम । म्हणाल, 'शापून केले कां न भस्म?' तरी तप केलें जें नि:सीम । त्यास क्षय होईल कीं! ॥ २७ ॥
प्रजा पीडतां बहुत । उर्वीवरी जाला आकांत । दैत्यां भेणें समस्त । घोर कांतारीं विवरीं दडती ॥ २८ ॥
मग सर्व प्रजा ऋषि मिळोन । पाकशासनास गेले शरण । शक्रे सर्व विप्रांस नमून । आसनीं बैसवून पूजिलें ॥ २९ ॥
शोकें विव्हळ जाले ब्राह्मण । म्हणती, 'मणिमल्लीं पीडिलें दारुण' । वासवें समस्त ऎकून । म्हणे, 'दुर्जन माजले ॥ ३०॥
ब्रह्मवरें मत्त जालें । इहीं एक अंगुष्ठावरी तप केलें । हे मज नाटोपती वहिले । बहु प्रयत्न करितांही ॥ ३१ ॥
आतां वैकुंठ पुरविलासी । इंदिरावर क्षीराब्धिवासी । भक्तवत्सल ह्रषीकेशी त्यापाशी जाऊं चला' ॥ ३२॥
मग त्रिदशांसहित वासव । सवें प्रजा ऋषि घेऊन सर्व । वैकुंठपीठिंचा राव । जवळीं केला प्रेमभरें ॥ ३३ ॥
तें पाहतां वैकुंठनगर । अवघे चतुर्भुज पीतांबरधर । शंकचक्रादि चिन्हीं सुंदर । हरिरूप समान ते ॥ ३४ ॥
श्रीवत्सलांछनविरहित । विष्णुस्वरूप सर्व भक्त । सगुण सायुज्यता प्राप्त । बहुत जन्में तप करितां ॥ ३५ ॥
तेथ नाहीं द्वंद्वदु:ख। तेथ नाहींत कामक्रोधादिक । तेथिंचें ब्रह्मानंदसुख । अनुभविये जाणती ॥ ३६ ॥
जेथ निर्विकल्प वृक्षांचे वन । सुधारसाहून कोटिगुण । ते स्थळींचें गोड जीवन । ब्रह्मादिकां दुर्लभ तें ॥ ३७ ॥
क्षुधा तृषा मोह शोक पाहीं । इच्छा कल्पना भ्रांति सर्वही । यांची वार्ता तेथ नाहीं । वर्णूं काय एकमुखें ॥ ३८ ॥
असो, देव ऋषी प्रजानन । पावले तेव्हां वैकुंठभुवन । जयजयकार करून । लोटांगणें घालिती ॥ ३९ ॥
त्रिभुवन सौंदर्य एक होऊन । ओतलें हरिस्वरुप सगुण । कीं ब्रह्मानंदसुख संपूर्ण । श्रीमुखावरि रूपा आलें ॥ ४० ॥
घनश्याम पीतांबरधर । सच्चिदानंदतनु निर्विकार । जेथ नसती षड्विकार । षड्गुणैश्वर्यसंपन्न जो ॥ ४१ ॥
कर्तृत्व भोक्तृत्व नियंतृत्व । विभुत्व साक्षित्व सर्वज्ञत्व । यश:श्रीकीर्तिऔदार्यमंडित । वैराग्य विज्ञान सर्व तेथ ॥ ४२ ॥
कोटिमनोजतात भगवंत । अर्धांगी भार्गवी विराजत । सजळघनीं चपला झळकत । तैशी शोभत जगन्माता ॥ ४३ ॥
स्कंदतातभूषणशत्रु जाण । पुढें उभा सदा कर जोडून । पूर्व उत्तर मीमांसा वेद संपूर्ण । पक्षांतून ध्वनि गर्जती ॥ ४४ ॥
यालागीं छंदोगाम । तारक्षास बोलिजे नाम । ज्याचे स्वरूप वर्णिती निगम । चतुर्भुज हरिरूप तो ॥ ४५ ॥
चारी वेद बंदीजन विशेष । वर्णिती श्रीहरीचें निर्दोष यश । षट्शास्त्रें पुराणें अष्टादश । दूर उभीं कर जोडूनी ॥ ४६ ॥
इंद्र अग्नि यम नैऋत्य वरुण । वायु कुबेर ईशान । अष्टकोनी बद्धांजुळीपूर्ण । दिक्पाळ उभे असती ॥ ४७ ॥
ऎसा महिमा वर्णिता । कोटी वरुषें न सरे सर्वथा । श्रुतिस्मृतींचा खाले माथां । वर्णूं जाता जगदीश्वर ॥ ४८ ॥
