पाद ४ - खण्ड ५८
व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे.
१ - ६ - पादशतग्रहणम् अनर्थकम् अन्यत्र अपि दर्शनात् ।
२ - ६ - पादशतग्रहणम् अनर्थकम् ।
३ - ६ - किम् कारणम् ।
४ - ६ - अन्यत्र अपि दर्शनात् ।
५ - ६ - अन्यत्र अपि हि वुन् दृश्यते ।
६ - ६ - द्विमोदिकाम् ददाति ।
१ - ४ - कन्प्रकरणे चञ्चद्ब्र्हतोः उपसङ्ख्यानम् ।
२ - ४ - कन्प्रकरणे चञ्चद्ब्र्हतोः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - ४ - चँचत्कः ।
४ - ४ - बृहत्कः ।
१ - १५ - अनत्यन्तगतौ क्तान्तात् तमादयः पूर्वविप्रतिषिद्धम् ।
२ - १५ - अनत्यन्तगतौ क्तान्तात् तमादयः भवन्ति पूर्वविप्रतिषेधेन ।
३ - १५ - अनत्यन्तगतौ क्तान्तात् कन् भवति इति अस्य अवकाशः अनत्यन्तगतेः वचनम् प्रकर्षस्य अवचनम् ।
४ - १५ - भिन्नकम् ।
५ - १५ - छिन्नकम् ।
६ - १५ - तमादीनाम् अवकाशः प्रकर्षस्य वचनम् अनत्यन्तगतेः अवचनम् ।
७ - १५ - पटुतरः ।
८ - १५ - पटुतमः ।
९ - १५ - उभयवचने उभयम् प्राप्नोति ।
१० - १५ - भिन्नतरकम् ।
११ - १५ - छिन्नतरकम् ।
१२ - १५ - तमादयः भवन्ति पूर्वविप्रतिषेधेन ।
१३ - १५ - तदन्तात् च स्वार्थे कन्वचनम् ।
१४ - १५ - तदन्तात् च स्वार्थे कन् वक्तव्यः ।
१५ - १५ - भिन्नतरकम् ।
१ - ५ - सामिवचने प्रतिषेधानर्थक्यम् प्रकृत्यभिहितत्वात् ।
२ - ५ - सामिवचने प्रतिषेधः अनर्थकः ।
३ - ५ - किम् कारणम् ।
४ - ५ - प्रकृत्यभिहितत्वात् ।
५ - ५ - प्रकृत्यभिहितः सः अर्थः इति कृत्वा कन् न भविष्यति ।
१ - ३९ - अध्युत्तरपदात् प्रत्ययविधानानुपपत्तिः विग्रहाभावात् ।
२ - ३९ - अध्युत्तरपदात् प्रत्ययविधेः अनुपपत्तिः ।
३ - ३९ - किम् कारणम् ।
४ - ३९ - विग्रहाभावात् ।
५ - ३९ - विग्रहपूर्विका तद्धितोत्पत्तिः ।
६ - ३९ - न च अध्युत्तरपदेन विग्रहः दृश्यते ।
७ - ३९ - तस्मात् तत्र इदम् इति सधीनर् ।
८ - ३९ - तस्मात् तत्र इदम् इति सधीनर् प्रत्ययः वक्तव्यः ।
९ - ३९ - राजनि इदम् राजाधीनम् ।
१० - ३९ - यदि सधीनर् क्रियते सकारस्य इत्सञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।
११ - ३९ - इह च श्र्यधीनः भ्र्वधीनः इति अङ्गस्य इति इयङुवङौ स्याताम् ।
१२ - ३९ - सूत्रम् च भिद्यते ।
१३ - ३९ - यथान्यासम् एव अस्तु ।
१४ - ३९ - ननु च उक्तम् अध्युत्तरपदात् प्रत्ययविधानानुपपत्तिः विग्रहाभावात् इति ।
१५ - ३९ - न एषः दोषः ।
१६ - ३९ - अस्ति कारणम् येन अत्र विग्रहः न भवति ।
१७ - ३९ - किम् कारणम् ।
१८ - ३९ - नित्यप्रत्ययः अयम् ।
१९ - ३९ - के पुनः नित्यप्रत्ययाः ।
२० - ३९ - तमादयः प्राक् कनः ञ्यादयः प्राक् वुनः आमादयः प्राक् मयटः बृहतीजात्यन्ताः समासान्ताः च इति ।
२१ - ३९ - एवम् तर्हि न अयम् प्रत्ययविधिः उपालभ्यते ।
२२ - ३९ - किम् तर्हि ।
२३ - ३९ - प्रकृतिः उपालभ्यते ।
२४ - ३९ - अध्युत्तरपदा प्रकृतिः न अस्ति ।
२५ - ३९ - किम् कारणम् ।
२६ - ३९ - विग्रहाभावात् ।
२७ - ३९ - विग्रहपूर्विका समासवृत्तिः ।
२८ - ३९ - न च अधिना विग्रहः दृश्यते ।
२९ - ३९ - एवम् तर्हि बहुव्रीहिः भविष्यति ।
३० - ३९ - किम् कृतम् भवति ।
३१ - ३९ - भवति वै कः चित् अस्वपदविग्रहः अपि बहुव्रीहिः ।
३२ - ३९ - तत् यथा शोभनम् मुखम् अस्याः सुमुखी इति ।
३३ - ३९ - न एवम् शक्यम् ।
३४ - ३९ - इह हि महदधीनम् इति आत्त्वकपौ प्रसज्येयाताम् ।
३५ - ३९ - एवम् तर्हि अव्ययीभावः भविष्यति ।
३६ - ३९ - एवम् अपि अधेः पूर्वनिपातः प्राप्नोति ।
३७ - ३९ - राजदन्तादिषु पाठः करिष्यते ।
३८ - ३९ - अथ वा सप्तमीसमासः अयम् ।
३९ - ३९ - अधिः शौण्डादिषु पठ्यते ।
१ - ८ - दिग्ग्रहणम् किमर्थम् ।
