संस्कृत सूची|संस्कृत साहित्य|व्याकरणः|व्याकरणमहाभाष्य|अध्याय २|पाद ४| खण्ड ३० पाद ४ खण्ड २९ खण्ड ३० पाद ४ - खण्ड ३० व्याकरणमहाभाष्य म्हणजे पाणिनि लिखीत अष्टाध्यायीतील काही निवडक सूत्रांवर पतञ्जलिने केलेले भाष्य. या ग्रंथाची रचना ई.पू २०० ते ई.पू १४० मध्ये केली गेली, असे मत व्याकरण पंडितांचे आहे. Tags : grammerpaninivyakaranamahabhashyaपाणिनिव्याकरणव्याकरणमहाभाष्य खण्ड ३० Translation - भाषांतर १ - १२९ - तद्राजादीनाम् लुकि समासबहुत्वे प्रतिषेधः ।२ - १२९ - तद्राजादीनाम् लुकि समासबहुत्वे प्रतिषेधः ।३ - १२९ - प्रियः आङ्गः एषाम् ते इमे प्रियाङ्गाः ।४ - १२९ - प्रियः वाङ्गः एषाम् ते इमे प्रियवाङ्गाः इति ।५ - १२९ - किम् उच्यते समासबहुत्वे प्रतिषेधः इति यावता तेन एव चेत् कृतम् बहुत्वम् इति उच्यते न च अत्र तेन एव कृतम् बहुत्वम् ।६ - १२९ - भवति वै किम् चित् आचार्याः क्रियमाणम् अपि चोदयन्ति ।७ - १२९ - तत् वा कर्तव्यम् तेन एव चेत् बहुत्वम् इति समासबहुत्वे वा प्रतिषेधः वक्तव्यः इति ।८ - १२९ - अबहुत्वे च लुग्वचनम् ।९ - १२९ - अबहुत्वे च लुक् वक्तव्यः ।१० - १२९ - अतिक्रान्तः अङ्गान् अत्यङ्गः ।११ - १२९ - बहुवचने परतः यः तद्राजः इति एवम् कृत्वा चोद्यते ।१२ - १२९ - अथ किमर्थम् पुनः इदम् न बहुवचने इति एव सिद्धम् ।१३ - १२९ - न सिध्यति ।१४ - १२९ - बहुवचने इति उच्यते न च अत्र बहुवचनम् पश्यामः ।१५ - १२९ - प्रत्ययलक्षणेन भविष्यति ।१६ - १२९ - न लुमता तस्मिन् इति प्रत्ययलक्षणस्य प्रतिषेधः ।१७ - १२९ - न लुमता आङ्गस्य इति वक्ष्यामि ।१८ - १२९ - न एवम् शक्यम् ।१९ - १२९ - इह हि दोषः स्यात् ।२० - १२९ - पञ्चभिः गार्गीभिः क्रीतः पटः पञ्चगार्ग्यः दशगार्ग्यः इति ।२१ - १२९ - द्वन्द्वे अबहुषु लुग्वचनम् ।२२ - १२९ - द्वन्द्वे अबहुषु लुक् वक्तव्यः ।२३ - १२९ - गर्गवत्सवाजाः इति ।२४ - १२९ - इह च लुक् वक्तव्यः ।२५ - १२९ - गर्गेभ्यः आगतम् गर्गरूप्यम् गर्गमयम् इति ।२६ - १२९ - इह च अत्रयः इति उदात्तनिवृत्तिस्वरः प्राप्नोति ।२७ - १२९ - सिद्धम् तु प्रत्ययार्थबहुत्वे लुग्वचनात् ।२८ - १२९ - सिद्धम् एतत् ।२९ - १२९ - कथम् ।३० - १२९ - प्रत्ययार्थबहुत्वे लुक् वक्तव्यः ।३१ - १२९ - यदि प्रत्ययार्थबहुत्वे लुक् उच्यते अस्त्रियाम् इति वक्तव्यम् ।३२ - १२९ - इह मा भूत् ॒ आङ्ग्यः स्त्रियः , वाङ्ग्यः स्त्रियः इति ।३३ - १२९ - यस्य पुनः बहुवचने परतः लुक् उच्यते तस्य ईकारेण व्यवहितत्वात् न भविष्यति ।३४ - १२९ - यस्य अपि बहुवचने परतः लुक् उच्यते तेन अपि अस्त्रियाम् इति वक्तव्यम् आम्बष्ठ्याः स्त्रियः सौवीर्याः स्त्रियः इति एवमर्थम् ।३५ - १२९ - अत्र अपि चापा व्यवधानम् ।३६ - १२९ - एकादेशे कृते न अस्ति व्यव्हदानम् ।३७ - १२९ - एकादेशः पूवविधौ स्थानिवत् भवति इति स्थानिवद्भावात् व्यवधानम् एव ।३८ - १२९ - द्वन्द्वे अबहुषु लुग्वचनम् ।३९ - १२९ - द्वन्द्वे अबहुषु लुक् वक्तव्यः ।४० - १२९ - गर्गवत्सवाजाः इति ।४१ - १२९ - गोत्रस्य बहुषु लोपिनः बहुवचनान्तस्य प्रवृत्तौ द्व्येकयोः अलुक् ।४२ - १२९ - गोत्रस्य बहुषु लोपिनः बहुवचनान्तस्य प्रवृत्तौ द्व्येकयोः अलुक् वक्तव्यः ।४३ - १२९ - बिदानाम् अपत्यम् माणवकः बैदः बैदौ ।४४ - १२९ - किमर्थम् इदम् न अचि इति एव अलुक् सिद्धः ।४५ - १२९ - अचि इति उच्यते ।४६ - १२९ - न च अत्र अजादिम् पश्यामः ।४७ - १२९ - प्रत्ययलक्षणेन ।४८ - १२९ - वर्णाश्रये न अस्ति प्रत्ययलक्षणम् ।४९ - १२९ - एकवचनद्विवचनान्तस्य प्रवृत्तौ बहुषु लोपः यूनि ।५० - १२९ - एकवचनद्विवचनान्तस्य प्रवृत्तौ बहुषु लोपः यूनि वक्तव्यः ।