पाद ४ - खण्ड ५१
व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे.
१ - १३ - ठक्प्रकरणे तत् आह इति माशब्दादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् ।
२ - १३ - ठक्प्रकरणे तत् आह इति माशब्दादिभ्यः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - १३ - माशब्दिकः नैत्यशब्दिकः कार्यशब्दिकः ।
४ - १३ - आहौ प्रभूतादिभ्यः ।
५ - १३ - आहौ प्रभूतादिभ्यः ठक् वक्तव्यः ।
६ - १३ - प्रभूतम् आह प्राभूतिकः ।
७ - १३ - पार्याप्तिकः ।
८ - १३ - पृच्छतौ सुस्नातादिभ्यः ।
९ - १३ - पृच्छतौ सुस्नातादिभ्यः ठक् वक्तव्यः ।
१० - १३ - सौस्नातिकः सौखरात्रिकः सौखशायिकः ।
११ - १३ - गच्छतौ परदारादिभ्यः ।
१२ - १३ - गच्छतौ परदारादिभ्यः ठक् वक्तव्यः ।
१३ - १३ - पारदारिकः गौरुतल्पिकः ।
१ - ४ - इह केषाम् चित् सांहितिकम् षत्वम् केषाम् चित् षिदर्थम् ।
२ - ४ - तत्र न ज्ञायते केषाम् सांहितिकम् षत्वम् केषाम् षिदर्थम् इति ।
३ - ४ - परिगणनम् कर्तव्यम् ।
४ - ४ - आकर्षात् पर्पादेः भस्त्रादिभ्यः कुसीद्सूत्रात् च आवसथात् किसरादेः षितः षट् एते ठगधिकारे ।
१ - २ - वीवधात् च इति वक्तव्यम् ।
२ - २ - वैवधिकः ।
१ - २३ - नित्यग्रहणम् किमर्थम् ।
२ - २३ - विभषा मा भूत् ।
३ - २३ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।
४ - २३ - पूर्वस्मिन् एव योगे विभाषाग्रहणम् निवृत्तम् ।
५ - २३ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
६ - २३ - त्रेः मम्नित्यवचनम् विषयार्थम् ।
७ - २३ - नित्यम् त्र्यन्तम् मब्विषयम् एव यथा स्यात् ।
८ - २३ - केवलस्य प्रयोगः मा भूत् ।
९ - २३ - अस्ति प्रयोजनम् एतत् ।
१० - २३ - किम् तर्हि इति. तत्र यथाधिकारम् तद्विषयप्रसङ्गः ।
११ - २३ - तत्र यथाधिकारम् तद्विषयता प्राप्नोति ।
१२ - २३ - निर्वृत्ते इत् वर्तते ।
१३ - २३ - तेन निर्वृत्ते एव त्र्यन्तम् मब्विषयम् स्यात् ।
१४ - २३ - ये अन्ये उपचाराः तत्र न स्यात् ।
१५ - २३ - कृत्रिमम् महत् सुविहितम् इति ।
१६ - २३ - एवम् तर्हि भावे इति प्रकृत्य इमप् वक्तव्यः कुट्टिमा भूमिः सेकिमः असिः इति एवमर्थम् ।
१७ - २३ - ततः वक्तव्यम् त्रेः ।
१८ - २३ - त्रेः मप् भवति ।
१९ - २३ - ततः नित्यम् ।
२० - २३ - नित्यम् त्र्यन्तात् इमप् इति ।
२१ - २३ - किमर्थम् इदम् ।
२२ - २३ - नित्यम् त्र्यन्तम् इमब्विषये एव यथा स्यात् ।
२३ - २३ - केवलस्य प्रयोगः मा भूत् इति ।
१ - ३ - अयम् योगः शक्यः अवक्तुम् ।
२ - ३ - कथम् चूर्णी चूर्णिनौ चूर्णिनः इति ।
३ - ३ - इनिना एतत् मत्वर्थीयेन सिद्धम् ।
१ - १४ - लवणात् लुग्वचनानर्थक्यम् रसवाचिव्तात् ।
२ - १४ - लवणात् लुग्वचनम् अनर्थकम् ।
३ - १४ - किम् कारणम् ।