निरभिमान होऊन । देव ऋषि करीत स्तवन । 'हे इंदिरावर पद्मनयन । हे भक्तजनकुलिश-पंजर तूं ! ॥ ४९ ॥
हे मधुमुरनरककैटभभंजन । हे शंबररिपु हरमानसरंजन । हे, मंदरगिरिधर पीतवसन । ब्रह्मानंदा जगद्गुरो ! ॥ ५० ॥
हे गजमर्दन गजेंद्रोद्धारण । हे कमलोद्भवजनक जनार्दन । हे जगद्वंद्य जगरक्षण । यज्ञपाळण यज्ञपुरुषा ! ॥ ५१ ॥
हे दशावतारचरित्रचालका । हे मधुकैटभरिपो सर्वात्मका । हे अनंतशयन अनंतवेषधारका । आदिपुरुषा अभेदा!' ॥ ५२ ॥
ऎसें देवी स्तवन करून । सांगती, 'मणिमल्लांनीं गांजिलें दारूण' । यावरि जगद्गुरु सुहास्यवदन । बोलता जाला त्यांप्रती ॥ ५३ ॥
म्हणे, 'मममानससरोवरमराळ । जो कर्पूरगौर गोक्षीरधवळ । त्याच्या हातें ते परमखळ । मणिमल्ल संहारती' ॥ ५४ ॥
मग समस्तांस घेऊन श्रीकरधर । कैलासाप्रति चालिला मुरहर । तो मणिमयगिरिवर प्रभाकर । कोटि दिनकर प्रकटले जेवीं ॥ ५५ ॥
सकळ ज्योतिर्मय शिवसदन । मणिमय नग शुभ्र वर्ण । तैसा नंदिकेश्वर बळगहन । चंडकिरणप्रभेऎसा ॥ ५६ ॥
शुभ्रमंडप सिंहासन शुभ्र । वरि दैदीप्यमान कर्पूरगौर । मस्तकीं स्वर्धुनी सकुमारा । शुभ्रवर्ण झळकतसे ॥ ५७ ॥
शुभ्र जटा शुभ्र चंद्र भाळीं पूर्ण । कर्णीं शुभ्र कुंडलें दैदीप्यमान । शुभ्र विशाळ नेत्र आकर्ण । पंचवदन त्रिलोचन जो ॥ ५८ ॥
सर्वांगीं शुभ्र विभूति चर्चिली । पंच मुगुटांची प्रभा पडली । माळा शोभत शुद्ध श्वेतोत्पळीं । शुभ्र सुमनहार झळकती ॥ ५९ ॥
शुभ्र व्यालभूषणें झळकतीं । त्यांचे शिरीं शुभ्र मणि वोप देती । श्वेतगजचर्माची दीप्ती । शार्दूलचर्म शुभ्रचि तें ॥ ६० ॥
शुभ्र चिरें शुभ्रचामरें । वरि भक्त वारिती स्नेहादरें । हर हर शिवनामगजरें । दास गर्जती क्षणक्षणीं ॥ ६१ ॥
कमलोद्भवजनकसहोदरी । सजलजलदवर्ण सुंदरी । तुहिनधराधरप्रियपुत्री । वेदशास्त्रीं वर्णिली जे ॥ ६२ ॥
जिचिया अंगुष्ठावरुनि देखा । ओवाळाव्या अष्टनायिका । जिचें स्वरूप पाहतां कामांतका । धणी न पुरे सहसाही ॥ ६३ ॥
जिचिया मुखमृगांकावरून । ओवाळावे कोटि मीनकेतन । अंबुजसंभव पाकशासन । त्याचेनि स्वरूप ऎसें न करवे ॥ ६४ ॥
जे जगदंबा मुरहरभगिनी । ओतिली इंद्रनीळकीळ गाळुनी । मृगमीनखंजन लोचनांवरुनी । सांडणें करुनि टाकावे ॥ ६५ ॥
दंततेज पडतां मेदिनीं । पाषाण होती महामणी । जिचा मुखमृगांक देखोनी । देवललना पाहती खाले ॥ ६६ ॥
असो, ऎसा शक्तीसह कैलासनायक । देखोनि सकळ वृंदारक । जोडुनियां निजहस्तक । स्तवन करिती प्रीतीनें ॥ ६७ ॥
'जय जय हरिचित्तसागरउल्हासचंद्रा । निजजनमानसचकोरआल्हादकरा । मायाचक्रचालका परमोदार । ब्रह्मानंदा जगद्गुरो ! ॥ ६८ ॥
अपर्णानयनाब्जविकासकभास्करा । षडास्यजनका यक्षपतिप्राणमित्रा । दक्षमखविध्वंसका त्रिनेत्रा । त्रिपुरांतका त्रिदोषशमना ! ॥ ६९ ॥