२ - ८ - अस्त्रियाम् इति इयति उच्यमाने प्राचीना ब्राह्मणी अवाचीना शिखा इति अत्र अपि प्रसज्येत ।
३ - ८ - दिग्ग्रहणे पुनः क्रियमाणे न दोषः भवति ।
४ - ८ - अथ स्त्रीग्रहणम् किमर्थम् यावता दिक्शब्दः स्त्रीविषयः एव ।
५ - ८ - भवति वै कः चित् दिक्शब्दः अस्त्रीविषयः अपि ।
६ - ८ - तत् यथा प्राक् प्राचीनम् ।
७ - ८ - प्रत्यक् प्रतीचीनम् ।
८ - ८ - उचक् उदीचीनम् ।
१ - ५ - स्त्रीग्रहणम् किमर्थम् न स्वार्थिकः अयम् स्वार्थिकाः च प्रकृतितः लिङ्गवचनानि अनुवर्तन्ते ।
२ - ५ - एवम् तर्हि सिद्धे सति यत् स्त्रीग्रहणम् करोति तत् ज्ञापयति आचार्यः स्वार्थिकाः अतिवर्तन्ते अपि लिङ्गवचनानि ।
३ - ५ - किम् एतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ।
४ - ५ - गुडकल्पा द्राक्षा ।
५ - ५ - तैलकल्पा प्रसन्ना पयस्कल्पा यवागूः इति एतत् सिद्धम् भवति ।
१ - ४८ - सकृदादेशे अभ्यावृत्तिग्रहणम् निवर्त्यम् ।
२ - ४८ - किम् प्रयोजनम् ।
३ - ४८ - पुनः पुनः आवृत्तिः अभ्यावृत्तिः ।
४ - ४८ - न च एकस्य पुनः पुनः आवृत्तिः भवति ।
५ - ४८ - अथ क्रियाग्रहणम् अनुवर्तते आहोस्वित् न ।
६ - ४८ - किम् च अर्थः अनुवृत्त्या ।
७ - ४८ - बाढम् अर्थः ।
८ - ४८ - इह मा भूत् एकः भुङ्क्ते इति ।
९ - ४८ - अथ अनुवर्तमाने अपि क्रियाग्रहणे इह कस्मात् न भवति ।
१० - ४८ - एकः पाकः इति ।
११ - ४८ - पूर्वयोः च योगयोः कस्मात् न भवति ।
१२ - ४८ - द्वौ पाकौ. त्रयः पाकाः ।
१३ - ४८ - चत्वारः पाकाः ।
१४ - ४८ - पञ्च पाकाः ।
१५ - ४८ - दश पाकाः इति ।
१६ - ४८ - न एतत् क्रियागणनम् ।
१७ - ४८ - किम् तर्हि ।
१८ - ४८ - द्रव्यगणनम् एतत् ।
१९ - ४८ - कथम् ।
२० - ४८ - कृदभिहितः भावः द्रव्यवत् भवति इति ।
२१ - ४८ - इह अपि तर्हि द्रव्यगणनात् न प्राप्नोति ।
२२ - ४८ - सकृत् भुक्त्वा ।
२३ - ४८ - सकृत् भोक्तुम् इति ।
२४ - ४८ - पूर्वयोः च योगयोः द्विः भुक्त्वा द्विः बोक्तुम् त्रिः भुक्त्वा त्रिः भोक्तुम् पञ्चकृत्वा भुक्त्वा पञ्चकृत्वा भोक्तुम् दशकृत्वा भुक्त्वा दशकृत्वा भोक्तुम् इति द्रव्यगणनान् न प्राप्नोति ।
२५ - ४८ - यदि खलु अपि पुनः पुनः आवृत्तिः अभ्यावृत्तिः द्विः आवृत्ते सकृत् इति स्यात् त्रिः आवृत्ते द्विः इति ।
२६ - ४८ - एवम् तर्हि अनुवर्तते अभ्यावृत्तिग्रहणम् न तु पुनः पुनः आवृत्तिः अभ्यावृत्तिः ।
२७ - ४८ - किम् तर्हि अभिमुक्ःी प्रवृत्तिः अभ्यावृत्तिः ।
२८ - ४८ - पूर्वा च परे प्रति अभिमुक्ःी परे च पूर्वाम् प्रति अभिमुख्यौ ।
२९ - ४८ - यत् अपि उच्यते अनुवर्तमाने अपि क्रियाग्रहणे इह कस्मात् न भवति ।
३० - ४८ - एकः पाकः इति ।
३१ - ४८ - पूर्वयोः च योगयोः कस्मात् न भवति ।
३२ - ४८ - द्वौ पाकौ. त्रयः पाकाः ।
३३ - ४८ - चत्वारः पाकाः ।
३४ - ४८ - पञ्च पाकाः ।
३५ - ४८ - दश पाकाः इति परिहृतम् एतत् ।
३६ - ४८ - न एतत् क्रियागणनम् ।
३७ - ४८ - किम् तर्हि ।
३८ - ४८ - द्रव्यगणनम् एतत् ।
३९ - ४८ - कथम् ।
४० - ४८ - कृदभिहितः भावः द्रव्यवत् भवति इति ।
४१ - ४८ - ननु च उक्तम् इह अपि तर्हि द्रव्यगणनात् न प्राप्नोति ।
४२ - ४८ - सकृत् भुक्त्वा ।
४३ - ४८ - सकृत् भोक्तुम् इति ।
४४ - ४८ - पूर्वयोः च योगयोः द्विः भुक्त्वा द्विः बोक्तुम् त्रिः भुक्त्वा त्रिः भोक्तुम् पञ्चकृत्वा भुक्त्वा पञ्चकृत्वा भोक्तुम् दशकृत्वा भुक्त्वा दशकृत्वा भोक्तुम् इति द्रव्यगणनान् न प्राप्नोति ।
४५ - ४८ - न एषः दोषः ।
४६ - ४८ - क्रियागणनात् भविष्यति ।
४७ - ४८ - कथम् ।
४८ - ४८ - कृदभिहितः भावः द्रव्यवत् अपि क्रियावत् अपि भवति ।
१ - ९ - देवतान्तात् इति उच्यते ।
२ - ९ - तत इदम् न सिध्यति ।
३ - ९ - पितृदेवत्यम् इति ।
४ - ९ - किम् कारणम् ।
