सोळा सोमवार माहात्म्य

श्रीगणेशाय नम: ॥
वैदर्भदेशीं परम पवित्र । अमरावती नामें एक नगर ।
तेथें शिवालय महाथोर । जें कां अपूर्व त्रिभुवनीं ॥ १ ॥
तेथें कोणे एके वेळीं । शिवपार्वती एके स्थळी ।
उभयतां येऊनि देउळीं । सहजस्थिती क्षण एक ॥ २ ॥
स्थळ रमणीय देखोनी । पार्वती म्हणे शूलपाणी ।
सारीपाट मांडोनी । खेळॊं ऎसें वाटते ॥ ३ ॥
मग शिव म्हणे आवश्‍यक । डाव मांडिला सम्यक ।
तेथें गुरव पुजारी होता एक । त्यासी गिरिजा काय बोले ॥ ४ ॥
हा डाव कोणीं जिंकिला । सत्य सांगे ये वेळां ।
तंव तो गुरव बोलला । शिवें जिंकिला म्हणॊनि ॥ ५ ॥
मग दुसरा डाव मांडिला । खेळतां पार्वतीनें जिंकिला ।
अंबा म्हणे असत्य गुरव बोलिला । तरी तूं कोडी होशील ॥ ६ ॥
असत्य बोलसी पापराशी । वेगी घेईं मम शापासी ।
तुज कुष्ठ होईल सर्वांगासी । विलंब यासी न लागे ॥ ७ ॥
यापरी गुरव शापुनी । उभयतां गेलीं कैलासभुवनीं ।
गुरव पाहे अवलोकुनी । आंगींची कांति पालटली ॥ ८ ॥
गुरव मनीं चिंता करी ।व्याधि जाईल कैशापरी ।
कोड आंगी दु:ख करीं । कवण उपाय असे यासी ॥ ९ ॥
तंव तेथें अप्सरा सुंदरी । घेवोनि पूजासामुग्री ।
पूजावया शिवगौरी । देउळाभीतरी पातली ॥ १० ।
तिनें पाहिलें गुरवातें । तुज कोड जाहलें कवण्या अर्थे ।
गुरव बोले भयभीत चित्तें । गिरिजेनें मज शापिलें ॥ ११ ॥
हें ऎकोनि अप्सरासुंदरी ।म्हणे गुरवा तूं चिंता न करीं ।
सोळा सोमवार व्रत निर्धारीं । करिता व्यथा जाईल ॥ १२ ॥
मग तो उठोनि पूजा करी । कर जोडोनि विनंती करी ।
माते हें व्रत झडकरी । मज उकलोनि सांगिजे ॥ १३ ॥
अप्सरा म्हणे अवधारी । तूं सोमवारचें व्रत करी ।
दिवसा असावें निराहारी । सायंकाळपावेतों ॥ १४ ॥
मग त्या दिवशीं सायंकाळीं । साङ्गपूजावा चंद्रमौळी ।
धूपदीप इत्यादि सकळीं । षोडशोपचारे पूजावा ॥ १५ ॥
मग अर्धशेर कणिक घेइजे । त्याचे भाग अंगारे तीन कीजे ।
घृतगुळेंसहित भक्षिजे । लवणरहित जाण पां ॥ १६ ॥
ऎसें सोळा सोमवारव्रत । चालाविजे यथास्थित ।
हें जाहलिया समाप्त । सत्रावे सोमवारीं करावें ॥ १७ ॥
कणिक घेईजे पांच शेर । त्याचे भाग अंगारे समग्र ।
घृतगुळेंसीं परिकर । चूर्मा तयांचा करावा ॥ १८ ॥
तो चूर्मा देऊळीं न्यावा । भावें चंद्रमौळी पूजावा ।
तिसरा भाग अर्पावा । सदाशिवासी तेधवां ॥ १९ ॥
दुसरा भाग देउळीं वांटिजे । उरला एक घरा आणिजे ।
तो आपण स्वत: भक्षिजे । कुटुंबा समवेत आदरें ॥ २० ॥
अप्सरा म्हणे अवधारीं । गुरवा हें व्रत तूं भावें करीं ।
कुष्ठ जाईल निर्धारीं । सत्य सत्य त्रिवाचा ॥ २१ ॥
ऎकतां गुरव धरिता जाहला । अंत:करणापासोनि आचरला ।
पूर्वदिशा अंग पावला । समाप्ति होतां कुष्ठ जाय ॥ २२ ॥
याउपरी एके दिनीं । ईश्वरपार्वती मिळोनी ।