भक्तवरदा वृषभध्वजा । दाक्षायणीवल्लभा जय दशभुजा । खट्वांगपाणि बलितनुजा । प्रियवरदायका जगद्गुरो ! ॥ ७० ॥
काकोळभक्षका गंगाधरा । वामदेवा ईशान्येश्वरा । शफरीध्वजशिक्षाकरा । परात्परा परमात्मया !' ॥ ७१ ॥
ऎकोन संतोषला त्रिनयन । वैकुंठपतीस सन्मुख देखून । प्रेमपडिभरें देत आलिंगन । अनुक्रमें समस्तांसी ॥ ७२ ॥
'मणिमल्लें गांजिलें बहुत' । सुरभूसुर गार्हाणें सांगत । 'मणिपर्वतशिखरीं राहत । नाटोपती' त्रिभुवना ॥ ७३ ॥
त्यांस भेऊन शक्र नित्यनूतनें । पाठवितो पारिजातसुमनें । तिहीं अग्निहोत्रें केलीं विच्छिन्नें । विटंबना न वर्णवे ते ॥ ७४ ॥
त्यांस जाळूं न सके अग्नी । दिक्पाळ सेवेस लाविले सदनीं । कुंभिनीवसन पाणि जोडुनी । इच्छिलीं आणुनी रत्नें देत ॥ ७५ ॥
ऋषिप्रजा करिती रुदन । स्त्रिया भ्रष्टविल्या स्वामी नेऊन' । ऎसें ऎकतां पंचानन । कल्पांत हाक फोडित ॥ ७६ ॥
सत्राणें जटाभार आफळी । अकस्मात् त्यांतून कृत्या निघाली । विशाळवदना चाटी आवळी । वाटे कमळभवांड ग्रासिलें ॥ ७७ ॥
तिचें भयानक रूप देखोन । भयाभीत जालें त्रिभुवन । ऋषींनीं तीवरि घृत शिंपून । घृतमारी नाम ठेविलें ॥ ७८ ॥
काळरूपिणी खेचरी । हाकें तिचे ब्रह्मांड थरारी । उभा ठाकला त्रिपुरारि । मार्तंडरूप धरी तेव्हां ॥ ७९ ॥
नंदी जाहला तुरंग । त्यावरि आरूढला उमारंग । गगनभेरी ठोकितां स्वर्ग । नादें डळमळूं लागलें ॥ ८० ॥
रणतुरें खांकती एकसरी । दैत्यां आंगीं उमटली शारी । देवसेना ते अवसरीं । स्वर्गपंथें उतरत ॥ ८१ ॥
सवें निघाले साठि कोटि गण । चौसष्टि कोटि चामुंडा दारुण । औटकोटि भुतावळी संपूर्ण । नवकोटि कात्यायनी ॥ ८२ ॥
वेताळ चालिले असंख्यात । अष्टभैरव पुढें धांवत । एकादशरुद्र अद्भुत । भयानक निघाले ॥ ८३ ॥
तुरंगारूढ महाराज मार्तंड । सवें सात शत सारमेय प्रचंड । भयानक रूपें वितंड । सिंहशार्दूलासमान ॥ ८४ ॥
पूर्वदिशेचा राव तेव्हां । ऎरावतारूढ चाले मघवा ॥ मेषारूढ प्रचंड बरवा । सप्तपाणि मिरवतसे ॥ ८५ ॥
म्हैसारूढ तेव्हां पहा तो । दक्षणापती आला श्राद्धदेवो । नरारूढ नैऋत्यरावो । शिवासंमुख शोभतसे ॥ ८६ ॥
आपल्या भारेंसी रसाधिपती । मकरारूढ येत शीघ्रगती । लोकप्राणेश निश्चितीं । मृगारूढ धावतसे ॥ ८७ ॥
पुष्पकारूढ यक्षनायक जाण । वृषभारूढ येत ईशान । आपुलालीं शस्त्रें सांवरून । दळासहित पातले ॥ ८८ ॥
सवें निघाल्या पर्वतपंक्ती । तैसे चालिले चौदंत हस्ती । सप्त द्वीपींचे तुरंग धावती । पक्ष झळकती तयांचे ॥ ८९ ॥
जळराशीवरी जहाजें तळपतीं । तैसे स्यंदन वेगें धावती । नवग्रहांत श्रेष्ठ गभस्ती । तेंवि महीपति मुख्य शिव ॥ ९० ॥
