॥ श्रीगणेशाय नमः ॥
अफाट वारा नभाचे ठायीं । तोही कोंडवेल एके समयीं ।
परी श्रीहरीच्या चरित्रांस पाहीं । अंत पार नाहीं सर्वथा ॥१॥
किती घागरी समुद्राचे पाणी । त्याचीही संख्या करील कोणी ।
परी भक्तचरित्रांचि मांडणी । साकल्य होउनी नयेची ॥२॥
नातारी पृथ्वी वरील तृणांकुर । यांची ही टोप घेववेल सत्वर ।
परी संत चरित्रांचा न कळेचि पार । साक्ष अंतर देतसे ॥३॥
मागल्या कवींच्या आधारें जाण । मी मूढमती करितों वल्गना ।
आत्मबुध्दीची नसे धारणा । साक्ष निजमना येतसे ॥४॥
जैसा डोळसाचा सांचोळ ऎकोनि । आंधळा चाले चांचपडोनी ।
तैसी या ग्रंथाची मांडणी । सभाग्य सज्जनीं परिसिजे ॥५॥
श्रीभीमातीरवासी विठ्ठलवर । तयासि आवडती संत चरित्रें ।
मज पुढें करोनि निमित्त मात्र । तो राजीवनेत्र स्वयें वदे ॥६॥
त्याणीं नखीं धरोनि गोवर्धन । गोपाळांसी दीधलें थोरपण ।
तैसेंच या ग्रंथांचें कारण । चतुर सर्वज्ञ जाणती ॥७॥
मागील अध्यायीं कथा गहन । श्रीकृष्ण बांधिला यशोदेनें ।
मग प्रेमाबायीने सोडिले प्राण । रूप सगुण आठवूनी ॥८॥
आणि शिळाबायी पिलाबायी । प्रेमळ बहुत रमाबायी ।
यांचा निश्चय देखोनि जीवीं । शेषशायी पावला ॥९॥
सीता नेली ऎकोनि रोकडी । रामरायें समुद्रीं घातली उडी ।
दशरथाच्या सोंगास्तव तांतडी । सांडिली कुडी नरहरीनें ॥१०॥
आतां बोगरासा वाणी एक । होता सज्ञान परम भाविक ।
भजन करीत सप्रेम सुख । गुण तात्विक तयाचा ॥११॥
कांताही परम पतिव्रता । जाणे पतीच्या मनोगता ।
सद्भावें भजतां साधुसंता । माया ममता टाकूनी ॥१२॥
सर्वांभूतीं आत्मा एक । ऎसा तयाचा निश्चय देख ।
आत्मवत विश्व सकळिक । ऎसा विवेक तयाचा ॥१३॥
श्री रामकृष्ण हरिगोविंदा । नामस्मरण करिती सदा ।
अन्नवस्त्रांची घरीं आपदा । परी सत्व कदा न सांडिती ॥१४॥
दुर्बळ संसार बहुता रीतीं । परी नित्य दाहा मनुष्यांसि अन्न घालिती ।
धरोनियां सात्विक वृत्ती । सुकृत संपत्ती जोडली ॥१५॥
त्याचें सत्व पाहावया निश्चित । घरासि आलें वैकुंठनाथ ।
साधु रूपें येऊनि अंगणांत । घरस्वामिणीसि पुसत निजमुखें ॥१६॥
म्हणे कोठें गेला असे वोगरा । आम्हीं भेटीसि आलों घरा ।
ऎसें पुसतां जगदुध्दार । ते म्हणे बाजारा गेला असे ॥१७॥
मग बैसावयासि देऊनि सत्वर । सद्भावें केला नमस्कार ।
म्हणे उदयीक येईल निज भ्रतार । तुम्हीं स्वस्थ अंतर असों द्यावें ॥१८॥
तिचें ऎकोनि उत्तर । काय बोलती सारंगधर ।