५१ - १२९ - बैदस्य अपत्यम् बहवः माणवकाः बिदाः बैदयोः वा बिदाः ।५२ - १२९ - अञ् यः बहुषु यञ् यः बहुषु इति उच्यमानः लुक् न प्राप्नोति ।५३ - १२९ - मा भूत् एवम् ।५४ - १२९ - अञन्तम् यत् बहुषु यञन्तम् यत् बहुषु इति एवम् भविष्यति ।५५ - १२९ - न एवम् शक्यम् ।५६ - १२९ - इह हि दोषः स्यात् ।५७ - १२९ - काश्यपप्रतिकृतयः काश्यपाः इति ।५८ - १२९ - न वा सर्वेषाम् द्वन्द्वे बह्वर्थत्वात् ।५९ - १२९ - न वा एषः दोषः ।६० - १२९ - किम् कारणम् ।६१ - १२९ - सर्वेषाम् द्वन्द्वे बह्वर्थत्वात् ।६२ - १२९ - सर्वाणि द्वन्द्वे बह्वर्थानि ।६३ - १२९ - कथम् ।६४ - १२९ - युगपत् अधिकरणविवक्षायाम् द्वन्द्वः भवति ।६५ - १२९ - ततः अयम् आह यस्य बहुवचने परतः लुक् ।६६ - १२९ - यदि सर्वाणि द्वन्द्वे बह्वर्थानि अहम् अपि इदम् अचोद्यम् चोद्ये ।६७ - १२९ - द्वन्द्वे अबहुषु लुग्वचनम् इति ।६८ - १२९ - मम अपि सर्वत्र बहुवचनम् परम् भवति ।६९ - १२९ - लुके कृते न प्राप्नोति ।७० - १२९ - प्रत्ययलक्षणेन ।७१ - १२९ - न लुमता तस्मिन् इति प्रत्ययलक्षणस्य प्रतिषेधः ।७२ - १२९ - न लुमता आङ्गस्य इति वक्ष्यामि ।७३ - १२९ - ननु च उक्तम् न एवम् शक्यम् ।७४ - १२९ - इह हि दोषः स्यात् ।७५ - १२९ - पञ्चभिः गार्गीभिः क्रीतः पटः पञ्चगार्ग्यः दशगार्ग्यः इति ।७६ - १२९ - इष्तम् एव एतत् सङ्गृहीतम् ।७७ - १२९ - पञ्चगर्गः दशगर्गः इति एव भवितव्यम् ।७८ - १२९ - तथा इदम् अपरम् अचोद्यम् चोद्ये ।७९ - १२९ - गर्गरूप्यम् गर्गमयम् ।८० - १२९ - अत्र अपि बहुवचने इति एव सिद्धम् कथम् ।८१ - १२९ - समर्थात् तद्धितः उत्पद्यते ।८२ - १२९ - सामर्थ्यम् च सुबन्तेन ।८३ - १२९ - ततः अयम् आह यस्य प्र्तययार्थबहुत्वे लुक् ।८४ - १२९ - यदि समर्थात् तद्धितः उत्पद्यते अहम् अपि इदम् अचोद्यम् चोद्ये ।८५ - १२९ - गोत्रस्य बहुषु लोपिनः बहुवचनान्तस्य प्रवृत्तौ द्व्येकयोः अलुक् इति ।८६ - १२९ - कथम् ।८७ - १२९ - यस्य अपि बहुवचने परतः लुक् तेन अपि अत्र अलुक् वक्तव्यः ।८८ - १२९ - तस्य अपि हि अत्र बहुवचनम् परम् भवति ।८९ - १२९ - न वक्तव्यः ।९० - १२९ - अचि इति एवम् अलुक् सिद्धः ।९१ - १२९ - अचि इति उच्यते ।९२ - १२९ - न च अत्र अजादिम् पश्यामः ।९३ - १२९ - ननु च उक्तम् प्रत्ययलक्षणेन ।९४ - १२९ - वर्णाश्रये न अस्ति प्रत्ययलक्षणम् इति ।९५ - १२९ - यदि वा कानि चित् वर्णाश्रयाणि अपि प्रत्ययलक्षणेन भवन्ति तथा इदम् अपि भविष्यति ।९६ - १२९ - अथ वा अविशेषेण अलुकम् उक्त्वा हलि न इति वक्ष्यामि ।९७ - १२९ - यदि अविशेषेण अलुकम् उक्त्वा हलि न इति उच्यते बिदानाम् अपत्यम् बहवः माणवकाः बिदाः अत्र अपि अलुक् प्राप्नोति ।९८ - १२९ - अस्तु ।९९ - १२९ - पुनः अस्य युवबहुत्वे वर्तमानस्य लुक् भविष्यति ।१०० - १२९ - पुनः अलुक् कस्मात् न भवति ।१०१ - १२९ - समर्थानाम् प्रथमस्य गोत्रप्रत्ययान्तस्य अलुक् उच्यते न च तत् समर्थानाम् प्रथमम् गोत्रप्रत्ययान्तम् ।१०२ - १२९ - किम् तर्हि ।१०३ - १२९ - द्वितीयम् अर्थम् उपसङ्क्रान्तम् ।१०४ - १२९ - अवश्यम् च एतत् एवम् विज्ञेयम् अत्रिभरद्वाजिका वसिष्ठकश्यपिका भृग्वङ्गिरसिका कुत्सकुशिका इति एवमर्थम् ।१०५ - १२९ - गर्गभार्गविकाग्रहणम् वा क्रियते ।१०६ - १२९ - तत् नियमार्थम् भविष्यति ।१०७ - १२९ - एतस्य एव द्वितीयम् अर्थम् उपसङ्क्रान्तस्य अलुक् भवति न अन्यस्य इति ।१०८ - १२९ - यत् अपि उच्यते एकवचनद्विवचनान्तस्य प्रवृत्तौ बहुषु लोपः यूनि वक्तव्यः इति ।१०९ - १२९ - मा भूत् एवम् अञ् यः बहुषु यञ् यः बहुषु इति ।११० - १२९ - अञन्तम् यत्बहुषु यञन्तम् यत् बहुषु इति एवम् भविष्यति ।