४ - १४ - रसवाचिव्तात् ।
५ - १४ - रसवाची एषः लवणशब्दः ।
६ - १४ - न एषः संसृष्टनिमित्तः ।
७ - १४ - आतः च रसवाची ।
८ - १४ - असंसृष्टे च दर्शनात् ।
९ - १४ - असंसृष्टे अपि हि लवणशब्दः वर्तते ।
१० - १४ - तत् यथा ।
११ - १४ - लवणम् क्षीरम् लवणम् पानीयम् इति ।
१२ - १४ - संसृष्टे च अदर्शनात् ।
१३ - १४ - संसृष्टे अपि च यदा न उपलभ्यते तदा आह ।
१४ - १४ - अलवणः सूपः अलवणः शाकम् इति ।
१ - १५ - अयुक्तः अयम् निर्देशः ।
२ - १५ - यत् असौ अल्पम् दत्त्वा बहु गृह्णाति तत् गर्ह्यम् ।
३ - १५ - कथम् तर्हि निर्देशः कर्तव्यः ।
४ - १५ - प्रयच्छति गर्हाय इति ।
५ - १५ - सः तर्हि तथा निर्देशः कर्तव्यः ।
६ - १५ - न कर्तव्यः ।
७ - १५ - तादर्थ्यात् ताच्छब्द्यम् भविष्यति ।
८ - १५ - गर्ह्यार्थम् गर्ह्यम् ।
९ - १५ - मेस्याल्लोपः वा ।
१० - १५ - मेस्याच्छब्दलोपः वा द्रष्टव्यः ।
११ - १५ - द्विगुणम् मे स्यात् इति प्रयच्छति द्वैगुणिकः ।
१२ - १५ - त्रैगुणिकः ।
१३ - १५ - वृद्धेः वृधुषिभावः ।
१४ - १५ - वृद्धेः वृधुषिभावः वक्तव्यः ।
१५ - १५ - वार्धुषिकः ।
१ - ३ - अधर्मात् च ।
२ - ३ - अधर्मात् च इति वक्तव्यम् ।
३ - ३ - आधर्मिकः ।
१ - १० - नृनराभ्याम् अञ्वचनम् ।
२ - १० - नृनराभ्याम् च इति वक्तव्यम् ।
३ - १० - नुः धर्म्या नारी ।
४ - १० - नरस्य अपि नारी ।
५ - १० - विशसितुः इड्लोपः च ।
६ - १० - विशसितुः इड्लोपः च अञ् च वक्तव्यः ।
७ - १० - विशसितुः धर्म्यम् वैशस्त्रम् ।
८ - १० - विभाजयितुः णिलोपः च ।
९ - १० - विभाजयितुः णिलोपः च अञ् च वक्तव्यः ।
१० - १० - विभाजयितुः धर्म्यम् वैभाजित्रम् ।
१ - ७ - किम् यस्य मृदङ्गः शिल्पम् सः मार्दङ्गिकः ।
२ - ७ - किम् च अतः ।
३ - ७ - कुम्भकारे प्राप्नोति ।
४ - ७ - एवम् तर्हि उत्तरपदलोपः द्रष्टव्यः ।
५ - ७ - शिल्पम् इव शिल्पम् ।
६ - ७ - मृदङ्ग्वादनम् शिल्पम् अस्य मार्दङ्गिकः ।
७ - ७ - पैठरिकः ।
१ - १६ - किमर्थम् इदम् उच्यते ।
२ - १६ - न कक् एव उच्यते का रूपसिद्धिः शाक्तीकः याष्टीकः इति ।
३ - १६ - शक्तियष्ट्योः ईकारः अन्ते कशब्दः च प्रत्ययः ।
४ - १६ - न सिध्यति ।
५ - १६ - विभाषा च एव हि शक्तियष्ट्योः ईकारः अपि च के अणः इति ह्रस्वत्वम् प्रसज्येत ।
६ - १६ - एवम् तर्हि इकक् उच्यते ।
७ - १६ - का रूपसिद्धिः ।
८ - १६ - शाक्तीकः याष्टीकः इति ।
९ - १६ - सवर्णदीर्घत्वेन सिद्धम् ।
१० - १६ - न सिध्यति ।
११ - १६ - यस्य इति च लोपः प्राप्नोति ।
१२ - १६ - इकारोच्चारणसामार्थ्यात् न भविष्यति ।
१३ - १६ - यदि तर्हि प्राप्नुवन् विधिः उच्चारणसामर्थ्यात् बाध्यते सवर्णदीर्घत्वम् अपि न प्राप्नोति ।
१४ - १६ - यम् विधिम् प्रति उपदेशः अनर्थकः सः विधिः बाध्यते ।