५ - ९ - न हि ल्पितरः देवता ।
६ - ९ - न एषः दोषः ।
७ - ९ - दिवेः ऐश्वर्यकर्मणः देवः ।
८ - ९ - तस्मात् स्वार्थे तल् ।
९ - ९ - एवम् च कृत्वा देवदेवत्यम् अपि सिद्धम् भवति ।
१ - ९ - तलि स्त्रीलिङ्गवचनम् ।
२ - ९ - तलि स्त्रीलिङ्गम् वक्तव्यम् ।
३ - ९ - देवता ।
४ - ९ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।
५ - ९ - देवशब्दः अयम् पुंलिङ्गः स्वार्थिकः च अयम् ।
६ - ९ - स्वार्थिकाः च प्रकृतितः लिङ्गवचनानि अनुवर्तन्ते ।
७ - ९ - उक्तम् वा ।
८ - ९ - किम् उक्तम् ।
९ - ९ - स्वार्थिकाः अतिवर्तन्ते अपि लिङ्गवचनानि इति ।
१ - ८८ - लोहितात् लिङ्गबाधनम् वा ।
२ - ८८ - लोहितात् लिङ्गबाधनम् वा इति वक्तव्यम् ।
३ - ८८ - लोहितिक ।
४ - ८८ - लोहिनिका ।
५ - ८८ - अक्षरसमूहे छन्दसः उपसङ्ख्यानम् ।
६ - ८८ - अक्षरसमूहे छन्दसः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
७ - ८८ - ओ श्रावय इति चतुरक्षरम् ।
८ - ८८ - अस्तु श्रौषट् इति चतुरक्षरम् ।
९ - ८८ - ये यजामहे इति पञ्चाक्षरम् ।
१० - ८८ - यज इति द्व्यक्षरम् ।
११ - ८८ - द्व्यक्षरः वषट्कारः ।
१२ - ८८ - एषः वै सप्तदशाक्षरः छन्दस्यः प्रज्ञापतिः यज्ञम् अनु विहितः ।
१३ - ८८ - छन्दसि बहुभिर्वसव्यैरुपसङ्ख्यानम् ।
१४ - ८८ - छन्दसि बहुभिर्वसव्यैरुपसङ्ख्यानम् ।
१५ - ८८ - हस्तौ पृणस्व बहुविः वसव्यैः ।
१६ - ८८ - अग्निरीशेवसव्यस्य ।
१७ - ८८ - अग्निरीशेवसव्यस्य उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
१८ - ८८ - उक्तम् वा ।
१९ - ८८ - किम् उक्तम् ।
२० - ८८ - स्वार्थविज्ञानात् सिद्धम् इति ।
२१ - ८८ - अपस्यः वसानाः ।
२२ - ८८ - अपः वसानाः ।
२३ - ८८ - स्वे ओक्ये ।
२४ - ८८ - स्वे ओके ।
२५ - ८८ - कव्यः असि हव्यसूदन ।
२६ - ८८ - कविः असि ।
२७ - ८८ - रौद्रेण अनीकेन कव्यतायै ।
२८ - ८८ - कवितयै ।
२९ - ८८ - आमुष्यायणस्य ।
३० - ८८ - अमुष्यपुत्रस्य ।
३१ - ८८ - क्षेम्यस्य ईशे ।
३२ - ८८ - क्षेमस्य ईशे ।
३३ - ८८ - क्षेम्यम् अध्यवस्यति ।
३४ - ८८ - क्षेमम् अध्यवस्यति ।
३५ - ८८ - आयुः वर्चस्यम् ।
३६ - ८८ - वर्चः एव वर्चस्यम् ।
३७ - ८८ - निष्केवल्यम् ।
३८ - ८८ - निष्केवलम् ।
३९ - ८८ - उक्थ्यम् ।
४० - ८८ - उक्थम् ।
४१ - ८८ - जन्यम् ताभिः सजन्यम् ताभिः ।
४२ - ८८ - जनम् ताभिः सजनं ताभिः ।
४३ - ८८ - स्तोमैः जनयामि नव्यम् ।
४४ - ८८ - नवम् ।
४५ - ८८ - प्र नः नव्येभिः ।
४६ - ८८ - नवैः ।
४७ - ८८ - ब्रह्म पूर्व्यम् ।
४८ - ८८ - पाथः पूर्व्यम् ।
४९ - ८८ - तनुषु पूर्व्यम् ।
५० - ८८ - पूर्वम् ।
५१ - ८८ - पूर्व्याहः ।
५२ - ८८ - पूर्वाहः ।
५३ - ८८ - पूर्व्याः विशः ।
५४ - ८८ - पूर्वाः विशः ।
५५ - ८८ - पूर्व्यासः ।
५६ - ८८ - पूर्वासः ।
५७ - ८८ - सः प्र पूर्व्यः ।
५८ - ८८ - सः प्र पूर्वः ।
५९ - ८८ - अग्निम् वै पूर्व्यम् ।
६० - ८८ - पूर्वम् ।
६१ - ८८ - तम् जुषस्व यविष्ठ्य ।
६२ - ८८ - यविष्ठ ।
६३ - ८८ - होत्रवाहम् यविष्ठ्यम् ।
६४ - ८८ - यविष्ठम् ।
६५ - ८८ - त्वम् ह यत् यविष्ठ्य ।
६६ - ८८ - यविष्ठ ।
६७ - ८८ - समावत् वसति समावत् गृह्णाति ।
६८ - ८८ - समम् वसति समम् गृह्णाति ।
६९ - ८८ - समावत् देवयज्ञे हस्तौ ।
७० - ८८ - समम् ।
७१ - ८८ - समावत् वीर्यावहानि ।
७२ - ८८ - समानि ।
७३ - ८८ - समावत् वीर्याणि करोति ।
७४ - ८८ - समानि ।
७५ - ८८ - उ ईवते उ लोकम् ।
७६ - ८८ - यः ईवते ब्रह्मणे ।
७७ - ८८ - यः इयते ।
७८ - ८८ - नवस्य नूत्नप्तनखाः च ।
७९ - ८८ - नवस्य नू इति अयम् आदेशः वक्तव्यः त्नप्तनखाः च प्रत्ययाः वक्तव्याः ।
८० - ८८ - नूत्नम् ।
८१ - ८८ - नूतनम् ।
८२ - ८८ - नवीनम् ।