१११ - १२९ - ननु च उक्तम् न एवम् शक्यम् ।११२ - १२९ - इह हि दोषः स्यात् ।११३ - १२९ - काश्यपप्रतिकृतयः काश्यपाः इति ।११४ - १२९ - न एषः दोषः ।११५ - १२९ - लौकिकस्य तत्र गोत्रस्य ग्रहणम् ।११६ - १२९ - न च एतत् लौकिकम् गोत्रम् ।११७ - १२९ - यस्य बहुवचने परतः लुक् समासबहुत्वे तेन प्रतिषेधः वक्तव्यः तेन एव चेत् कृतम् बहुत्वम् इति वा वक्तव्यम् ।११८ - १२९ - यस्य प्रत्ययार्थबहुत्वे लुक् तेन अस्त्रियाम् इति वक्तव्यम् ।११९ - १२९ - यस्य बहुवचने परतः लुक् तस्य अयम् अधिकः दोषः अत्रः इति उदात्तनिवृत्तिस्वरः प्राप्नोति ।१२० - १२९ - तस्मात् प्रत्ययार्थबहुत्वे लुक् इति एषः पक्षः ज्यायान् ।१२१ - १२९ - अथ इह कथम् भवितव्यम् ।१२२ - १२९ - गार्गी च बात्स्यः च इति ।१२३ - १२९ - यदि तावत् अस्त्रि विधिना आश्रीयते अस्ति अत्र अस्त्री इति कृत्वा भवितव्यम् लुका ।१२४ - १२९ - अथ स्त्री प्रतिषेधेन आश्रीयते अस्ति अत्र स्त्री इति कृत्वा भवितव्यम् प्रतिषेधेन ।१२५ - १२९ - किम् पुनः अत्र अर्थसतत्त्वम् ।१२६ - १२९ - देवाः एतत् ज्ञातुम् अर्हन्ति ।१२७ - १२९ - अथ यः लोप्यलोपिनाम् समासः तत्र कथम् भवितव्यम् ।१२८ - १२९ - उभयम् हि दृश्यते ।१२९ - १२९ - शरद्वत् शुनकदर्भात् भ्रुगुवत् साग्रायणेषु न उदात्तस्वरितोदयम् अगार्ग्यकाश्यपगालवानाम् इति ।१ - १३ - यञादीनाम् एकद्वयोः वा तत्पुरुषे षष्ठ्याः उपसङ्ख्यानम् ।२ - १३ - यञादीनाम् एकद्वयोः वा तत्पुरुषे षष्ठ्याः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ।३ - १३ - गार्ग्यस्य कुलम् गार्ग्यकुलम् गर्गकुलम् वा ।४ - १३ - गार्ग्ययोः कुलम् गार्ग्यकुलम् गर्गकुलम् वा ।५ - १३ - बैदस्य कुलम् बैदकुलम् बिदकुलम् वा ।६ - १३ - बैदयोः कुलम् बैदकुलम् बिदकुलम् वा ।७ - १३ - यञादीनाम् इति किमर्थम् ।८ - १३ - आङ्गस्य कुलम् आङ्गकुलम्. आङ्गयोः कुलम् आङ्गकुलम् ।९ - १३ - एकद्वयोः इति किमर्थम् ।१० - १३ - गर्गाणाम् कुलम् गर्गकुलम् ।११ - १३ - तत्पुरुषे इति किमर्थम्. गार्ग्यस्य समीपम् उपगार्ग्यम् ।१२ - १३ - षष्ठ्याः इति किम् ।१३ - १३ - शोभनगार्ग्यः परमगार्ग्यः ।१ - १८ - किम् अयम् समुच्चयः ।२ - १८ - प्राक्षु भरतेषु च इति ।३ - १८ - आहोस्वित् भरतविशेषणम् प्राग्ग्रहणम् ।४ - १८ - प्राञ्चः ये भरताः इति ।५ - १८ - किम् च अतः ।६ - १८ - यदि समुच्चयः भरतग्रहणम् अनर्थकम् ।७ - १८ - न हि अन्यत्र भरता सन्ति ।८ - १८ - अथ प्राग्ग्रहणम् भरतविशेषणम् प्राग्ग्रहणम् अनर्थकम् ।९ - १८ - न हि अप्राञ्चः भरताः सन्ति ।१० - १८ - एवम् तर्हि समुच्चयः ।११ - १८ - ननु च उक्तम् भरतग्रहणम् अनर्थकम् ।१२ - १८ - न हि अन्यत्र भरता सन्ति इति ।१३ - १८ - न अनर्थकम्. ज्ञापकार्थम् ।१४ - १८ - किम् ज्ञाप्यते ।१५ - १८ - एतत् ज्ञापयति आचार्यः अन्यत्र प्राग्ग्रहणे भरतग्रहणम् न भवति इति ।१६ - १८ - किम् एतस्य ज्ञापने प्रयोजनम् ।१७ - १८ - इञः प्राचाम् भरत्ग्रहणम् न भवति ।१८ - १८ - औद्दालकिः पिता औद्दालकायनः पुत्रः इति ।१ - ३ - गोपवनादिप्रतिषेधः प्राक् हरितादिभ्यः ।२ - ३ - गोपवनादिप्रतिषेधः प्राक् हरितादिभ्यः द्रष्टव्यः ।३ - ३ - हारितः हारितौ बहुषु हरिताः ।१ - ८ - किमर्थम् अद्वन्द्वे इति उच्यते ।२ - ८ - द्वन्द्वे मा भूत् इति ।३ - ८ - न एतत् अस्ति प्रयोजनम् ।४ - ८ - इष्यते एव द्वन्द्वे ॒ भ्रष्टककपिष्ठलाः भ्राष्टकिकापिष्थलयः इति ।५ - ८ - अतः उत्तरम् पठति अद्वन्द्वे इति द्वन्द्वाधिकारनिवृत्त्यर्थम् ।६ - ८ - अद्वन्द्वे इति उच्यते द्वन्द्वाधिकारनिवृत्त्यर्थम् ।