फिरत फिरत मागुत्यानी । त्याच देउळी पातलीं ॥ २३ ॥
पूर्वी गुरवासी शाप दिधला । तें स्मरण झालें पार्वतीला ।
सापेक्षें पाहोनि गुरवाला । तंव कुष्ठ आंगीं दिसेना ॥ २४ ॥
पार्वती पुसे गुरवाप्रती । तुझें कुष्ठ गेलें कवणे रितीं ।
येरू बोले यथार्थ निगुती । श्रेष्ठ व्रतासी आचरलों ॥ २५ ॥
सोळा सोमवार व्रत करोनी । तोषविली शिवभवानी ।
त्यांचिये कृपावलोकनीं । आंगीचें कुष्ठ लोपलें ॥ २६ ॥
उमा ऎकोनि आश्चर्य करी । एवढी या व्रताची थोरी ।
मी हे व्रत आचरीन निर्धारीं । षण्मुख रुसला म्हणोनियां ॥ २७ ॥
मग हिमनगजा व्रत आचरी । पूर्णव्रताचे अवसरीं ।
स्वामी कार्तिक मनीं विचारी । मातेसीं रुसणें अयोग्य ॥ २८ ॥
स्वामी उठोनि तात्काळीं । धांवोनि आला मातेजवळी ।
पाहोनि उमा संतोषली । आनंद चित्तीं न समाये ॥ २९ ॥
स्वामी बोले जननीसी । माझे मनी न रहावें तुजपाशीं ।
म्हणोनि असतां अरण्यवासी । दिवस काहीं लोटले ॥ ३० ॥
आतां उद्भवली कल्पना । जावें मातेच्या दर्शना ।
ऎसी व्हावया मनकामना । कारण काय सांगिजे ॥ ३१ ॥
मग शैलजा म्हणे पुत्रा श्रेष्ठा । सोळा सोमवार धरोनि निष्ठा ॥
तेणें तुज जाहली उत्कंठा । माझे भेटीची सत्य पै ॥ ३२ ॥
ऎकोनि व्रताचें महिमान । स्वामी बोले स्वयें आपण ।
जननी व्रत हें मी करीन । मनकामना चित्ताची सांगतों ॥ ३३ ॥
माझा मित्र एक ब्राह्मण । देशांतरा गेला बहुत दिन ।
त्याची भेटी व्हावयालागुन । इच्छा पोटीं वसतसे ॥ ३४ ॥
या उद्देशें स्वामी कार्तिक । व्रत आरंभीतसे देख ।
संपूर्ण होतां तात्काळीक । फळादेश पावला ॥ ३५ ॥
रम्य वनीं सहजगती । स्वामीनें देखिला पंथीं ।
मित्र ओळखोनि ब्रह्ममूर्तीं । अष्टांगभावे भेटला ॥ ३६ ॥
विप्र नवल करी चित्ता । स्वामीप्रती होय पुसता ।
तुम्ही आम्ही मार्गी चालतां । भेटी उभयतां नवल हें ॥ ३७ ॥
मित्रासी म्हणे शिवसुत । मीं व्रत आचरलों अद्‌भुत ।
तेणें तुझी भेटी सत्य । अकस्मात पैं जाहली ॥ ३८ ॥
द्विज म्हणे चमत्कार व्रताचा । तरी मी करीन कायावाचा ।
मज स्वार्थ आहे लग्नाचा । म्हणोनि मज सांगिजे ॥ ३९ ॥
शिवसुत सांगे यथायुक्ती । तेंचि ब्राह्मण धरी चित्तीं ।
व्रत चालवी यथानिगुती । विदेशीं गमन करीतसे ॥ ४० ॥
व्रत होतांची संपूर्ण । विचित्र कर्माची गति गहन ।
मार्गी एक नगर शोभायमान । रम्य अपूर्व देखिलें ॥ ४१ ॥
तेथील राजा पुण्यपवित्र । त्यास एक कन्या सुंदर ।
तिचें मांडिलें स्वयंवर । पण दुर्धर करोनी ॥ ४२ ॥
मिळाले राजे अति अद्‌भुत । अठरा वर्णादि समस्त ।
तयांमाजी द्विजनाथ । तें कौतुक पाहूं पातला ॥ ४३ ॥
रायें हस्तिनी शृंगारोनी । तिचे सोंडीं माळ देऊनी ।
यथाविधी करोनि । मंडपामाजी सोडिली ॥ ४४ ॥