८३ - ८८ - नः च पुराणे प्रात् ।
८४ - ८८ - नः च पुराणे प्रात् वक्तव्यः त्नप्तनखाः च प्रत्ययाः वक्तव्याः ।
८५ - ८८ - प्रणम् ।
८६ - ८८ - प्रत्नम् ।
८७ - ८८ - प्रतनम् ।
८८ - ८८ - प्रीणम् ।
१ - ५१ - तत् इति अनेन किम् प्रतिनिर्दिश्यते ।
२ - ५१ - वाक् एव ।
३ - ५१ - यत् एव वाचा व्यवहिर्यते तत् कर्मणा क्रियते ।
४ - ५१ - अण्प्रकरणे कुलालवरुडनिषादचण्डालामित्रेभ्यः छन्दसि ।
५ - ५१ - अण्प्रकरणे कुलालवरुडनिषादचण्डालामित्रेभ्यः छन्दसि उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
६ - ५१ - कौलालः ।
७ - ५१ - वाऋउडः ।
८ - ५१ - नैषादः ।
९ - ५१ - चाण्डालः ।
१० - ५१ - आमित्रः ।
११ - ५१ - भागरूपनामभ्यः धेयः ।
१२ - ५१ - भागरूपनामभ्यः धेयः वक्तव्यः ।
१३ - ५१ - भागधेयम् ।
१४ - ५१ - रूपधेयम् ।
१५ - ५१ - नामधेयम् ।
१६ - ५१ - मित्रात् छन्दसि ।
१७ - ५१ - मित्रात् छन्दसि धेयः वक्तव्यः ।
१८ - ५१ - मित्रधेये यतस्व ।
१९ - ५१ - अण् अमित्रात् च ।
२० - ५१ - अण् अमित्रात् च इति वक्तव्यम् ।
२१ - ५१ - मैत्रः ।
२२ - ५१ - आमित्रः ।
२३ - ५१ - सान्नाय्यानुजावरानुषूकचातुष्प्राश्यराक्षोघ्नवैयातवैकृतवारिवस्कृताग्रायणाग्रहायणसान्तपनानि निपात्न्यन्ते ।
२४ - ५१ - सान्नाय्यम् ।
२५ - ५१ - आनुजावरः ।
२६ - ५१ - आनुषूकः ।
२७ - ५१ - चातुष्प्राश्यः ।
२८ - ५१ - राक्षोघ्नः ।
२९ - ५१ - वैयातः ।
३० - ५१ - वैकृतः ।
३१ - ५१ - वारिवस्कृतः ।
३२ - ५१ - आग्रायणः ।
३३ - ५१ - आग्रहायणः ।
३४ - ५१ - सान्तपनः ।
३५ - ५१ - अग्नीध्रसाधारणात् अञ् ।
३६ - ५१ - अग्नीध्रसाधारणात् अञ् वक्तव्यः ।
३७ - ५१ - आग्नीध्रम् ।
३८ - ५१ - साधारणम् ।
३९ - ५१ - अयवसमरुद्भ्याम् छन्दसि ।
४० - ५१ - अयवसमरुद्भ्याम् छन्दसि अञ् वक्तव्यः ।
४१ - ५१ - आयवसे वर्धन्ते ।
४२ - ५१ - मारुतम् शर्धः ।
४३ - ५१ - नवसूरमर्तयविष्ठेभ्यः यत् ।
४४ - ५१ - नवसूरमर्तयविष्ठेभ्यः यत् वक्तव्यः ।
४५ - ५१ - नव्यः ।
४६ - ५१ - सूर्यः ।
४७ - ५१ - मर्त्यः ।
४८ - ५१ - यविष्थ्यः ।
४९ - ५१ - क्षेमात् यः ।
५० - ५१ - क्षेमात् यः वक्तव्यः ।
५१ - ५१ - क्षेम्यः तिष्ठन् प्रतरणः सुवीरः ।
१ - ७ - बह्वल्पार्थात् मङ्गलवचनम् [ऋमङ्गलामङ्गलवचनम्] । बह्वल्पार्थात् मङ्गलवचनम् [मङ्गलामङ्गलवचनम् ] कर्तव्यम् ।
२ - ७ - बहुशः देहि ।
३ - ७ - अनिष्टेषु श्राद्धादिषु मा भूत् ।
४ - ७ - इष्टेषु प्राशित्रादिषु यथा स्यात् ।
५ - ७ - अल्पशः देहि ।
६ - ७ - इष्टेषु प्राशित्रादिषु मा भूत् ।
७ - ७ - अनिष्टेषु श्राद्धादिषु यथा स्यात् ।
१ - ५ - तसिप्रकरणे आद्यादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।
२ - ५ - तसिप्रकरणे आद्यादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - ५ - आदितः ।
४ - ५ - मध्यतः ।
५ - ५ - अन्ततः ।
१ - २१ - च्विविधौ अभूततद्भावग्रहणम् ।
२ - २१ - च्विविधौ अभूततद्भावग्रहणम् कर्तव्यम् ।
३ - २१ - इह मा भूत् ।
४ - २१ - सम्पद्यन्ते यवाः ।
५ - २१ - सम्पद्यन्ते शालयः इति ।
६ - २१ - अथ क्रियमाणे अपि वा अभूततद्भावग्रहणे इह कस्मात् न भवति ।
७ - २१ - सम्पद्यन्ते अस्मिन् क्षेत्र शालयः इति ।
८ - २१ - प्रकृतिविवक्षाग्रहणम् च ।
९ - २१ - प्रकृतिविवक्षाग्रहणम् च कर्तव्यम् ।
१० - २१ - समीपादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।
११ - २१ - समीपादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
१२ - २१ - समीपी भवति ।
१३ - २१ - अभ्याशी भवति ।
१४ - २१ - अन्तिकी भवति ।
१५ - २१ - किम् पुनः कारणम् न सिध्यति ।
१६ - २१ - न हि असमीपम् समीपम् भवति ।
१७ - २१ - किम् तर्हि ।