७ - ८ - द्वन्द्वाधिकारः निवर्तते ।८ - ८ - तस्मिन् निवृत्ते अविशेषेण द्वन्द्वे च अद्वन्द्वे च भविष्यति ।१ - २१ - आगस्त्यकौण्डिन्ययोः प्रकृतिनिपातनम् । आगस्त्यकौण्डिन्ययोः प्रकृतिनिपातनम् कर्तव्यम् ।२ - २१ - अगस्तिकौण्डिनच् इति एतौ प्रकृत्यादेशौ भवतः इति वक्तव्यम् ।३ - २१ - किम् प्रयोजनम् ।४ - २१ - लुक्प्रतिषेधे वृद्ध्यर्थम् । लुक्प्रतिषेधे वृद्धिः यथा स्यात् ।५ - २१ - प्रत्ययान्तनिपातने हि वृद्ध्यभावः ।६ - २१ - प्रत्ययान्तनिपातने हि सति वृद्ध्यभावः स्यात् ।७ - २१ - आगस्तीयाः कौण्डिन्याः इति ।८ - २१ - यदि प्रक्र्टिनिपातनम् क्रियते केन इदानीम् प्रत्ययस्य लोपः भविष्यति ।९ - २१ - अधिकारात् प्रत्ययलोपः ।१० - २१ - अधिकारात् प्रत्ययलोपः भविष्यति ।११ - २१ - तत् तर्हि प्रकृतिनिपातनम् कर्तव्यम् ।१२ - २१ - न कर्तव्यम् ।१३ - २१ - योगविभागः करिष्यते ।१४ - २१ - आगस्त्यकौण्डिन्ययोः बहुषु लुक् भवति ।१५ - २१ - ततः अगस्तिकुण्डिनच् इति एतौ प्रकृत्यादेशौ भवतः आगस्त्यकौण्डिन्ययोः इति ।१६ - २१ - एवम् अपि प्रत्ययान्तयोः एव प्राप्नोति ।१७ - २१ - प्रत्ययान्तात् हि भवान् षष्ठीम् उच्चारयति ।१८ - २१ - आगस्त्यकौण्डिन्ययोः इति ।१९ - २१ - न एषः दोषः ।२० - २१ - यथा हि परिभाषितम् प्रत्ययस्य लुक्श्लुलुपः भवन्ति इति प्रत्ययस्य एव भविष्यति ।२१ - २१ - अवशिष्टस्य आदेशौ भविष्यतः ।१ - ११ - ऊतः अचि ।ऊतः अचि इति वक्तव्यम् ।२ - ११ - इह मा भूत् ।३ - ११ - सनीस्रसः दनीध्वसः इति ।४ - ११ - अथ ऊतः इति उच्यमाने इह कस्मात् न भवति ।५ - ११ - योयूयः रोरूवः ।६ - ११ - विहितविशेषणम् ऊकारान्तग्रहणन् ।७ - ११ - ऊकारान्तात् यः विहितः इति ।८ - ११ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।९ - ११ - न वक्तव्यम् ।१० - ११ - इष्टम् एव एतत् सङ्गृहीतम् ।११ - ११ - सनीस्रंसः दनीध्वंसः इति एव भवितव्यम् ।१ - ११ - गापोः ग्रहणे इण्पिबत्योः ग्रहणम् । गापोः ग्रहणे इण्पिबत्योः ग्रहणम् कर्तव्यम् ।२ - ११ - इणः यः गाशब्दः पिबतेः यः पाशब्दः इति वक्तव्यम् ।३ - ११ - इह मा भूत् ।४ - ११ - अगासीत् नटः ।५ - ११ - अपासीत् धनम् इति ।६ - ११ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।७ - ११ - न वक्तव्यम् ।८ - ११ - इणः ग्रहणे तावत् वार्तम् ।९ - ११ - निर्देशात् एव इदम् व्यक्तम् लुग्विकरणस्य ग्रहणम् इति ।१० - ११ - पाग्रहणे च अपि वार्तम् ।११ - ११ - वक्तव्यम् एव एतत् सर्वत्र एव पाग्रहणे अलुग्विकरणस्य ग्रहणम् इति ।१ - १६ - तथासोः आत्मनेपदवचनम् ।२ - १६ - तथासोः आत्मनेपदस्य ग्रहणम् कर्तव्यम् ।३ - १६ - आत्मनेपदम् यौ तथासौ इति वक्तव्यम् ।४ - १६ - एकवचनग्रहणम् वा ।५ - १६ - अथ वा एकवचने ये तथासी इति वक्तव्यम् ।६ - १६ - तत् च अवश्यम् अन्यतरत् कर्तव्यम् ।७ - १६ - अवचने हि अनिष्टप्रसङ्गः ।८ - १६ - अनुच्यमाने हि एतस्मिन् अनिष्टम् प्रसज्येत ।९ - १६ - अतनिष्ट यूपम् ।१० - १६ - असनिष्ट यूपम् इति ।११ - १६ - तत् तर्हि वक्तव्यम् ।१२ - १६ - न वक्तव्यम् ।१३ - १६ - यदि अपि तावत् अयम् तशब्दः दृष्टापचारः अस्ति आत्मनेपदम् अस्ति एव परस्मैपदम् अस्ति एकवचनम् अस्ति बहुवचनम् अयम् खलु थास्शब्दः अदृष्टापचारः आत्मनेपदम् एकवचनम् एव ।१४ - १६ - तस्य अस्य कः अन्यः सहायः भवितुम् अर्हति अन्यत् अतः आत्मनेपदात् एकवचनात् च ।१५ - १६ - तत् यथा अस्यस् गोः द्वितीयेन अर्थः इति ।१६ - १६ - गौः एव आनीयते न अश्वः न गर्दभः ।१ - २५ - आमः लेः लोपे लुङ्लोटोः उपसङ्ख्यानम् ।२ - २५ - आमः लेः लोपे लुङ्लोटोः उपसङ्ख्यानम् कर्तव्यम् ॒ ताम् बैजवापयः विदाम् अक्रन् ।