ती हस्तिनी फिरत फिरत । आली जेथें द्विजनाथ ।
गळां माळ घालोनि त्वरित । निजमस्तकी बैसविला ॥ ४५ ॥
पाहोनि राजा आनंदघन । सुखसोहळा लग्नविधान ॥
करूनि वधूवरें दोघेजण । स्वगृहासि बोळविलं ॥ ४६ ॥
उभयतां एकचित्तेंकरोनी । नांदत असतां आपुले सदनी ।
प्रभुत्व पावली राजनंदिनी । पूर्व वृत्तान्त जाणविला ॥ ४७ ॥
एकान्तस्थळीं समाधानीं । उभयतां असतां सुखसदनीं ।
निवान्त समय पाहोनी । राजकन्या प्रश्न करी ॥ ४८ ॥
मार्गस्थ असतां द्विजोत्तमा । मी कैसेनि प्राप्त जाहलें तुम्हां ।
कोणत्या सुकृताचा महिमा । हें मजलागीं सांगिजे ॥ ४९ ॥
द्विज म्हणे ऎकें साचार । व्रत केलें सोळा सोमवार ।
त्या पुण्यें मज साचार । भार्या प्राप्त जाहलीस ॥ ५० ॥
राजकन्या आश्चर्य करी । व्रत ऎकिले नवलपरी ।
हें आचरोनि निर्धारी । चमत्कार पाहूं याचा ॥ ५१ ॥
धरोनि पुत्राची कामना । व्रत आरंभिलें जाणा ।
सुफल होतांच पुत्ररत्‍ना । सदाशिवें दीधलें ॥ ५२ ॥
शतायुषी आणि शुचिष्मंत । ज्ञानी अनुभवी आणि विरक्त ।
पुण्यशील प्रतापवंत । पितृसेवेसी सादर जो ॥ ५३ ॥
आज्ञापाळक पुत्र जाहला । देखोनि द्विज संतोषला ।
म्हणे या व्रताचा प्रताप आगळा । तो मज वर्णिला न जाय ॥ ५४ ॥
पुत्र ज्ञानदेशेसी येतां । मातेलागीं होय पुसता ।
मी सर्वगुणसंपन्नता । प्राप्त कैसेनि तुम्हांतें ॥ ५५ ॥
माता म्हणे पुत्रराया । उत्तम शिवव्रत करोनियां ।
शूलपाणी तोषवूनियां । मनकामना पुरविली ॥ ५६ ॥
पुत्र म्हणे मातेलागून । हें व्रत सांगे कृपा करोनि ।
भक्तिभावें आचरीन । कामना पूर्ण व्हावया ॥ ५७ ॥
माझे मनींचा इत्यर्थ । राज्यासनीं बैसावें त्वरित ।
क्लेशरहित दु:खरहित । कांहीं सायास न करितां ॥ ५८ ॥
मातेसी पुसोनि व्रतविचार । यथोक्त आचरे द्विजवर ।
तंव एके नगरी राजा थोर । वृद्धापकाळ तयाचा ॥ ५९ ॥
तयासी पोटीं पुत्र संतान । नसतं एक कन्यारत्‍न ।
तिजलागी व्रत विचारून । ब्रह्मानंद नेमिला ॥ ६० ॥
कन्या अर्पोनि साचार । विधियुक्त केलें स्वयंवर ।
राज्य देवोनि समग्र । पदीं आपुले नेमिला ॥ ६१ ॥
ब्राह्मण राज्य करूं लागला । व्रतसंकल्प पूर्ण जाहला ।
तंव सतरावा सोमवार आला । स्त्रियेसी सांगून पाठविलें ॥ ६२ ॥
कणिक पांच शेर घेऊनी । त्याचे तीन अंगारे करूनी ।
तूपगुळाचा चूर्मा करोनी।सत्वरदेउळींपाठविजे॥६३॥
तिनें ऎकोनि समाचार । म्हणे एवढा राजा थोर ।
देउळीं चूर्मा नेतां विचार । थोरपणा कैसेनि वाटे ॥ ६४ ॥
पांचशें रुपये तबकीं भरोनी । पाठविले देउळालागोनी ।
तेणें व्रत भंगलें तत्क्षणीं । शूलपाणी क्षोभला ॥ ६५ ॥
शिव म्हणे राजाला । तुझे स्त्रीनें व्रतभंग केला ।
राज्यालागी क्षय आला । प्रत्यया येईल तुजलागी ॥ ६६ ॥
तूं या स्त्रियेसि घरी ठेवितां । सर्वक्षय होईल तत्त्वतां ।