१८ - २१ - असमीपस्थम् समीपस्थम् भवति ।
१९ - २१ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
२० - २१ - न वक्तव्यम् ।
२१ - २१ - तात्स्थ्यात् ताच्छब्द्यम् भविष्यति ।
१ - १७ - किमर्थः चकारः ।
२ - १७ - स्वरार्थः ।
३ - १७ - चितः अन्तः उदात्तत्ः भवति इति उदात्तत्वम् यथा स्यात् ।
४ - १७ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
५ - १७ - एकाच् अयम् ।
६ - १७ - तत्र न अर्थः स्वरार्थेन चकारेण अनुबन्धेन ।
७ - १७ - प्रत्ययस्वरेण एव सिद्धम् ।
८ - १७ - अतः उत्तरम् पठति ।
९ - १७ - डाचि चित्करणम् विशेषणार्थम् ।
१० - १७ - डाचि चित्करणम् क्रियते विशेषणार्थम् ।
११ - १७ - क्व विशेषणाऋथेन अर्थः ।
१२ - १७ - लोहितादिडाज्भ्यः क्यष् इति ।
१३ - १७ - डा इति हि उच्यमाने इडा अतः अपि प्रसज्येत ।
१४ - १७ - अर्थवद्ग्रहणे न अनर्थकस्य इति एवम् एतस्य न भविष्यति ।
१५ - १७ - इह तर्हि प्राप्नोति ।
१६ - १७ - नाभा पृथिव्याः निहितः दविद्युतत् ।
१७ - १७ - तस्मात् चकारः कर्तव्यः ।
१ - २ - भद्रात् च इति वक्तव्यम् ।
२ - २ - भद्रा करोति ।
१ - ७० - अन्तग्रहणम् किमर्थम् ।
२ - ७० - अन्तः यथा स्यात् ।
३ - ७० - न एअतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
४ - ७० - प्रत्यय्परत्वेन अपि एतत् सिद्धम् ।
५ - ७० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
६ - ७० - तद्ग्रहणेन ग्रहणम् यथा स्यात् ।
७ - ७० - कानि पुनः तद्ग्रहणस्य प्रयोजनानि ।
८ - ७० - प्रयोजनम् अव्ययीभावद्विगुद्वन्द्वतत्पुरुषबहुव्रीहिसञ्ज्ञाः ।
९ - ७० - अव्ययीभावः प्रयोजनम् ।
१० - ७० - प्रतिराजम् ।
११ - ७० - उपराजम् ।
१२ - ७० - अव्ययीभावः च समासः नपुंसकलिङ्गः भवति इति नपुंसकलिङ्गता यथा स्यात् ।
१३ - ७० - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
१४ - ७० - लिङ्गम् अशिष्यम् लोकाश्रयत्वात् लिङ्गस्य ।
१५ - ७० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
१६ - ७० - न अव्ययीभावात् अतः अम् तु अपञ्चम्याः इति एषः विधिः यथा स्यात् ।
१७ - ७० - अव्ययीभाव ।
१८ - ७० - द्विगु ।
१९ - ७० - द्विगुसञ्ज्ञा च प्रयोजनम् ।
२० - ७० - पञ्चगवम् ।
२१ - ७० - दशगवम् ।
२२ - ७० - द्विगुः च समासः नपुंसकलिङ्गः भवति इति नपुंसकलिङ्गता यथा स्यात् ।
२३ - ७० - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
२४ - ७० - लिङ्गम् अशिष्यम् लोकाश्रयत्वात् लिङ्गस्य ।
२५ - ७० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
२६ - ७० - द्विपुरी ।
२७ - ७० - त्रिपुरी ।
२८ - ७० - द्विगोः अकारान्तात् इति ईकारः यथा स्यात् ।
२९ - ७० - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
३० - ७० - पुरशब्दः अयम् अकारान्तः ।
३१ - ७० - तेन समासः भविष्यति ।
३२ - ७० - आतः च अकारान्तः इति आह ।
३३ - ७० - क्षेमे सुभिक्षे कृतसञ्चयानि पुराणि विनयन्ति कोपम् इति ।
३४ - ७० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
३५ - ७० - द्विधुरी त्रिधुरी ।
३६ - ७० - द्विगोः अकारान्तात् इति ङीप् यथा स्यात् ।
३७ - ७० - द्विगु ।
३८ - ७० - द्वन्द्व ।
३९ - ७० - द्वन्द्वसञ्ज्ञा च प्रयोजनम् ।
४० - ७० - वाक्त्वचम् ।
४१ - ७० - स्रक्त्वचम् ।
४२ - ७० - द्वन्द्वः च समासः नपुंसकलिङ्गः भवति इति नपुंसकलिङ्गता यथा स्यात् ।
४३ - ७० - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
४४ - ७० - लिङ्गम् अशिष्यम् लोकाश्रयत्वात् लिङ्गस्य ।
४५ - ७० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
४६ - ७० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