३ - २५ - अत्र भवन्तः विदाम् कुर्वन्तु. तत् तर्हि वक्तव्यम् ।४ - २५ - न वक्तव्यम् ।५ - २५ - लिग्रहणम् निवर्तिष्यते ।६ - २५ - यदि निवर्तते प्रत्ययमात्रस्य प्राप्नोति ।७ - २५ - इष्यते च प्रत्ययमात्रस्य ।८ - २५ - आतः च इष्यते ।९ - २५ - एवम् हि आह ॒ कृञ् च अनुप्रयुज्यते लिटि इति ।१० - २५ - यदि च प्रत्ययमात्रस्य लुक् भवति ततः एतत् उपपन्नम् भवति ।११ - २५ - आमन्तेभ्यः णलः प्रतिषेधः ।१२ - २५ - आमन्तेभ्यः णलः प्रतिषेधः वक्तव्यः ।१३ - २५ - शशाम तताम ।१४ - २५ - वृद्धौ कृत्यायाम् आमः इति लुक् प्राप्नोति ।१५ - २५ - आमन्तेभ्यः अर्थवद्ग्रहणात् णलः अप्रतिषेधः ।१६ - २५ - आमन्तेभ्यः णलः अप्रतिषेधः ।१७ - २५ - अनर्थकः प्रतिषेधः अप्रतिषेधः ।१८ - २५ - लुक् कस्मात् न भवति ॒ शशाम तताम इति ।१९ - २५ - अर्थवतः आम्शब्दस्य ग्रहणम् ।२० - २५ - न च एषः अर्थवान् ।२१ - २५ - आमन्तेभ्यः अर्थवद्ग्रहणात् णलः अप्रतिषेधः इति चेत् अमः प्रतिषेधः । आमन्तेभ्यः अर्थवद्ग्रहणात् णलः अप्रतिषेधः इति चेत् अमः प्रतिषेधः वक्तव्यः ।२२ - २५ - आम ।२३ - २५ - उक्तम् वा ।२४ - २५ - किम् उक्तम् ।२५ - २५ - सन्निपातलक्षणः विधिः अनिमित्तम् तद्विघातस्य इति ।१ - ३९ - किम् पुनः लुक् आदेशानाम् अपवादः आहोस्वित् कृतेषु आदेशेषु भवति ।२ - ३९ - लुक् आदेशापवादः । लुक् आदेशानाम् अपवादः ।३ - ३९ - तिङ्कृताभावः तु ।४ - ३९ - तिङ्कृतस्य तु अभावः ।५ - ३९ - कस्य ।६ - ३९ - पदत्वस्य ।७ - ३९ - सुबन्तपदत्वात् सिद्धम् ।८ - ३९ - सुबन्तम् पदम् इति पदसञ्ज्ञा भविष्यति ।९ - ३९ - कथम् स्वाद्युत्पत्तिः ।१० - ३९ - लकारस्य कृत्त्वात् प्रातिपदिकत्वम् तदाश्रयम् प्रत्ययविधानम् । लकारः कृत् ।११ - ३९ - कृत् प्रातिपदिकम् इति प्रातिपदिकसञ्ज्ञा ।१२ - ३९ - तदाश्रयम् प्रत्ययविधानम् ।१३ - ३९ - प्रातिपदिकाश्रयत्वात् स्वाद्युत्पत्तिः भविष्यति ।१४ - ३९ - सुपः श्रवणम् प्राप्नोति ।१५ - ३९ - अव्ययात् इति लुक् भविष्यति ।१६ - ३९ - कथम् अव्ययत्वम् ।१७ - ३९ - अव्ययत्वम् मकारान्तत्वात् ।१८ - ३९ - कृदन्तम् मान्तम् अव्ययसञ्ज्ञम् भवति इति अव्ययसञ्ज्ञा भविष्यति ।१९ - ३९ - स्वरः कथम् ।२० - ३९ - यत् प्रकारयाम् चकार ।२१ - ३९ - स्वरः कृदन्तप्रकृतिस्वरत्वात् ।२२ - ३९ - कृदन्तम् उत्तरपदम् प्रकृतिस्वरम् भवति इति एषः स्वरः भविष्यति ।२३ - ३९ - तथा च निघातानिघातसिद्धिः ।२४ - ३९ - तथा च निघातानिघातसिद्धिः भवति ।२५ - ३९ - चक्षुष्कामम् याजयाम् चकार ।२६ - ३९ - तिङ् अतिङः इति तस्य च अनिघातः ।२७ - ३९ - तस्मात् च निघातः सिद्धः भवति ।२८ - ३९ - नञा तु समासप्रसङ्गः ।२९ - ३९ - नञा तु समासः प्राप्नोति ।३० - ३९ - न कारयम् न हारयाम् ।३१ - ३९ - नञ् सुबन्तेन सह समस्यते इति समासः प्राप्नोति ।३२ - ३९ - उक्तम् वा ।३३ - ३९ - किम् उक्तम् ।३४ - ३९ - असामर्थ्यात् इति ।३५ - ३९ - न अत्र नञः आमन्तेन सामर्थ्यम् ।३६ - ३९ - केन तर्हि ।३७ - ३९ - तिङन्तेन ।३८ - ३९ - न चकार कारयाम् ।३९ - ३९ - न चकार हारयाम् इति ।१ - २३ - अव्ययात् आपः लुग्वचनानर्थक्यम् लिङ्गाभावात् ।अव्ययात् आपः लुग्वचनम् अनर्थकम् ।२ - २३ - किम् कारणम् ।३ - २३ - लिङ्गाभावात् ।४ - २३ - अलिङ्गम् अव्ययम् ।५ - २३ - किम् इदम् भवान् सुपः लुकम् मृष्यति आपः लुकम् न मृष्यति ।६ - २३ - यथा एव हि अलिङ्गम् अव्ययम् एवम् असङ्ख्यम् अपि ।७ - २३ - सत्यम् एतत् ।८ - २३ - प्रत्ययलक्षणम् आचार्यः प्रार्थयमानः सुपः लुकम् मृष्यति ।९ - २३ - आपः पुनः अस्य लुकि सति न किम् चित् अपि प्रयोजनम् अस्ति ।१० - २३ - उच्यमाने अपि एतस्मिन् स्वाद्युत्पत्तिः न प्राप्नोति ।