ज्या तुरंगीं शिव बैसला । वाटे चंद्रकिरणें आटून घडिला । क्षीरसागरें पाठविला । ह्रदयशाळेमधूनी ॥ ९१ ॥
उच्चै:श्रव्याचा बंधु कनिष्ठ । कीं नवनीताचा घडिला सुभट । पुच्छवाल अयाल अवीट । महारजत प्रभेसमान ॥ ९२ ॥
विद्रुमप्रभेहून विशेष । चारी खूर त्याचे राजस । विशाळनेत्र, मनपवनास । सहज चालतां टाकी मागें ॥ ९३ ॥
जान्हवीजीवनें नित्य धूतला । सुधारसपानें पुष्ट जाला । ऎसिया ह्यावरी बैसला । हयपती नाम म्हणवूनी ॥ ९४ ॥
ऎसा हयारूढ मार्तंड । हातीं खांडा झळके प्रचंड । भार चालतां कमळभवांड । डळमळूं लागलें तेधवां ॥ ९५ ॥
साठि कोटि गणांसहित । रथारूढ गणपती निघत । मयूरारूढ षण्मुख विराजित । सेनानाथ स्वर्गींचा तो ॥ ९६ ॥
निजभारेंसी चालिला वीरभद्र । दैदीप्यमान जेंवि प्रलयरुद्र । वाटे वडवाग्नी आणि द्वादशमित्र । एकत्र करूनि घडियेला ॥ ९७ ॥
सर्वांत शिवतेज परमाद्भुत । वाटे तेजावरती पडिले शशि आदित्य । धाकें आकाश असुडत । सडा होत भगणाचा ॥ ९८ ॥
शुष्कतुंबिनीफळ जळीं । तेंवि कुंभिनीतळ डळमळी । चतुर्दशलोकीं हाक गाजली । चपळा पडती कडकडुनी ॥ ९९ ॥
मणिमल्लगृहीं अपशकुन देख । शोणितवर्षाव करी बलाहक । महाद्वारीं एकाएक । उर्वी उलली तेधवां ॥ १०० ॥
दैत्यांच्या आकर्षिल्या शक्ती । दिवाभीतें दिवा बोभाती । असो, एकवीस पद्में गणती । मार्तंडदळ मिळालें ॥ १०१ ॥
वारणचक्र असंभाव्य । त्यावरी एकला लोटे कंठीरव । तेंवि नंदिकेश्वरें घेतली धाव । विनायक जैसा अहीवरी ॥ १०२ ॥
तों मणिपर्वतशिखरींहुनी । सेवकीं देखिली शिववाहिनी । मग मणिमल्लाप्रति जाऊनी । जाणविती समाचार ॥ १०३ ॥
मणिमल्ल पाहती वरून । म्हणत, 'भिकारी हा पंचवदन । पतंग प्रलयाग्नीस लक्षून । तैसा येत अम्हांवरी ॥ १०४ ॥
अपवित्र परम नरमुंडमाळा । गळां घाली, न ये कंटाळा । वोलें करिचर्म पांघुरला । चिताभस्म सर्वांगी' ॥ १०५ ॥
ऎसी निंदा करून । क्रोधा चढिले दोघे जण । दैत्यसेना घेऊन । बाहीर निघते जाहले ॥ १०६ ॥
मदोत्कट नाम दैत्य थोर । भट नाम देवशैल्य असुर । सौरभ्य सुरग्रासक अपार । दळासमवेत निघाले ॥ १०७ ॥
केयूर कवच सदामद । गौरमुख धूम्रवक्त्र सिंधुनाद । दीर्घजिव्हा खरानन सिंहशब्द । हलदंत वक्रदंत ॥ १०८ ॥
द्विशिर त्रिशिर त्रिपाद । एक अष्टचरण चतुष्पाद । अश्वमुखें अगाध । प्रताप ज्यांचा अद्भुत हो! ॥ १०९ ॥
गजस्कंधीं बैसला मणी । मल्ल आरूढला दिव्यस्यंदनी । पर्वतांचे कडे खचती धरणी । वाद्यनादें तयांच्या ॥ ११० ॥
सप्तकोटि अंगल गगन । मल्लारिदेवा वेष्टित जाण । शातकुंभप्रभेसमान । हरिद्राचूर्ण उधळतसे ॥ १११ ॥
असो, दोन्ही सैन्यें मिसळलीं । संग्रामाचीं झूज लागली । बाणांची वाकडी बैसली । अखंड धारा खंडेना ॥ ११२ ॥