४७ - ७० - कोशः च निषत् च कोशनिषदम् ।
४८ - ७० - कोशनिषदिनी ।
४९ - ७० - द्वन्द्वोपतापगर्ह्यात् प्राणिस्थात् इनिः इति इनिः यथा स्यात् ।
५० - ७० - द्वन्द्व ।
५१ - ७० - तत्पुरुष ।
५२ - ७० - तत्पुरुषसञ्ज्ञा च प्रयोजनम् ।
५३ - ७० - परमधुरा उत्तमधुरा ।
५४ - ७० - परवत् लिङ्गम् द्वन्द्वतत्पुरुषयोः इति परवल्लिङ्गता यथा स्यात् ।
५५ - ७० - न एतत् अस्ति प्रय्जोनम् ।
५६ - ७० - उत्तरपदार्थप्रधानः तत्पुरुषः ।
५७ - ७० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
५८ - ७० - अर्धधुरा ।
५९ - ७० - एतत् अपि न अस्ति प्रयोजनम् ।
६० - ७० - लिङ्गम् अशिष्यम् लोकाश्रयत्वात् लिङ्गस्य ।
६१ - ७० - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
६२ - ७० - इदम् तर्हि ।
६३ - ७० - निर्धुरः ।
६४ - ७० - अव्ययम् तत्पुरुषे प्रकृतिस्वरम् भवति इति एषः स्वरः यथा स्यात् ।
६५ - ७० - तत्पुरुष ।
६६ - ७० - बहुव्रीहि ।
६७ - ७० - बहुव्रीहिसञ्ज्ञा च प्रयोजनम् ।
६८ - ७० - उच्चधुरः ।
६९ - ७० - नीचधुरः ।
७० - ७० - बहुव्रीहौ प्रकृत्या पूर्वपदम् भवति इति एषः स्वरः यथा स्यात् ।
१ - ८ - इदम् विप्रतिषिद्धम् ।
२ - ८ - कः प्रतिषेधः ।
३ - ८ - परिगणिताभ्यः प्रकृतिभ्यः समासान्तः विधीयते न च तत्र का चित् पूजनान्ता प्रकृतिः निर्दिश्यते ।
४ - ८ - न एतत् विप्रतिषिद्धम् ।
५ - ८ - न एवम् विज्ञायते ।
६ - ८ - याभ्यः प्रकृतिभ्यः समासान्तः विधीयते न चेत् ताः पूजनान्ताः भवन्ति इति ।
७ - ८ - कथम् तर्हि ।
८ - ८ - न चेत् ताः पूजनात् पराः भवन्ति इति ।
१ - १२ - पूजायाम् स्वतिग्रहणम् ।
२ - १२ - पूजायाम् स्वतिग्रहणम् कर्तव्यम् ।
३ - १२ - सुराजा ।
४ - १२ - अतिराजा ।
५ - १२ - क्व मा भूत् ।
६ - १२ - परमगवः ।
७ - १२ - उत्तमगवः ।
८ - १२ - प्राग्बहुव्रीहिग्रहणम् च ।
९ - १२ - प्राग्बहुव्रीहिग्रहणम् च कर्तव्यम् ।
१० - १२ - इह मा भूत् ।
११ - १२ - स्वक्षः ।
१२ - १२ - अत्यक्षः इति ।
१ - ५ - क्षेपे इति किमर्थम् ।
२ - ५ - कस्य राजा किंराजा ।
३ - ५ - क्षेपे इति शक्यम् अकर्तुम् ।
४ - ५ - कस्मात् न भवति कस्य राजा किंराजा इति ।
५ - ५ - लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्य एव इति ।
१ - १७ - डच्प्रकरणे सङ्ख्यायाः तत्पुरुषस्य उपसङ्ख्यानम् निस्त्रिंशाद्यर्थम् ।
२ - १७ - डच्प्रकरणे सङ्ख्यायाः तत्पुरुषस्य उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - १७ - किम् प्रयोजनम् ।
४ - १७ - निस्त्रिंशाद्यर्थम् ।
५ - १७ - निस्त्रिंशानि वर्षाणि ।
६ - १७ - निश्चत्वारिंशानि वर्षाणि ।
७ - १७ - अन्यत्र अधिकलोपात् ।
८ - १७ - अन्यत्र अधिकलोपात् इति वक्तव्यम् ।
९ - १७ - इह मा भूत् ।
१० - १७ - एकाधिका विंशतिः एकविंशतिः ।
११ - १७ - द्व्यधिका विंशतिः द्वाविंशतिः ।
१२ - १७ - अव्ययादेः इति वक्तव्यम् ।
१३ - १७ - इह मा भूत् ।
१४ - १७ - गोत्रिंशत् ।
१५ - १७ - गोचत्वारिंशत् इति ।
१६ - १७ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
१७ - १७ - यदि अपि एतत् उच्यते अथ वा एतर्हि अन्यत्र अधिकलोपात् इति एतत् न क्रियते ।
१ - १५ - अनक्षे इति कथम् इदम् विज्ञायते ।
२ - १५ - न चेत् अक्षधूरन्तः समासः इति आहोस्वित् न चेत् अक्षः समासार्थः इति ।
३ - १५ - किम् च अतः ।
४ - १५ - यदि विज्ञायते न चेत् अक्षधूरन्तः समासः इति सिद्धम् अक्षस्य धूः अक्षधूः इति ।
५ - १५ - इदम् तु न सिध्यति ।
६ - १५ - दृढधूः अयम् अक्षः ।
७ - १५ - अस्तु तर्हि न चेत् अक्षः समासार्थः इति ।
८ - १५ - सिद्धम् दृढधूः अक्षः इति ।
९ - १५ - इदम् तु न सिध्यति ।
१० - १५ - अक्षस्य धूः अक्षधूः इति ।