११ - २३ - किम् कारणम् ।१२ - २३ - एकत्वादीनाम् अभावात् ।१३ - २३ - एकत्वादिषु अर्थेषु स्वादयः विधीयन्ते ।१४ - २३ - न च एषाम् एकत्वादयः सन्ति ।१५ - २३ - अविशेषेण उत्पद्यन्ते ।१६ - २३ - उत्पन्नानाम् नियमः क्रियते ।१७ - २३ - अथ वा प्रकृतान् अर्थान् अपेक्ष्य नियमः ।१८ - २३ - के च प्रकृताः ।१९ - २३ - एकत्वादयः ।२० - २३ - एकस्मिन् एकवचनम् न द्वयोः न बहुषु ।२१ - २३ - द्वयोः एव द्विवचनम् न एकस्मिन् न बहुषु ।२२ - २३ - बहुषु एव बहुवचनम् न एकस्मिन् न द्वयोः इति ।२३ - २३ - अथ वा आचार्यप्रवृत्तिः ज्ञापयति उत्पद्यन्ते अव्ययेभ्यः स्वादयः इति यत् अयम् अव्ययात् आपसुपः इति सुब्लुकम् शास्ति ।१ - १४ - न अव्ययीभावात् अतः इति योगव्यवसानम् ।२ - १४ - न अव्ययीभावात् अतः इति योगः व्यवसेयः ।३ - १४ - न अव्ययीभावात् अकारान्तात् सुपः लुक् भवति ।४ - १४ - ततः अम् तु अपञ्चम्याः इति ।५ - १४ - किमर्थः योगविभागः ।६ - १४ - पञ्चम्याः अम्प्रतिषेधार्थम् । पञ्चम्याः अमः प्रतिषेधः यथा स्यात् ।७ - १४ - एकयोगे हि उभयोः प्रतिषेधः ।८ - १४ - एकयोगे हि सति उभयोः प्रतिषेधः स्यात् अमः अलुकः च ।९ - १४ - सः तर्हि योगविभागः कर्तव्यः ।१० - १४ - न कर्तव्यः ।११ - १४ - तुः नियामकः ।१२ - १४ - तुः क्रियते ।१३ - १४ - स नियामकः भविष्यति ।१४ - १४ - अम् एव अपञ्चम्याः इति ।१ - १४ - अमि पञ्चमीप्रतिषेधे अपादानग्रहणम् ।२ - १४ - अमि पञ्चमीप्रतिषेधे अपादानग्रहणम् कर्तव्यम् ।३ - १४ - अपादानपञ्चम्याः इति वक्तव्यम् ।४ - १४ - किम् प्रयोजनम् ।५ - १४ - कर्मप्रवचनीययुक्ते अप्रतिषेधार्थम् । कर्मप्रवचनीययुक्ते मा भूत् ।६ - १४ - आपाटलिपुत्रम् वृष्टः देवः ।७ - १४ - न वा उत्तरपदस्य कर्मप्रवचनीययोगात् समासात् पञ्चम्यभावः ।८ - १४ - न वा वक्तव्यम् ।९ - १४ - किम् कारणम् ।१० - १४ - उत्तरपदम् अत्र कर्मप्रवचनीययुक्तम् ।११ - १४ - उत्तरपदस्य कर्मप्रवचनीययोगात् समासात् पञ्चमी न भविष्यति ।१२ - १४ - यदा च समासः कर्मप्रवचनीययुक्तः भवति तदा प्रतिषेधः ।१३ - १४ - तत् यथा ।१४ - १४ - आ उपकुम्भात् आ उपमणिकात् इति ।१ - ७ - सप्तम्याः ऋद्धिनदीसमाससङ्ख्यावयवेभ्यः नित्यम् । सप्तम्याः ऋद्धिनदीसमाससङ्ख्यावयवेभ्यः नित्यम् इति वक्तव्यम् ।२ - ७ - ऋद्धि ।३ - ७ - सुमरम् सुमगधम् ।४ - ७ - नदीसमासः ।५ - ७ - उन्मत्तगङ्गम् लोहितगङ्गम् ।६ - ७ - सङ्ख्यावयव ।७ - ७ - एकविंसतिभारद्वाजम् त्रिपञ्चाशत्गौतमम् ।१ - ६० - टिताम् टेः एविधेः लुटः डारौरसः पूर्वविप्रतिषिद्धम् ।२ - ६० - टिताम् टेः एविधेः लुटः डारौरसः भवन्ति पूर्वविप्रतिषेधेन ।३ - ६० - टेः एत्वस्य अवकाशः पचते पचेते पचन्ते ।४ - ६० - डारौरसाम् अवकाशः श्वः कर्ता श्वः कर्तारौ श्वः कर्तारः ।५ - ६० - इह उभयम् प्राप्नोति ।६ - ६० - श्वः अधेता श्वः अध्येतारौ श्वः अध्येतारः ।७ - ६० - डारौरसः भवन्ति पूर्वविप्रतिषेधेन ।८ - ६० - सः तर्हि पूर्वविप्रतिषेधः वक्तव्यः ।९ - ६० - न वक्तव्यः ।१० - ६० - आत्मनेपदानाम् च इति वचनात् सिद्धम् ।११ - ६० - आत्मनेपदानाम् च डारौरसः भवन्ति इति वक्तव्यम् ।१२ - ६० - तत् च समसङ्ख्यार्थम् । तत् च अवश्यम् आत्मनेपदग्रहणम् कर्तव्यम् समसङ्ख्यार्थम् ।१३ - ६० - सङ्ख्यातनुदेशः यथा स्यात् ।१४ - ६० - अक्रियमाणे हि आत्मनेपदग्रहणे शट् स्थानिनः त्रयः आदेशाः ।१५ - ६० - वैषम्यात् सङ्ख्यातानुदेशः न प्राप्नोति ।१६ - ६० - पूर्वविप्रतिषेधार्थेन तावत् न अर्थः आत्मनेपदग्रहणेन ।१७ - ६० - इदम् इह सम्प्रधार्यम् ।१८ - ६० - डारौरसः क्रियन्ताम् टेः एत्वम् इति ।