मानसपूजा

अथ प्रसंगात्‌ सर्वत्र तत्तन्मंत्रजपाद्यनुष्ठानादिकर्मसु विहिताया
मानसपूजाया: विधि: मुद्राश्च प्रदर्श्यंते ।
तावदादौ इदमत्रावधेयं
यत्‌ - मानसपूजा नाम तत्तदिष्टदेवतां हृदि विभाव्य मानसैर्मना:- कल्पितैरुपचारैस्तद्देवतापूजनम्‌ इति ।
तदुक्तं श्रीमस्तद्नुरुसमर्थरामदासस्वामिभि:- ऐसी पूजा न घडे बरवी ।
तरी मानसपूजा करावी । मानस अगत्य व्हावी । परमेश्वरासी ॥
मनें भगवंतासी पूजावें । कल्पूनि सर्वही समर्पावें । मानसपूजेचें जाणावें । लक्षण ऐसें ॥
जें जें आपणास पाहिजे । तें तें कल्पूनि वाहिजे । येणें प्रकारें कीजे । मानसपूजा ॥
(ओवी ३१ ते ३४ द.४ स. ५ दासवो.)
भगवत्पदैकनिष्ठानां भक्तिमार्गनिरतानां भक्तिमार्गे विहिता इयमेव मानसपूजा ।
कर्ममार्गे तु तंत्रांतरे उदिता मानसपूजा त्वन्या, सा यथा - ‘आराध्यदेवतां हदि विभाव्य तत्तद्देवतानाम नमोऽन्तं चतुर्थ्यंतमुच्चार्य तत्तद्‌वीजपूर्वकं गंधादिपंचोपचारान्‌ समर्पयेत्‌ ।
तदेवं ॐ श्रीदेव्यै नम: ।
अथवा ॐ श्रीभगवतीमहालक्ष्म्यै नम: ।
ॐ लं पृथिव्यात्मकान्‌ गंधान्‌ कल्पयामि ।
इत्युक्त्वा उभयकरांगुष्ठाग्रेण
उभयकनिष्ठिकयोर्मध्यमपर्वणो: स्पृशन्‌ गन्धं कल्पयेत्‌ ।
ॐ श्रीदेव्यै नम त्यादि पूर्वबत्‌ देवतानाम उक्त्वा ॐ हं आकाशात्मकं पुष्पं कल्पयामि इत्युच्चार्य उभयतर्जन्यग्रद्वयेन अंगुष्ठमध्यदेशयो:  स्पृशन्‌ पुष्पाणि कल्पयेत्‌ ।
ॐ श्रीदेव्यै० ॐ यं वाय्वात्मकं धूपं कल्पयामि इति उभयांगुष्ठाग्रेण तर्जन्या मध्यदेशे स्पृशन्‌ धूपं कल्पयेत् ॥
ॐ श्रीदेव्यै० ॐ रं अग्न्यात्मकं दीपं कल्पयामि इति उभयांगुष्ठाग्रेण मध्यमामध्यपर्वणो: स्पृशन्‌ दीपं कल्पयेत्‌ ।
ॐ श्रीदेव्यै० ॐ वं अमृतात्मकं नैवेद्यं कल्पयामि इति पूर्ववत्‌ उभयांगुष्ठाग्रेण अनामिकयोर्मध्यदेशे स्पृशन्‌ नैवेद्यं कल्पयेत्‌ ।
यद्वा केवलनैवेद्यमुद्राप्रदर्शनेन मानसपूजा कार्येति आचारेन्दौ ॥
तृचभास्करे तु - कनिष्ठिकातर्जनीमध्यमानामिकानां अंगुष्ठाग्रेण मूलपर्वस्पर्श: गंधधूपदीपनैवेद्यानां क्रमान्मुद्रा; स्यु: ।
पुष्पमुद्रा तु तर्जन्यग्राभ्यां अंगुष्ठमूलयो: स्पर्श: पुष्पमुद्रा इत्युक्तम्‌ ॥