तुझें राज्य रक्षिणें आतां । तरी स्त्रीस सर्वथा ठेवूं नको ॥ ६७ ॥
मग बोले प्राचीन प्रधान । तिचे बापाचें राज्य असोन ।
तिसी द्यावें काढोन । हें तंव निंद्य आम्हांतें ॥ ६८ ॥
ईश्वर बोले प्रधानासी । तरी तूं होशील अधमराशी ।
राज्य बुडेल निश्चयेंसीं । स्त्रियेसी घरीं ठेवितां ॥ ६९ ॥
मग उभय वर्गी विचार करोनीं । राजकन्या दिधली काढोनी ।
ती चालली दीनवदनी । बहुत खेद करीतचि ॥ ७० ॥
दु:खित मानसीं चिंताक्रात । चरणी चालली दूर पंथ ।
नगर देखिलें अकस्मात । माजी सुंदर प्रवेशली ॥ ७१ ॥
दुर्बळ म्हातारीचे घरीं । तेथें राहिली राजकुमारी ।
म्हातारी म्हणे ऎके नारी । काय तुजप्रति सांगित्यें ॥ ७२ ॥
चिवटें आणावीं विकोनी । तुज मी कांहीं देईन साजणी ।
अवश्य म्हणॊनि राजनंदिनी । चिवटॆं विकूं निघूं लागे ॥ ७३ ॥
शिरीं चिवटॆं ठेविलीं बांधोन । अकस्मात अद्भुत प्रभंजन ।
वारियानें चिवटें गेलीं उडोन । आली परतोन घरासी ॥ ७४ ॥
म्हातारीस म्हणॊं लागलीं । कीं चिवटॆं अवघीं उडाली ।
मग म्हातारी काय बोलली तूं जाय शीघ्र येथोनि ॥ ७५ ॥
तेथून राणी चालली । तेलियाचे घरीं राहिली ।
तेथेही होणार गति जाहली । तें चतुरी परिसिजे ॥ ७६ ॥
चार घागरी भरोनि तेलियाने । ठेविल्या होत्या तेलानें ।
तिनें पाहतां रितेपणें । तेल अवघें उडालें ॥ ७७ ॥
मग तेली म्हणे झडकर । तूं जाय आतां कृपा करी ।
तूं असतां आम्ही भिकारी । होऊं ऎसें वाटतसे ॥ ७८ ॥
तेली मनी आश्चर्य करी । तेल उडालें कैशापरी ।
ही बाई येतांच घरीं । इच्यानें नाहींसें दिसतसे ॥ ७९ ॥
तेलियानें बाहेर घातली । ती नदीतीरीं चालली ।
तंव नदी सर्व आटोनि गेली । पापयोग्य जाण पां ॥ ८० ॥
मग ती हिंडे वनांत । तंव सरोवर देखिलें अकस्मात ।
जळ निर्मळ उचंबळत । पाहून संधी पातली ॥ ८१ ॥
दृष्टि पडतां जळावर । माजी किडे पडले समग्र ।
आसमंतीचे गुराखी सत्वर । गायी जळप्राशनार्थ आणिल्या ॥ ८२ ॥
मुलें जळप्राशन करिती । तंव किडे देखिले अवचिती ।
तेही जळ त्यागूनि जाती । किडे पडले म्हणोनि ॥ ८३ ॥
गोसावी राहात होता वनीं । तो आला उदकालागुनी ।
एकटी पाहुनि राजनंदिनी । घेऊनि गेला आश्रया ॥ ८४ ॥
गोसावी बोले तिजलागुन । तूं मजलागी कन्येसमान ।
तुज नाहीं अन्नवस्त्राची वाण । स्वस्थचित्तें रहावें ॥ ८५ ॥
मग तेथे राहिली सुंदरी । घरधंदा सर्व करी ।
व्रतभंगाची ऎसी थोरी । नाना दु:खें भोगवीतसे ॥ ८६ ॥
अन्नोदकासी हात लावितां । त्यामाजी किडे होती तत्त्वतां ।
पाहोनि गोसावी चित्ता । आश्चर्य करूं लागला ॥ ८७ ॥
आतां कवण उपाय करावा । इचे पदरीं कोण दोष जाणावा ।
कांही एक यत्‍न करावा । जेणें परिहार होईल ॥ ८८ ॥
मग आरंभिलें अनुष्ठान । तेणें शिव जाहला प्रसन्न ।