१९ - ६० - किम् अत्र कर्तव्यम् ।२० - ६० - परत्वात् एत्वम् ।२१ - ६० - नित्याः डारौरसः ।२२ - ६० - कृते अपि एत्वे प्रप्नुवन्ति अकृते अपि प्राप्नुवन्ति ।२३ - ६० - टेः एत्वम् अपि नित्यम् ।२४ - ६० - कृतेषु अपि डारौरस्सु प्राप्नोति अकृतेषु अपि प्राप्नोति ।२५ - ६० - अनित्यम् एत्वम् ।२६ - ६० - अन्यस्य कृतेषु डारौरस्सु प्राप्नोति अन्यस्य अकृतेषु ।२७ - ६० - शब्दान्तरस्य च प्राप्नुवन् विधिः अनित्यः भवति ।२८ - ६० - डारौरसः अपि अनित्याः ।२९ - ६० - अन्यस्य कृते एत्वे प्राप्नुवन्ति अन्यस्य अकृते ।३० - ६० - शब्दान्तरस्य प्राप्नुवन्तः अनित्या भवन्ति ।३१ - ६० - उभयोः अनित्ययोः परत्वात् एत्वम् ।३२ - ६० - एत्वे कृते पुनःप्रसङ्गविज्ञानात् डारौरसः भविष्यन्ति ।३३ - ६० - समसङ्ख्यार्थेन च अपि न अर्थः आत्मनेपदग्रहणेन ।३४ - ६० - स्थाने अन्तरमेन व्यवस्था भविष्यति ।३५ - ६० - कुतः आन्तर्यम् ।३६ - ६० - अर्थतः ।३७ - ६० - एकार्थस्य एकार्थः द्व्यर्थस्य द्व्यर्थः बह्वर्थस्य बह्वर्थः ।३८ - ६० - अथ वा आदेशाः अपि षट् एव निर्दिश्यन्ते ।३९ - ६० - कथम् ।४० - ६० - एकशेषनिर्देशात् ।४१ - ६० - एकशेषनिर्देशः अयम् ।४२ - ६० - अथ एतस्मिन् एकशेषनिर्देशे सति किम् अयम् कृतैकशेषाणाम् द्वन्द्वः ।४३ - ६० - डा च डा च डा रौ च रौ च रौ रः च रः च रः. डा च रौ च रः च डारौरसः इति ।४४ - ६० - आहोस्वित् कृतद्वन्द्वानाम् एकशेषः ।४५ - ६० - डा च रौ च रः च डारौरसः ।४६ - ६० - डारौरसः च डारौरसः च डारौरसः इति ।४७ - ६० - किम् च अतः ।४८ - ६० - यदि कृतैकशेषाणाम् द्वन्द्वः अनिष्टः समसङ्ख्यः प्राप्नोति एकवचनद्विवचनयोः डा प्राप्नोति ।४९ - ६० - बहुवचनैकवचनयोः रौ प्राप्नोति द्विवचनबहुवचनयोः च रः प्राप्नोति ।५० - ६० - अथ कृतद्वन्द्वानाम् एकशेषः न दोषः भवति ।५१ - ६० - यथा न दोषः तथा अस्तु ।५२ - ६० - किम् पुनः अत्र ज्यायः ।५३ - ६० - उभयम् इति आह ।५४ - ६० - उभयम् हि दृश्यते ।५५ - ६० - बहु शक्तिकिटकम् बहूनि शक्तिकिटकानि बहु स्थालीपिठरम् बहूनि स्थालीपिठरानि ।५६ - ६० - डारौरसः कृते टेः ए यथात् द्वित्वम् प्रसारणे समस्ङ्ख्येन न अर्थ अस्ति ।५७ - ६० - सिद्धम् स्थाने अर्थतः अन्तराः ।५८ - ६० - आन्तर्यतः व्यवस्था ।५९ - ६० - त्रयः एव इमे भवन्तु सर्वेषाम् ।६० - ६० - टेः एत्वम् च परत्वात् कृते अपि तस्मिन् इमे सन्तु ।१ - ८३ - डाविकारस्य शित्करणम् सर्वादेशार्थम् ।२ - ८३ - डाविकारः शित् कर्तव्यः ।३ - ८३ - किम् प्रयोजनम् ।४ - ८३ - सर्वादेशार्थम् ।५ - ८३ - शित् सर्वस्य इति सर्वादेशः यथा स्यात् ।६ - ८३ - अक्रियमाणे हि शकारे अलः अन्त्यस्य विधयः भवन्ति इति अन्तस्य प्रसज्येत ।७ - ८३ - निघातप्रसङ्गः तु ।८ - ८३ - निघातः तु प्रप्नोति ।९ - ८३ - श्वः कर्ता ।१० - ८३ - तासेः परम् लसार्वधातुकम् अनुदात्तम् भवति इति एषः स्वरः प्राप्नोति ।११ - ८३ - यत् तावत् उच्यते डाविकारस्य शित्करणम् सर्वादेशार्थम् इति ।१२ - ८३ - सिद्धम् अलः अन्त्यविकारात् ।१३ - ८३ - सिद्धम् एतत् ।१४ - ८३ - कथम् ।अलः अन्त्यविकारात् ।१५ - ८३ - अस्तु अयम् अलः अन्त्यस्य ।१६ - ८३ - का रूपसिद्धिः ॒ कर्ता ।१७ - ८३ - डिति टेः लोपात् लोपः ।१८ - ८३ - डिति टेः लोपेन लोपः भविष्यति ।१९ - ८३ - अभत्वात् न प्राप्नोति ।२० - ८३ - डित्करणसामर्थ्यात् भविष्यति ।२१ - ८३ - अनित्त्वात् वा ।२२ - ८३ - अथ वा अनित्त्वात् एतत् सिद्धम् ।२३ - ८३ - किम् इदम् अनित्त्वात् इति ।२४ - ८३ - अन्त्यस्य अयम् स्थाने भवन् न प्रत्ययः स्यात् ।२५ - ८३ - असत्याम् प्रत्ययसञ्ज्ञायाम् इत्सञ्ज्ञा न ।२६ - ८३ - असत्याम् इत्सञ्ज्ञायाम् लोपः न ।