आम्हांसि क्षुधा लागली फार । आलों सत्वर म्हणोनि ॥१९॥
तुमची ऎकली सत्कीर्ति । क्षुधितासि अन्न देतसां प्रीतीं ।
आतां करोनियां पाक निष्पत्ती । करावी तृप्ती जननिये ॥२०॥
ऎसें बोलतां चक्रपाणी । अवश्य म्हणे घरस्वामिनी ।
धनधान्य तों नव्हतें सदनीं । मग विचार मनीं करीतसे ॥२१॥
म्हणे उपवासी ठेवितां याजकारण । तरी निजसत्वासि होई लहान ।
मग नाकिंची नथ वालभर सोनें । बाजारांत घेऊन ते गेली ॥२२॥
ते सराफापासीं देऊनि पाहीं । सामग्री आणोनि लवलाहीं ।
स्वयंपाक गृहीं करीतसे ॥२३॥
पाकसिध्दि झालिया निश्चितीं । पात्रीं अन्न वाढीतसे सती ।
मग पाचारूनि वैष्णव अतिथी । भोजन त्याप्रती घातलें ॥२४॥
महर्षियाग करितां जाण । तेथें न घेच जो अवदान ।
तो वैष्णव वेष धरोनि सगुण । करितसे भोजन जगदात्मा ॥२५॥
म्हणे बहुत दिवस क्षुधित उदरीं । म्हणोनि आलों तुमचें घरीं ।
आजि अन्न मिळालें पोटभरी । ऎसें श्रीहरी म्हणतसे ॥२६॥
जितकी झाली पाक निष्पत्ती । तितुकेही जेविले रुक्मिणीपती ।
ढेंकर देऊनि यथास्थिती । करशुध्दि घेती मग तेव्हां ॥२७॥
घरस्वामीण संतोष मनें । मुखशुध्दि देतसे तुळसीपानें ।
आपुल्या उरलें नाहीं अन्न । परी समाधान चित्तासी ॥२८॥
जाणोनि तियेचें मनोगत । मग प्रसन्न झाले लक्ष्मीकांत ।
जावोनि तिच्या माजघरांत । मडके रोवित स्वहस्तें ॥२९॥
म्हणती या माजी द्रव्य बहुतसी पाही । लागेल तें नित्य घेत जायी ।
साधुसंत आलिया गृहीं । खर्चीत जायी सर्वदा ॥३०॥
ऎसें बोलोनि श्रीहरी । अदृश्य झालें त्या अवसरीं ।
वोगरासा आलिया घरीं । वर्तमान सत्वरीं सांगितलें ॥३१॥
म्हणे तुम्ही गेलिया बाजारा । एक साधु पातला घरा ।
मग नथ विकूनी त्या अवसरा । भोजन सत्वरा घातलें ॥३२॥
जातें समयीं त्या वैष्णवानें । घरांत मडकें रोविलें जाण ।
म्हणे द्रव्य लागेल तुम्हांकारणें । तें यांतून घेणें नित्यकाळीं ॥३३॥
ऎसें बोलोनि मजप्रती । आपण गेला सत्वरगती ।
वोगरासा ऎकोनि वचनोक्ती । विस्मित चित्तीं होतसे ॥३४॥
विष्णुभक्त निरपेक्ष मनीं । मडक्यांत न पाहेच ते क्षणीं ।
तंव एके दिनीं वैष्णव मुनी । पातलें सदनीं बहु फार ॥३५॥
घरीं खर्चास नव्हतें कांहीं । संकट पडलें ते समयीं ।
मडकें रोविलें मज गृहीं । त्यात लवलाहीं पाहतसे ॥३६॥
घरस्वामीण कर घालितां । तों मोहरा होन लागले हाता ।
परम आश्चर्य वाटलें चित्तां । मग साधुसंता तृप्त केले ॥३७॥