माग म्हणे वरदान । जी कां अपेक्षा तुझे मनी ॥ ८९ ॥
मग गोसावी विनवी ईश्वरास । इचे पदरीं काय आहे दोष ।
तो मज सांगिजे अवश्‍य । कृपा करोनि स्वामिया ॥ ९० ॥
शिव म्हणे सोळा सोमवार व्रते । इनें भंगिलें माझे सत्य ।
त्या दोषास्तव दु:ख प्राप्त । दशा ऎशीं जाण पां ॥ ९१ ॥
गोसावी म्हणे उमापती । तूं कृपाळू होऊनि निश्चितीं ।
दोष परिहरोनी महासती । पूर्वस्थिती करावी ॥ ९२ ॥
शिव म्हणे सोळा सोमवार केलिया । इचे दोष पावती विलया ।
ही निर्दोष होऊनियां। आपुल्या स्वामीस भेटेल ॥ ९३ ॥
ऎसें बोलोनि शूलपाणी । गेला आपुल्या स्वस्थानीं ।
व्रत करिती जाहली कामिनी । कांहीएक दिवस ॥ ९४ ॥
तंव तिचे भ्रतारासी । स्मरण जाहलें बहुतां दिवसीं ।
स्त्री कोठें असेल वनवासी । शोध तिचा करावा ॥ ९५ ॥
देशोदेशी हेर पाठविले । हिंडत हिंडत त्या वनासी आले ।
त्यांनीं राजस्त्रियेतें ओळखिलें । मागों लागले गोसावियासीं ॥ ९६ ॥
तो कांही न बोले वचन । हेर गेले परतोन।
राजापाशीं वर्तमान । सांगतां राजा हर्षला ॥ ९७ ॥
आपण आणि प्रधान । दोघे चालिले न लागतां क्षण ।
थोर समारंभें येऊन । गोसावी नमिला साष्टांगीं ॥ ९८ ॥
परस्परें क्षेमालिंगन। वस्त्रें भूषणें देऊन ।
मृदुभाषणें समाधान । योगीश्वरा तोषविला ॥ ९९ ॥
म्हणे राजेंद्रा अवधारी । माझी कन्या हे निर्धारी ।
आजवरी पाळिली माहेरी । आतां तुम्ही पाळिजे ॥ १०० ॥
ऎसें बोलोनि ते अवसरीं । सती दिधली राजाचे करीं ।
राजा उठोनि नमस्कारी । गोसावियासी तेधवां ॥ १०१ ॥
आपुली स्त्री हातीं धरोनीं । बैसविली सुखासनीं ।
आपण तुरंगी आरूढोनी । निज नगरा परतले ॥ १०२ ॥
वाजतगायत आपुल्या स्थळा । येवोनि महोत्सव केला ।
दान दक्षिणा ते वेळां । देऊनि ब्राह्मण तोषविले ॥ १०३ ॥
राजाराणीची भेट जाहली । आनंदे राज्य करूं लागलीं ।
सकळ प्रजा आनंद पावली । महिमा अगाध नेणवे ॥ १०४ ॥
ऎसें जो व्रत करील वरिष्ठ । कृपाळू होऊनि नीळकंठ।
दोष दरिद्र क्लेश संकट । निवारील क्षणार्धे ॥ १०५ ॥
जो कोणी मनकामना धरून ॥ आदरे व्रत करील संपूर्ण ।
त्याचे मनोरथ होतील पूर्ण । शिवकृपेनें सत्यत्वें ॥ १०६ ॥
म्हणे राघव व्यंकटेश साचार । मजसी जाहला चमत्कार ।
भाव धरिल्या साचार । सर्व कामना सिद्ध होती ॥ १०७ ॥
आरोग्यवृद्धी आणि धन । पुत्रपौत्रकन्यारत्‍न ।
इच्छिली इच्छा परिपूर्ण । व्रत करितां पावेल ॥ १०८ ॥
सोळा सोमवारकथा अनेक । श्रवण पठण करिती देख ।
त्यां प्रसन्न उमानायक । नि:संशय जाण पां ॥ १०९ ॥
श्रीव्यास विनवी श्रोतयांप्रती । ही कथा पूर्वापार निश्चितीं ।
नूतन नव्हे कवण कल्पिती । चतुरीं सत्य जाणिजे ॥ ११० ॥
॥ इति श्री सोळा सोमवारकथा संपूर्ण ॥ श्रीशंकरार्पणमस्तु ॥