लोहार्गळा घेऊनि असुर । करिती देवदळाचा संहार । शिरें छेदून अपवित्र । रक्तपान करिती बळें ॥ ११३ ॥
दैत्यकबंधे शिरें नसतां । धावतीं घेऊन असिलता । देवचमूचा तत्त्वतां । संहार करिती सक्रोधें ॥ ११४ ॥
लवण पाहोन सवेगा । धावती रुधिराच्या निम्नगा । तें देखोन उमारंगा । न सांवरे क्रोधाग्नी ॥ ११५ ॥
भ्रूसंकेत दावी कल्पांतरुद्र । तों उठावले देवांचे भार । तृणपर्वत जाळी वैश्वानर । तैसे निर्जत धावती ॥ ११६ ॥
मार्तंड कृपादृष्टीनें पाहत । देवांचीं प्रेतें उठतीं अकस्मात । जो इच्छामात्रें ब्रह्मांड घडित । त्यास अशक्य काय असे? ॥ ११७ ॥
खड्ग दंष्ट्री दैत्य अद्भुत । मणिमल्लासी बोले शपथ । 'स्मशानवासी हा अकस्मात । धरून आणिन पाहें आतां' ॥ ११८ ॥
सवें पांच लक्ष गजभार । चाळीस लक्ष रहंवर । घेऊन चालिला असुर । मल्लारीवरि अभिमानें ॥ ११९ ॥
ऎसें देखोन कैलासनाथ । स्कंदाप्रती दावी भ्रूसंकेत । उद्यानीं चपळ पडे अकस्मात । तेंवि धावला मयूरवहन ॥ १२० ॥
खड्गदंष्ट्री बोले वचन । 'अरे, तूं शिवबाळक करी रक्तपान । तुवां तारकासुर मारिला कपटेंकरून । तें मजसीं न चले एथें!' ॥ १२१ ॥
स्वामी म्हणे, 'शतमूर्खा । ऎक वज्रदंष्ट्री मश्यका । मी शिवबाल, परि देखा । काळ तुझा निर्धारें ॥ १२२ ॥
तुझिया गर्वाचें कवच पूर्ण । समरीं आतां करीण चूर्ण । मी षडानन तुझे पंचप्राण । मुक्त करीन शरीरांतुनि!' ॥ १२३ ॥
ऎसें बोलोन तारकारि । सहस्त्र बाण घातले त्यावरी । सपक्ष बुडाले शरीरीं । परि असुर डळमळीना ॥ १२४ ॥
दैत्यें सोडिले लक्षशर । ते खड्गे तोडी शिवकुमर । मग नाना शस्त्रांचे मार । परस्परें करिते जाले ॥ १२५ ॥
बाण बाणासी संघटती । वन्हिवृष्टि होत क्षितीं । दोन्ही दळें तटस्थ पहाती । युद्ध दोघांचें अनिवार ॥ १२६ ॥
स्वामी कार्तिक अनिवार । क्षोभला जैला प्रळयरुद्र । मस्तकीं झळकती साही कोटीर । अंगीं अलंकार विद्युत्प्राय ॥ १२७ ॥
द्वादश हस्तांचे संधान । साही चापें ओढी षडानन । आलातचक्रवत् भ्रमती जाण । किंवा चक्रे क्षणप्रभेचीं ॥ १२८ ॥
दैत्य गगनपंथे जाऊन । शिवदळावरी वर्षे मार्गण । त्याहून उंच उडाला मयूरवहन । सोडी बाण दैत्यावरी ॥ १२९ ॥
सवेंचि भूमंडळीं येती । मागुती गगनीं गुप्त होती । जैसे कुहूचे दोषेमाजी न दिसती । सीतकर उष्णकर ॥ १३० ॥
सवेंच प्रगटले दळाभीतरीं । मग कुमारें शक्ति काढिली झडकरी । शतघंटा महामारी । स्थळीं स्थळीं बांधिल्या जीतें ॥ १३१ ॥
उगवले सहस्त्र सूर्य अखंड । तैसी शक्ति काढिली प्रचंड । कीं उभारला काळदंड । संहारावया जगातें ॥ १३२ ॥
प्रळायाग्नीची शिखा सबळ । कीं कृतांतजिव्हा तेजाळ । स्वामीनें सोडिली तत्काळ । खड्गदंष्ट्रीवरी क्रोधें ॥ १३३ ॥
त्रुटी न वाजतां ते क्षणीं । दैत्याचें ह्रुदय फोडुनी । पंचप्राण गेली घेउनी गगनपंथें तेधवां ॥ १३४ ॥