१५ - १६ - यस्य तु विधेः निमित्तम् एव न असौ बाध्यते ।
१६ - १६ - यस्य इति लोपम् च प्रति इकारोच्चारणम् अनर्थकम् सवर्णदीर्घत्वस्य तु निमित्तम् एव ।
१ - ७ - किम् यस्य अस्ति मतिः सः आस्तिकः ।
२ - ७ - किम् च अतः ।
३ - ७ - चौरे अपि प्राप्नोति ।
४ - ७ - एवम् तर्हि इतिलोपः अत्र द्रष्टव्यः ।
५ - ७ - अस्ति इति अस्य मतिः आस्तिकः ।
६ - ७ - न अस्ति इति अस्य मतिः नास्तिकः ।
७ - ७ - दिष्टम् इति अस्य मतिः दैष्टिकः ।
१ - ६ - किम् यस्य छत्रधारणम् शीलम् सः छात्रः ।
२ - ६ - किम् च अतः ।
३ - ६ - राजपुरुषे प्राप्नोति ।
४ - ६ - एवम् तर्हि उत्तरपदलोपः अत्र द्रष्टव्यः. छत्रम् इव छत्रम् ।
५ - ६ - गुरुः छत्रम् ।
६ - ६ - गुरुणा शिष्यः छत्रवत् छाद्यः शिष्येण च गुरुः छत्रवत् परिपाल्यः ।
१ - १२ - हितम् भक्षाः इति चतुर्थीनिर्देशः ।
२ - १२ - हितम् भक्षाः इति चतुर्थीनिर्देशः कर्तव्यः ।
३ - १२ - इतरथा हि अनिर्देशः ।
४ - १२ - इतरथा हि निर्देशः न भवति ।
५ - १२ - हितशब्देन च योगे चतुर्थी विधीयते ।
६ - १२ - सा प्राप्नोति ।
७ - १२ - सः तर्हि चतुर्थीनिर्देशः कर्तव्यः ।
८ - १२ - न कर्तव्यः ।
९ - १२ - एवम् वक्ष्यामि ।
१० - १२ - हितम् भक्षाः तस्मै ।
११ - १२ - ततः दीयते नियुक्तम् ।
१२ - १२ - तत् अस्मै इति ।
१ - १८ - वहत्यभिधाने रथशकटहलसीरेभ्यः प्रत्ययविधानानर्थक्यम् विहितत्वात् ।
२ - १८ - वहत् इति अभिधाने रथशकटहलसीरेभ्यः प्रत्ययविधानम् अनर्थकम् ।
३ - १८ - किम् कारणम् ।
४ - १८ - विहितत्वात् ।
५ - १८ - विहितः अत्र प्रत्ययः तस्य इदम् इति ।
६ - १८ - शब्दभेदात् अविधानम् ।
७ - १८ - शब्दभेदात् अविधिः सः भवति ।
८ - १८ - अन्यः हि शब्दः रथम् वहति अन्यः हि रथस्य वोढा इति ।
९ - १८ - शब्दभेदात् अविधानम् इति चेत् अर्थाश्रयत्वात् प्रत्ययविधानस्य अर्थसामान्यात् सिद्धम् ।
१० - १८ - शब्दभेदात् अविधानम् इति चेत् अर्थाश्रयः प्रत्ययविधिः ।
११ - १८ - सः एव अर्थ रथम् वहति सः एव रथस्य वोढा इति ।
१२ - १८ - तत्र अर्थसामान्यात् सिद्धम् ।
१३ - १८ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
१४ - १८ - यः द्वौ रथौ वहति सः द्विरथ्यः ।
१५ - १८ - यः द्वयोः रथयोः वोढा सः द्विरथः ।
१६ - १८ - तेन सति लुक् भवति ।
१७ - १८ - अनेन सति कस्मात् न भवति ।
१८ - १८ - प्राक् दीव्यतः इति उच्यते ।
१ - १२ - किम् निपात्यते ।
२ - १२ - जनन्याः जनीभावः निपात्यते यत् च प्रत्ययः ।
३ - १२ - जन्याः इति निपातनानर्थक्यम् पञ्चमीनिर्देशात् ।
४ - १२ - जन्याः इति निपातनम् अनर्थकम् ।
५ - १२ - किम् कारणम् ।
६ - १२ - पञ्चमीनिर्देशात् ।
७ - १२ - जननीशब्दात् एषा पञ्चमी ।