११ - १५ - एवम् तर्हि न एवम् विज्ञायते न चेत् अक्षधूरन्तः समासः इति न अपि न चेत् अक्षः समासार्थः इति ।
१२ - १५ - कथम् तर्हि ।
१३ - १५ - न चेत् अक्षस्य धूः इति ।
१४ - १५ - एवम् च कृत्वा न अपि न चेत् अक्षधूरन्तः समासः इति विज्ञायते न अपि न चेत् अक्षः समासार्थः इति ।
१५ - १५ - अथ च उभयोः न भवति ।
१ - ६ - अदर्शनात् इति उच्यते ।
२ - ६ - तत्र इदम् न सिध्यति ।
३ - ६ - कवराक्षम् ।
४ - ६ - अदर्शनात् इति शक्यम् अकर्तुम् ।
५ - ६ - कथम् ब्राह्मणक्षि क्षत्रियाक्षि ।
६ - ६ - अप्राण्यङ्गात् इति वक्तव्यम् ।
१ - २८ - आद्याः त्रयः बहुव्रीहयः ।
२ - २८ - अद्रष्टा चतुर्णाम् अचतुरः ।
३ - २८ - विद्रष्टा चतुर्णाम् विचतुरः ।
४ - २८ - सुद्रष्टा चतुर्णाम् सुचतुरः ।
५ - २८ - ततः परे एकादश द्वन्द्वाः ।
६ - २८ - स्त्रीपुंस धेन्वनडुह ऋक्साम वाङ्मनस अक्षिभ्रुव दारगव ऊर्वष्ठीव पदष्ठीव नक्तन्दिव रात्रिन्दिव अहर्दिव ।
७ - २८ - ततः अव्ययीभावः ।
८ - २८ - सह रजसा सरजसम् ।
९ - २८ - ततः तत्पुरुषः ।
१० - २८ - निश्रितम् श्रेयः निःश्रेयसम् ।
११ - २८ - ततः षष्ठीसमासः ।
१२ - २८ - पुरुषस्य आयुः पुरुषायुषम् ।
१३ - २८ - ततः द्विगू ।
१४ - २८ - द्वे आयुषी द्व्यायुषम् ।
१५ - २८ - त्रीणि आयूंषि त्र्यायुषम् ।
१६ - २८ - ततः द्वन्द्वः ।
१७ - २८ - ऋक् च यजुः च र्ग्यजुषम् ।
१८ - २८ - जातादयः उक्षान्ताः समानाधिकरणाः ।
१९ - २८ - जातः उक्षा जातोक्षः ।
२० - २८ - महान् उक्षा महोक्षः ।
२१ - २८ - वृद्धः उक्षा वृद्धोक्षः ।
२२ - २८ - ततः अव्ययीभावः ।
२३ - २८ - शुनः समीपम् उपशुनम् ।
२४ - २८ - ततः सप्तमीसमासः गोष्ठे श्वा गोष्ठश्वः ।
२५ - २८ - चतुरः अच्प्रकरणे त्र्युपाभ्याम् उपसङ्ख्यानम् ।
२६ - २८ - चतुरः अच्प्रकरणे त्र्युपाभ्याम् उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
२७ - २८ - त्रिचतुराः ।
२८ - २८ - उपचतुराः ।
१ - ३ - पल्यराजभ्याम् च इति वक्तव्यम् ।
२ - ३ - पल्यवर्चसम् ।
३ - ३ - राजवर्चसम् ।
१ - ५ - अहर्ग्रहणम् द्वन्द्वार्थम् ।
२ - ५ - अहर्ग्रहणम् द्वन्द्वार्थम् द्रष्टव्यम् ।
३ - ५ - किम् उच्यते द्वन्द्वार्थम् इति न पुनः तत्पुरुषार्थम् अपि स्यात् ।
४ - ५ - तत्पुरुषाभावात् ।
५ - ५ - न हि रात्र्यन्तः अहरादिः तत्पुरुषः अस्ति ।
१ - ५ - अह्नः अह्नवचनानर्थक्यम् च अह्नः टखोः नियमवचनात् ।
२ - ५ - अह्नः अह्नवचनम् अनर्थकम् ।
३ - ५ - किम् कारणम् ।
४ - ५ - अह्नः टखोः नियमवचनात् ।
५ - ५ - अह्नः टखोः एव इति एतत् नियमार्थम् भविष्यति ।
१ - ५ - अनसन्तात् नपुंसकात् छन्दसि वा इति वक्तव्यम् ।
२ - ५ - ब्रह्मसामम् ।
३ - ५ - ब्रह्मसाम ।
४ - ५ - देवच्छन्दसम् ।
५ - ५ - देवच्छन्दः ।
१ - ९ - किमर्थम् षच् प्रत्ययान्तरम् विधीयते न टच् प्रकृतः सः अनुवर्तिष्यते ।
२ - ९ - अतः उत्तरम् पठति ।
३ - ९ - षचि प्रत्ययान्तरकरणम् अनन्तोदात्तार्थम् ।
४ - ९ - षचि प्रत्ययान्तरम् क्रियते ।
५ - ९ - किम् प्रयोजनम् ।
६ - ९ - अनन्तोदात्तार्थम् ।
७ - ९ - अनन्तोदात्ताः प्रयोजयन्ति ।
८ - ९ - चक्रसक्थम् ।
९ - ९ - चक्रसक्थी ।
१ - ६ - किमर्थम् मूर्ध्नः ष प्रत्ययान्तरम् विधीयते न षच् प्रकृतः सः अनुवर्तिष्यते ।
२ - ६ - मूर्ध्नः च षवचनम् ।
३ - ६ - किम् ।
४ - ६ - अनन्तोदात्तार्थम् इति एव ।
५ - ६ - द्विमूर्धः ।
६ - ६ - त्रिमूर्धः ।
१ - २२ - अपि प्रधानपूरणीग्रहणम् ।
२ - २२ - अपि प्रधानपूरणीग्रहणम् कर्तव्यम् ।
३ - २२ - प्रधानम् या पूरणी इति वक्तव्यम् ।
४ - २२ - इह मा भूत् ।
५ - २२ - कल्याणी पञ्चमी अस्य पक्षस्य कल्याणपञ्चमीकः पक्षः ।
६ - २२ - अथ इह कथम् भवितव्यम् ।