दैत्यदळीं हाहाकार । मग उल्कामुख आला असुर । वीस लक्ष सवें रहंवर । रथ कुंजर दश लक्ष ॥ १३५ ॥
त्यावरि उठिला गजानन । जेंवि शुष्ककाननीं प्रवेशे अग्न । दैत्य म्हणे, 'तुवां मोदक भक्षून । सुखें रहावें होतें घरीं ॥ १३६ ॥
तूं लंबोदर जड बहुत । कैसा तगसील युद्धाआंत । तुवां करुनियां नृत्य । शिवगौरी संतोषवावे' ॥ १३७ ॥
गणाधीश बोले वचन । 'तुझा शिरच्छेद करून । तोषवीन एथें अपर्णारमण । पाहें क्षण न लगतां! ॥ १३८ ॥
स्यंदनारूढ गणपती । सोडी असंख्य बाणपंक्ती । जैशा विद्युल्लता लवती । एकामागें एक वेगें ॥ १३९ ॥
शिरांच्या लाखोल्या बहुत । भूलिंगास गणपती समर्पित । करचरण असंख्यात । पाडिले, गणित करी कोण? ॥ १४० ॥
दैत्यकबंधें उठोनी । टाळिया वाजत नाचती रणीं । शिरें हांसतीं गगनीं । मुक्त जालीं म्हणॊनियां ॥ १४१ ॥
दैत्यें टाकिली गदा सबळ । ते गणेशें फोडिली तत्काळ । मग गणपतीचा स्यंदन चपळ । दैत्यें छेदिला अंख त्याचा ॥ १४२ ॥
दैत्याचाही सबळ रथ । चूर्ण करी गणनाथ । मग चरणचाली दोघे चमकत । समरभूमीस तेधवां ॥ १४३ ॥
दैत्यें टाकिली दारुण शक्ती । ते दंताखालें घालीत गणपती । यवपिष्टवत् करूनि क्षितीं । टाकिली क्रोधें तेधवां ॥ १४४ ॥
मग दैत्यसेनेंत गजानन । शुंडादंडें दैत्य धरून । कोट्यवधी केलें चूर्ण । दाढेखालीं दाटुनी ॥ १४५ ॥
पळतां पायीं गज धरुनी । असंख्य आपटिले रणमेदिनीं । रथ भिरकाविले गगनीं । संख्या गणी कवणातें ॥ १४६ ॥
अश्वांसहित स्वार । आपटुनियां केले चूर । विद्युत्प्राय शिवकुमर । दैत्यसेनेंत तळपतसे ॥ १४७ ॥
दैत्य धरून बलागळें । दाढेखालीं गणेशें रगडिले । पळॊं लागलीं असुरदळें । हाहाकार जहाला ॥ १४८ ॥
अनिवार गजवदनाचा भार । साहों न सकती कदा असुर । प्रळयकाळ वर्तला थोर । धन्य वीर गजानन ॥ १४९ ॥
विधि हरि हर शचीपती । तर्जनी मस्तक डोलविती । यावरी उल्कामुख पापमती । सिंहवदन जहाला ॥ १५० ॥
हाक देऊन झडकरीं। वेगें आला गणपतीवरी । युद्ध जहालें घटका चारी । न ये हारी दैत्य कदा ॥ १५१ ॥
मह शुंडादंडें धरून । मुखीं घालून केला चूर्ण । पुष्पें वर्षती सुरगण । शोक दारुण दैत्यदळीं ॥ १५२ ॥
मार्तंडे ह्रदयीं धरून । आलिंगिला वारणानन । यावरि कोटिकुंजर दैत्य जाण । युद्धास पुढें पातला ॥ १५३ ॥
त्यावरि नंदिकेश्वर । उठावला परम भयंकर । शिवरूप धरून साचार । रथावरी बैसला ॥ १५४ ॥
कुंतलोमा नाम दैत्य । नंदीस म्हणे, 'तूं पशु सत्य । तुवां भक्षावें गवत । तुज युद्ध कायसें?' ॥ १५५ ॥
यावरि बोले गायत्रीनंदन । 'आतां दैत्यवन आवघेंच भक्षिन!' । मग एक यामपर्यंत जाण । युद्ध केलें नंदीनें ॥ १५६ ॥