८ - १२ - इदम् तर्हि प्रयोजनम् ।
९ - १२ - सर्वकालः प्रत्ययविधिः यथा विज्ञायेत ।
१० - १२ - जनीम् वहन्ति जन्याः ।
११ - १२ - जनीम् वोढारः जन्याः ।
१२ - १२ - जनीम् अवाक्षुः जन्याः इति ।
१ - ११ - विध्यति अकरणेन ।
२ - ११ - विध्यति अकरणेन इति वक्तव्यम् ।
३ - ११ - इतरथा ह अतिप्रसङ्गः ।
४ - ११ - अधनुषा इति उच्यमाने अत्रिप्रसङ्गः भवति ।
५ - ११ - इह अपि प्रसज्येत ।
६ - ११ - शर्कराभिः विध्यति ।
७ - ११ - कण्टकैः विध्यति इति ।
८ - ११ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
९ - ११ - न वक्तव्यम् ।
१० - ११ - कस्मात् न भवति शर्कराभिः विध्यति कण्टकैः विध्यति इति ।
११ - ११ - अनभिधानात् ।
१ - १० - गृहपतिना संयुक्ते इति उच्यते ।
२ - १० - तत्र दक्षिणाग्नौ अपि प्राप्नोति ।
३ - १० - दक्षिणाग्निः अपि गृहपतिना संयुज्यते ।
४ - १० - एवम् तर्हि गृहपतिना संयुक्ते इति उच्यते सर्वः च गृहपतिना संयुक्तः ।
५ - १० - तत्र प्रकर्षगतिः भविष्यति साधीयः यः गृहपतिना संयुक्तः इति ।
६ - १० - कः च साधीयः ।
७ - १० - यस्मिन् पत्नीसंयाज्याः क्रियन्ते ।
८ - १० - अथ वा गृहपतिः नाम मन्त्रः ।
९ - १० - सः यस्मिन् उच्यते ।
१० - १० - अथ वा सञ्ज्ञायाम् इति वर्तते ।
१ - ९ - मासतन्वोः अनन्तरार्थे वा ।
२ - ९ - मासतन्वोः अनन्तरार्थे वा इति वक्तव्यम् ।
३ - ९ - मधु अस्मिन् असिति मधु अनन्तरम् वा मधव्यः माधवः ।
४ - ९ - लुगकारेकाररेफाः च ।
५ - ९ - लुगकारेकाररेफाः च प्रत्ययाः वक्तव्याः ।
६ - ९ - लुक् मधुः तपः नभः ।
७ - ९ - अकारः इषः ऊर्जः ।
८ - ९ - इकारः शुचिः ।
९ - ९ - रेफः च शुक्रः ।
१ - १८ - अक्षरसमूहे छन्दसः उपसङ्ख्यानम् ।
२ - १८ - अक्षरसमूहे छन्दसः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
३ - १८ - ओ श्रावय इति चतुरक्षरम् ।
४ - १८ - अस्तु श्रौषट् इति चतुरक्षरम् ।
५ - १८ - ये यजामहे इति पञ्चाक्षरम् ।
६ - १८ - यज इति द्व्यक्षरम् ।
७ - १८ - द्व्यक्षरः वषट्कारः ।
८ - १८ - एषः वै सप्तदशाक्षरः छन्दस्यः प्रज्ञापतिः यज्ञम् अनु विहितः ।
९ - १८ - छन्दसि बहुभिर्वसव्यैरुपसङ्ख्यानम् ।
१० - १८ - छन्दसि बहुभिर्वसव्यैरुपसङ्ख्यानम् ।
११ - १८ - हस्तौ पृणस्व बहुविः वसव्यैः ।
१२ - १८ - अग्निरीशेवसव्यस्य ।
१३ - १८ - अग्निरीशेवसव्यस्य उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
१४ - १८ - तत् तर्हि उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।
१५ - १८ - न कर्तव्यम् ।
१६ - १८ - स्वार्थविज्ञानात् सिद्धम् ।
१७ - १८ - स्वार्थविज्ञानात् सिद्धम् एतत् ।
१८ - १८ - वसवः एव वसव्याः पान्तु ।
N/A
References : N/A
Last Updated : January 17, 2018
TOP