२७ - ८३ - असति लोपे अनेकाल् ।२८ - ८३ - यद अनेकाल् तदा सर्वादेशः ।२९ - ८३ - यदा सर्वादेशः तदा प्रत्ययः ।३० - ८३ - यदा प्रत्ययः तदा इत्सञ्ज्ञा ।३१ - ८३ - यदा इत्सञ्ज्ञा तदा लोपः ।३२ - ८३ - प्रश्लिष्टनिर्देशात् वा ।३३ - ८३ - अथ वा प्रश्लिष्टनिर्देशः अयम् ।३४ - ८३ - डा आ डा ।३५ - ८३ - सः अनेकाल्शित् सर्वस्य इति सर्वादेशः भविष्यति ।३६ - ८३ - यदा तर्हि अयम् अन्त्यस्य स्थाने भवति तदा तिङ्ग्रहणेन ग्रहणम् न प्राप्नोति ।३७ - ८३ - तिङ्ग्रहणम् एकदेशविकृतस्य अनन्यत्वात् ।३८ - ८३ - एकदेशविकृतम् अनन्यवत् भवति इति तिङ्ग्रहणेन ग्रहणम् भविष्यति स्वरः कथम् ।३९ - ८३ - स्वरे विप्रतिषेधात् सिद्धम् ।४० - ८३ - डारौरसः क्रियन्ताम् अनुदात्तत्वम् इति किम् अत्र कर्तव्यम् ।४१ - ८३ - परत्वात् अनुदात्तत्वम् ।४२ - ८३ - नित्याः डारौरसः ।४३ - ८३ - कृते अपि अनुदात्तत्वे प्रप्नुवन्ति अकृते अपि प्रप्नुवन्ति ।४४ - ८३ - अनुदात्तत्वम् अपि नित्यम् ।४५ - ८३ - कृतेषु कृतेषु अपि डारौरस्सु प्राप्नोति अकृतेषु अपि प्राप्नोति ।४६ - ८३ - अनित्यम् अनुदात्तत्वम् ।४७ - ८३ - अन्यस्य कृतेषु डारौरस्सु प्राप्नोति अन्यस्य अकृतेषु ।४८ - ८३ - शब्दान्तरस्य च प्राप्नुवन् विधिः अनित्यः भवति ।४९ - ८३ - डारौरसः अपि अनित्याः ।५० - ८३ - अन्यथास्वरस्य कृते अनुदात्तत्वे प्राप्नुवन्ति अन्यथास्वरस्य अकृते ।५१ - ८३ - स्वरभिन्नस्य च प्राप्नुवन्तः अनित्याः भवन्ति ।५२ - ८३ - उभयोः अनित्ययोः परत्वात् अनुदात्तत्वम् ।५३ - ८३ - अनुदात्तत्वे कृते पुनःप्रसङ्गविज्ञातात् डारौरसः ।५४ - ८३ - टिलोपे उदात्तनिवृत्तिस्वरेण सिद्धम् ।५५ - ८३ - न सिध्यति ।५६ - ८३ - किम् कारणम् ।५७ - ८३ - अन्तरङ्गत्वात् डारौरसः ।५८ - ८३ - तत्र अन्तरङ्गत्वात् डारौरस्सु कृतेषु अनुदात्तत्वम् क्रियताम् टिलोपः इति किम् अत्र कर्तव्यम् ।५९ - ८३ - परत्वात् टिलोपेन भवितव्यम् ।६० - ८३ - एवम् तर्हि स्वरे विप्रतिषेधात् सिद्धम् ।६१ - ८३ - न्याय्यः एव अयम् स्वरे विप्रतिषेधः ।६२ - ८३ - इदम् इह सम्प्रधार्यम् ।६३ - ८३ - अनुदात्तत्वम् क्रियताम् उदात्तनिवृत्तिस्वरः इति ।६४ - ८३ - किम् अत्र कर्तव्यम् ।६५ - ८३ - परत्वात् अनुदात्तत्वम् ।६६ - ८३ - अनुदात्तत्वे कृते पुनःप्रसङ्गविज्ञानात् उदात्तनिवृत्तिस्वरः भविष्यति ।६७ - ८३ - तत् एतत् क्व सिद्धम् भवति ।६८ - ८३ - यत् पित् वचनम् ।६९ - ८३ - यत् अपित् वचनम् तत्र न सिध्यति ।७० - ८३ - तत्र अपि सिद्धम् ।७१ - ८३ - कथम् इदम् अद्य लसार्वधातुकानुदात्तत्वम् प्रत्ययस्वरस्य अपवादः ।७२ - ८३ - न च अपवादविषये उत्सर्गः अभिनिविशते ।७३ - ८३ - पूर्वम् हि अपवादाः अभिनिविशन्ते पश्चात् उत्सर्गाः ।७४ - ८३ - प्रकल्प्य वा अपवादविषयम् ततः उत्सर्गः अभिनिविशते ।७५ - ८३ - तत् न तावत् कदा चित् प्रत्ययस्वरः भवति ।७६ - ८३ - अपवादम् लसार्वधातुकनुदात्तत्वम् प्रतीक्षते ।७७ - ८३ - तत्र अनुदात्तत्वम् क्रियताम् लोपः इति ।७८ - ८३ - यदि अपि परत्वात् लोपः सः असौ अविद्यमानोदात्तत्वे अनुदात्ते उदात्तः लुप्यते ।७९ - ८३ - प्रत्ययस्वरापवादः लसार्वधातुकानुदात्तम् ।८० - ८३ - तेन तत्र न प्रसक्तः प्रत्ययस्वरः कदा चित् ।८१ - ८३ - प्रत्ययस्वरः तु तासेः वृत्तिसन्नियोगशिष्टः ।८२ - ८३ - तेन च अपि असौ उदात्तः लोप्स्यते ।८३ - ८३ - तथा न दोषः । N/A References : N/A Last Updated : January 17, 2018 Comments | अभिप्राय Comments written here will be public after appropriate moderation. Like us on Facebook to send us a private message. TOP