कुंतलोमा कोटिकुंजर दोघे जण । नंदीनें खड्गघायेंकरून । घेतला दोघांचा प्राण । गर्जती सुरगण आनंदें ॥ १५७ ॥
यावरि मणिमल्ल दोघे जण । क्रोधावले जैसे प्रलयाग्न । म्हणती, 'शिवसेना जाळून । टाकूं आतां क्षणार्धे!' ॥ १५८ ॥
मल्लाप्रती म्हणे मणी । 'माझें युद्ध पाहें समरांगणीं' । मणीसिंहनादें मेदिनी । थरारिली अतिभयें ॥ १५९ ॥
मेरुमंदार डळमळी । सिद्धांचीं आसनें चळलीं । नवही खंडें गजबजलीं । सप्तही द्वीपें थरथरित ॥ १६० ॥
सप्तसमुद्र उचंबळत । छप्पन्न देश चळीं कांपत । सप्तपाताळें दणाणित । हाकेसरसी तयाच्या ॥ १६१ ॥
विशाळ शरीर त्याचें पूर्ण । किंवा आकाशास दिधलें टेंकण । वीस भुजा मणीलागून । सायकासनें दशहस्तीं ॥ १६२ ॥
जांबुनद सुवर्ण तप्त । त्याचे अलंकार झळकत । रक्तचंदन उटी विराजत । आरक्त हार जपापुष्पें ॥ १६३ ॥
जैसे महाविजांचे उमाळे । तेंवि अलंकार आंगीं मिरवले । मुगुटतेज प्रकाशलें । धरणीवरी असंभाव्य ॥ १६४ ॥
ऎसा समरांगणा आला मणि । वैभव दावी शिवालागुनी । तेंवि सिंहासन्मुख इभ माजूनी । मुक्त दावी मस्तकींचें ॥ १६५ ॥
खद्योत आपले तेजें जाणा । जिंकीन म्हणें चंडकिरणा । मार्जार माजोन समरांगणा । आला जैसा व्याघ्रापुढें ॥ १६६ ॥
तुरंगारूढ जगदात्मा शिव । हांसे देखोनि त्याचें वैभव । कीं असंख्य दीपिकांचे उजाळ सर्व । उष्णकर नाणी दृष्टीतें ॥ १६७ ॥
गर्वे शिवाप्रती बोले मणी । 'तूं भीक मागोनी रहावें स्मशानीं । तूं भस्मासुरापुढें पळोनी । गेलासी, मी हें जाणतों!' ॥ १६८ ॥
शिव म्हणे, 'मस्यका मणी! । तुझें शिर आजि उडवीन रणीं । तूं यमपुरीस जाऊनी । स्थळपाहें बंधूस तुझ्या ॥ १६९ ॥
तूं मरण पावल्या पाठीं । मल्लास पाठवितों उठाउठीं । तुवां गोब्राह्मणा पीडिलें सृष्टीं । पाहें कौतुक आतां !' ॥ १७० ॥
विजयश्रीमंडित खंडेरायें । हाकें गर्जविलें भुवनत्रय । चंड गदा लवलाहें । प्रथम प्रेरिली मणीवरी ॥ १७१ ॥
ते मणीचे ह्रदयीं आदळत । गदगदां दैत्येंद्र हांसत । 'तुझें बळकटपण कळलें सत्य । गदा पुष्पवत् मज वाटे!' ॥ १७२ ॥
यावरि शरसंधानीं उमावल्लभ । संहारीत दैत्यांचे कदंब । जैसे प्रलयाग्नीमाजीं शलभ । चक्र सांपडलें एकदाचि ॥ १७३ ॥
मणींने सहस्त्र शर ते वेळां । वेगें सोडिले जेंवि चपळा । जगदीश्वरें हुंकार दिल्हा । भस्म केले शर सर्व ॥ १७४ ॥
वृक्षाग्रीचीं फळें लक्षुनी । श्येनपक्षी धावती बळेंकरूनी । तैसीं दैत्यशिरें उडवुनी । बाण नेती गगनांत ॥ १७५ ॥
जैशा मेघधारा अपार । तैसे सुटती असंख्य शर । दैत्य रणीं खिळिले समग्र । मयोरा ऎसे दिसती हो! ॥ १७६ ॥
एक शर सोडी मणिदर्पहरण । त्यापासाव निघती मार्गण । जैसी मूळ प्रकृतीपासून । असंख्य जीवसृष्टी उद्भवे ॥ १७७ ॥
कीं एकुलता एक पुत्र । संतती वाढे त्याची अपार । कीं शब्दमाला साचार । निघती पंडितमुखांतुनी ॥ १७८ ॥