७ - २२ - कल्याणी पञ्चमी असाम् रात्रीणाम् इति ।
८ - २२ - कल्याणीपञ्चमाः रात्रयः इति भवितव्यम् ।
९ - २२ - रत्रयः अत्र प्रधानम् ।
१० - २२ - नेतुः नक्षत्रे उपसङ्ख्यानम् ।
११ - २२ - नेतुः नक्षत्रे उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
१२ - २२ - पुष्यनेत्राः ।
१३ - २२ - मृगनेत्राः ।
१४ - २२ - छन्दसि च ।
१५ - २२ - छन्दसि च नेतुः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
१६ - २२ - बृहस्पतिनेत्राः ।
१७ - २२ - सोमनेत्राः ।
१८ - २२ - मासात् भृतिप्रत्ययपूर्वपदात् ठज्विधिः ।
१९ - २२ - मासात् भृतिप्रत्ययपूर्वपदात् ठच् विधेयः ।
२० - २२ - पञ्चकमासिकः ।
२१ - २२ - षट्कमासिकः ।
२२ - २२ - दशकमासिकः ।
१ - ५ - खरखुराभ्याम् च नस् वक्तव्यः ।
२ - ५ - खरणाः ।
३ - ५ - खुरणाः ।
४ - ५ - शितिनाः अर्चनाः अहिनाः इति नैगमाः ।
५ - ५ - शितिनाः अर्चनाः अहिनाः ।
१ - २ - वेः ग्रः वक्तव्यः ।
२ - २ - विग्रः ।
१ - ३ - ऊधसः अनङि स्त्रीग्रहणम् ।
२ - ३ - ऊधसः अनङि स्त्रीग्रहणम् कर्तव्यम् इह मा भूत् ।
३ - ३ - महोधाः पर्जन्यः इति ।
१ - ६ - गन्धस्य इत्त्वे तदेकान्तग्रहणम् ।
२ - ६ - गन्धस्य इत्त्वे तदेकान्तग्रहणम् कर्तव्यम् इह मा भूत् ।
३ - ६ - शोभनाः गन्धाः अस्य सुगन्धः आपणिकः इति ।
४ - ६ - अथ अनुलिप्ते कथम् भवितव्यम् ।
५ - ६ - यदि तावत् यत् अनुगतम् तत् अभिसमीक्षितम् सुगन्धिः इति भवितव्यम् ।
६ - ६ - अथ यत् प्रविशीर्णम् सुगन्धः इति भवितव्यम् ।
१ - २९ - शेषात् इति उच्यते ।
२ - २९ - कः शेषः नाम ।
३ - २९ - याभ्यः प्रकृतिभ्यः समासान्तः नि विधीयते सः शेषः ।
४ - २९ - किमर्थम् पुनः शेषग्रहणम् क्रियते ।
५ - २९ - याभ्यः प्रकृतिभ्यः समासान्तः विधीयते ताभ्यः मा भूत् इति ।
६ - २९ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
७ - २९ - ये प्रतिपदम् विधीयन्ते ते तत्र बाधकाः भविष्यन्ति ।
८ - २९ - अनवकाशाः हि विधयः बाधकाः भवन्ति सावकाशाः च समासान्ताः ।
९ - २९ - कः अवकाशः ।
१० - २९ - विभाषा कप् ।
११ - २९ - यदा न कप् सः अवकाशः ।
१२ - २९ - कपः प्रसङ्गे उभयम् प्राप्नोति ।
१३ - २९ - परत्वात् कप् प्राप्नोति ।
१४ - २९ - तस्मात् शेषग्रहणम् कर्तव्यम् ।
१५ - २९ - किम् पुनः इदम् शेषग्रहणम् कबपेक्षम् यस्मात् बहुव्रीहेः कप् इति आहोस्वित् समासान्तापेक्षम् यस्मात् बहुव्रीहेः समासान्तः न विहितः इति ।
१६ - २९ - किम् च अतः ।
१७ - २९ - यदि विज्ञायते कबपेक्षम् अनृचः बह्वृचः इति अत्र अपि प्राप्नोति ।
१८ - २९ - अथ समासान्तापेक्षम् अनृक्कम् बह्वृक्कम् सूक्तम् इति न सिध्यति ।
१९ - २९ - अस्तु कबपेक्षम् ।
२० - २९ - कथम् अनृचः बह्वृचः इति ।
२१ - २९ - विशेषे एतत् वक्तव्यम् ।
२२ - २९ - अनृचः माणवे बह्वृचः चरणशाखायाम् इति ।
२३ - २९ - इदम् तर्हि ऊधसः अनङि स्त्रीग्रहणम् चोदितम् ।
२४ - २९ - तस्मिन् क्रियमाणे अपि प्राप्नोति ।
२५ - २९ - एवम् तर्हि न एव कबपेक्षम् शेषग्रहणम् न अपि समासान्तापेक्षम् ।
२६ - २९ - किम् तर्हि अनन्तरः यः बहुव्रीह्यधिकारः सः अपेक्ष्यते ।
२७ - २९ - अनन्तरे बहुव्रीह्यधिकारे यस्मात् बहुव्रीहेः समासान्तः न विहितः इति ।
२८ - २९ - कथम् अनृचः बह्वृचः इति ।
२९ - २९ - वक्तव्यम् एव अनृचः माणवे बह्वृचः चरणशाखायाम् इति ।
१ - ६ - ईयसः उपसर्जनदीर्घत्वम् च ।
२ - ६ - ईयसः उपसर्जनदीर्घत्वम् च वक्तव्यम् ।
३ - ६ - बह्व्यः श्रेयस्यः अस्य बहुश्रेयसी ।
४ - ६ - विद्यमानश्रेयसी ।
५ - ६ - पुंवद्वचनात् सिद्धम् ।
६ - ६ - पुंवद्भावः अत्र भवति ईयसः बहुव्रीहौ पुंवद्वचनम् इति ।
N/A
References : N/A
Last Updated : January 17, 2018
TOP