व्याधीचें नांव व प्रकार
तृष्णा
वातज, पित्तज, आमज, क्षयज, उपसर्गज,
हेतू
भय, श्रम, क्रोध, उष्ण, तीक्ष्ण, कटुसेवा, मद्यसेवा, दोषधातूंचा क्षोभ.
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
वात, पित्त, रस, आम, तालु, क्लोम, मार्ग-अभ्यंतर.
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
मुखशोष. स्वरक्षय, तालु ओष्ठ कंठ शोष, उष्मा, जलेन अतृप्ति, जिह्वाखरत्व, भ्रम, ग्लानि.
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
पित्तप्रधान व्याधी, रसक्षय, अतिस्वेदप्रवृति उष्माघात, श्रम, विषभक्षण, प्रमेह, अजीर्ण, विदग्धाजीर्ण.
उपद्रव व परिणाम
स्वरभेद, कास, मोह, बाधिर्य, ज्वर, क्षय.
चिकित्साकल्प
षडंगोदक, मृद्भ्रष्टजल, चंदन, उशीर, पर्पट, गडूची, प्रवाळ, मौक्तिक, चंद्रकलारस.
पथ्यापथ्य
पथ्य-द्रव लघु आहार [पेया, मंड], फलरस.
अपथ्य - उष्णसेवा, विदाहीसेवा, श्रम.
===
व्याधीचें नांव व प्रकार
अतिसार
वातज, पित्तज, कफज, सान्निपातिक, आमज, शोकज.
हेतू
गुरु, स्निग्ध, द्रव, विरुध्द, विष, दुष्टजल, दुष्टजल, दुष्ट मद्य, कृमी.
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
वात, अपधातू, ग्रहणी. मार्ग-अभ्यंतर
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
अविपाक, अवष्टंभ, आटोप, उदरकुक्षिशूल. अतिद्रवसरण, मल मूत्र व वात यांची विषम प्रवृत्ति, पिंडिकोद्वेष्टेन, बलक्षय, शोथ, अरति, ग्लानि, शुष्कता.
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
कृमी, अजीर्ण, अधोग अम्लपित्त, विषूचिका, ग्रहणी, विष, प्रवाहिका अभ्यंतर विसर्प.
उपद्रव व परिणाम
अग्निमांद्य, रसक्षय, ग्रहणी, गुदभ्रंश, मूत्राघात.
चिकित्साकल्प
कुटज, भल्लातक, भंगा, अहिफेन, जातिफल, शुंठी, मुस्ता, दाडिम, बिल्व, लोहभस्म, शंखोदर, संजीवनी, जातिफलादि, कुटजादि, लोहपर्पटी, सुवर्णपर्पटी, लोकनाथ.
पथ्यापथ्य
पथ्य - तक्र, निंबुपानक, मृद्भृष्टजल.
अपथ्य - गुरु, स्निग्ध.
===
व्याधीचें नांव व प्रकार
प्रवाहिका
वातज, पितज, रक्तज, कफज.
हेतू
अतिसाराप्रमाणें
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
कफ, वात, रक्त, पक्वाशय. मार्ग-अभ्यंतर.
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
अल्प कफयुक्त मुहु: मुहु: मलप्रवृत्ति, प्रवाहण, विट् प्रवृत्तीची भावना, शूल.
व्यवच्छेदार्थ व्याधी
कफातिसार, अजीर्ण, कृमी, अर्श, गुल्म.
उपद्रव व परिणाम
शूल, गुदभ्रंश, रसक्षय.
चिकित्साकल्प
अतिसाराप्रमाणें.
पथ्यापथ्य
अतिसाराप्रमाणें.
===
व्याधीचें नांव व प्रकार
विषूचिका
हेतू
दुष्टजल, मलिन अन्न, अजीर्ण.
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
त्रिदोष, अप् धातु, आम. मार्ग - अभ्यंतर.
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
अतिद्रवसरण, छर्दि, मूत्राघात, सर्वांगवेदना, पिंडिकोद्वेष्टन, आटोप, शूल, स्वरक्षय, डोळे खोल जाणें, निद्रानाश, रसक्षय, साद, अरति.
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
विषभक्षण, अजीर्ण, अतिसार.
उपद्रव व परिणाम
मूत्राघात, रसक्षय, मूर्च्छा, मृत्यु.
चिकित्साकल्प
भांग, भल्लातकचिंचवटी, अहिफेनकल्प.
पथ्यापथ्य
वरचेवर अल्पप्रभाणांत जलपान, सिध्दजल, निंबूपानक, पलांडुस्वरस, आर्द्रकस्वरस.
===
व्याधीचें नांव व प्रकार
शोथ
वातज, पित्तज, कफज, सान्निपाति, आगंतु.
हेतू
गुरु, अम्ल, लवण, स्निग्ध, आम, अभिष्यंदी, द्रव्यांचें सेवन, मिथ्योपचार, पीडन, अजीर्ण, अपतर्पण.
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
वात, पित्त, रस, रक्त, बहि:सिरा. मार्ग-बाह्य.
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
अंगगौरव, सिरायाम. उत्सेध, दाबलें असतां खळगा पडणें, शोथ वाढत जाणें.
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
अभिघात, विद्रधि, गुल्म, पांडु, उदर हृद्रोग, विसर्प, श्लीपद, उरुस्तंभ.
उपद्रव व परिणाम
त्वक्स्फोट, व्रण, स्त्राव, मूर्च्छा, मूत्राघात, अपस्मार, उदर.
चिकित्साकल्प
विरेचन, शिलाजित, पुनर्नवा; दशमुळें, त्रिवृत्, गोमूत्र, हरीतकी, चंद्रप्रभा, आरोग्यवर्धिनी.
पथ्यापथ्य
पथ्य - विश्रांति, दुग्धाहार.
अपथ्य - लवण, अभिष्यंदी.
===
व्याधीचें नांव व प्रकार
उदर
वातज, पित्तज, कफज, दूष्योदर, यकृतप्लीहोदर, बध्दगुदोदर, छिद्रोदर.
हेतू
अतिगुरु, मलिन, अभिष्यंदी, विरुध्द अन्न, गर विष, अग्निमांद्य, मलावष्टंभ.
संप्राप्तींतील दोष व दूष्यें
प्राण, अपान, अग्नि, स्वेदवहअंबुवहस्त्रोतोरोध, मलसंचय.
पूर्वरुपें व सामान्यलक्षणें
अविपाक, क्षुधानाश, तडस लागणें, आघ्मान, पादशोथ. उदरवृध्दि हस्तपादकृशता चालणें अवघड. ग्लानी.
व्यवच्छेदार्थ व्याधि
शोथ, गुल्म, विद्रधी, यकृतवृध्दि प्लीहावृध्दि.
उपद्रव व परिणाम
श्वास, शोथ, शूल, अतिसार, पांडु, हृद्रोग, मूत्रसंग.
चिकित्साकल्प
विरेचन, अश्वकंचुकी, नाराचरस, आरोग्यवर्धिनी, पंचकोल.
पथ्यापथ्य
पथ्य - दुग्धाहार.
अपथ्य - लवण, अभिष्यंदी.