ऎसें संहारतां दळ । मणीहि सोडी बाणजाळ । जैसा महाचतुरापुढें प्रबळ । मूर्ख दावी शब्दरचना ॥ १७९ ॥
यावरी मणीचा मुगुट तेजाळ पूर्ण । शिवें फोडिला सोडून बाण । सर्षपप्राय कुटके करून । आकाशपंथें उडविला ॥ १८० ॥
क्रोधायमान खवळला मणी । शरभरूप धरी ते क्षणीं । उमावल्लभाचे आंगीं जाउनी । दंशिता जाला सक्रोधें ॥ १८१ ॥
महीपतीनें शक्ति घेतली । दैत्यावरी बळें प्रेरिली । दैत्यें धरून सगळी । चावून गिळिली क्षणार्धे ॥ १८२ ॥
दोघे एकांगवीर अनिवार । होत युद्धाचें घनचक्र । देव वाद्यें वाजविती अपार । रणश्रीवर्धन परम जीं ॥ १८३ ॥
हरिद्राचूर्ण उधळे अपार । तेणें पीतवर्ण जालें अंबर । कुरंगधर आणि दिनकर । गेले लपोन त्यामाजीं ॥ १८४ ॥
सर्परूप धरून मणी । दंश करी देवसेनेंत रिघोनी । सवेंच अश्वरूप धरूनी । सव्यापसव्य उदाळत ॥ १८५ ॥
मुखखुरघायें सकट । देवसेना केली पिष्ट । सवेंच गजरूप धरून सुभट । मारीत उठे निर्जरां ॥ १८६ ॥
गगनपंथें भिरकावी रथ । अश्व पायीं धरूनि आपटित । दशदिशांनीं देव पळत । थोर आकांत वर्षला ॥ १८७ ॥
जीं जीं रूपें मणी धरित । असिलताघायें अकस्मात । महीपती तत्काळ छेदित । आणिक धरीत तनु नूतन तो ॥ १८८ ॥
म्हैसासुर जाला मणी । शिवें तोही छेदिला रणीं । मागुती मुख्य रूप धरुनी । चौताळला शिवावरी ॥ १८९ ॥
देव म्हणती, 'दयाळा महीपती ! यावरि देईं यास मुक्ती !' । त्यावरी जगदीश्वरें ख्याती । केली तेव्हां ऎका ते ॥ १९० ॥
तुरंगारूढ भगवान । मन-पवन-गरुडास मागें टाकून । असिलता करीं घेऊन । नि:सीमवेगें धावला ॥ १९१ ॥
वज्रें भंगिजे शैलशिखर । तैसें उडविलें मणीचें शिर । पायांखाले घालूनि सत्वर । चूर्ण केलें रगडुनी ॥ १९२ ॥
जाला एकचि जयजयकार । उधळिती प्रतापभंडार । मणि पावोन दिव्यशरीर । विमानारूढ जाहला ॥ १९३ ॥
मणी स्तवन करीत ते क्षणीं । 'जय पंचवदना शूलपाणी! । मी धन्य जालों रे ! या मेदिनीं । तुझ्या हस्तें जगदात्मया! ॥ १९४ ॥
घडले पापाचे पर्वत । गो-द्विज पीडिले बहुत । ते दोष जळाले समस्त । पुण्यवंत मी जहालों ॥ १९५ ॥
माझें तुझें युद्ध जालें परम । जे वर्णिती भक्तसत्तम । आयुष्य आरोग्य श्री उत्तम । देईं त्यासी जगन्नाथा ! ॥ १९६ ॥
तुझें माहात्म्य गाती ऎकती । त्यांस यशस्वी करीं महीपती!' । ऎसें बोलोन, कैलासाप्रती । मणी गेला ऊर्ध्वपंथे ॥ १९७ ॥
ब्रह्मानंदे म्हणे श्रीधर । पुढें वीररस माजेल अपार । शिष्टाईस येईल सुरवर । इंदिरावर जगदात्मा ॥ १९८ ॥
ते कथा अति सुढाळ । ऎकोत निजभक्त प्रेमळ । ब्रह्मानंदस्वामी दयाळ । मणिमल्ल मर्दिले तेणेंचि ॥ १९९ ॥
॥इति श्रीब्रह्माण्डेपुराणे क्षेत्रखंडे मल्लारिमाहात्म्ये प्रथमोऽध्याय: ॥