वोगरासा म्हणे कांतेप्रती । वैष्णव नव्हे तो वैकुंठपती ।
तुजला कशी पडली भ्रांती । नाहीं श्रीपती पूजिला ॥३८॥
मज आधींच तुजकारणें । श्रीहरीनें दीधलें दर्शन ।
आतां व्यर्थ न ठेवीं जिणें । म्हणून रुदन करीतसे ॥३९॥
मग सद्गदित होऊनियां चित्तीं । सप्रेम भावें मांडिली स्तुती ।
जयजयाजी वैकुंठपती । व्यापक त्रिजगतीं तूं एक ॥४०॥
निज भक्ताच्या कैवारे । घेतले नाना अवतार ।
मजही भेट त्याच प्रकारें । क्षुधातुर लोचन हे ॥४१॥
निज भक्ताची देखोनि प्रीती । तत्काळ प्रगटले वैकुंठपती ।
चतुर्भुज सांवळी मूर्ती । शंख चक्रें हातीं मंडित ॥४२॥
कांसेसि दिव्य पीतांबर । कानी कुंडलें मकराकार ।
गळा तुळसी मंजुरियांचे हार । श्रीमुख मनोहर शोभत ॥४३॥
ऎसें रूप देखोनि सुंदर । वोगारास करीतसे नमस्कार ।
पूजोनि भावाच्या उपचारें । रुक्मिणीवर जेवविला ॥४४॥
निज भक्ताच्या हृदयमंदिरीं । अंतर्धान पावले श्रीहरी ।
वैष्णव जेविती नित्य मंदिरीं । सहस्त्रवरी तयाच्या ॥४५॥
आणि चरित्र रसाळ गहन । एक हरि आनंद वैष्णवजन ।
रामानंद संप्रदायी पूर्ण । श्रीहरि भजन करीतसे ॥४६॥
चराचर जें जें दिसे नयनीं । तें आत्मरूप अवघेचि मानी ।
द्वैतभाव नसेचि स्वप्नी । सप्रेम मनीं सर्वदा ॥४७॥
त्याचा अनुग्रह घेतां निश्चिती । बहुतां जनासि लागली भक्ती ।
अर्चन पूजा यथास्थिती । सप्रेम गती करीतसे ॥४८॥
अनुग्रह देऊनि एकासी । नगरांत पाठविती भिक्षेसी ।
शेरभर पीठ येतसे त्यासी । तें सद्गुरुपासीं ठेवितसे ॥४९॥
ईश्वरी कृपेकरोनि जाण । तितुक्यांत जेविती शत ब्राह्मण ।
ऎसें लोटतां बहुत दिन । वृत्ति संपूर्ण मुराल्या ॥५०॥
तो कोणे एके दिवसी । रामानंद स्वामी संन्यासी ।
घेऊनि सकळ संप्रदायांसी । तया नगरासि पातले ॥५१॥
हरि आनंदाचा शिष्य जाण । नगरांत करी भिक्षाटण ।
रामानंदाच्या बिर्‍हाडास येऊन । सद्भावे नमन करी तया ॥५२॥
देखोनि म्हणे यतीश्वर । हा हरि आनंदाचा शिष्य थोर ।
सद्गुरु भक्तीसी असे तत्पर । परी आल्पायुषी साचार जाहला ॥५३॥
उदयीक तृतीय प्रहरी जाण । निश्चित असे याचें मरण ।
ऎकोनि रामानंदाचें वचन । चिंता मनीं उद्भवलीं ॥५४॥
मग सद्गुरुपाशीं जाऊनी । वर्तमान सांगे तये क्षणीं ।
म्हणे रामानंद उतरले ये ठिकाणीं । तयांसि नमस्कार जाऊनी म्यां केला ॥५५॥
मग त्यांणि पाहूनि सामुद्रिक लक्षण । स्वमुखें बोलिले लोकांकारणें ।
उदयीक तृतीय प्रहरीं जाण । पावले मरण निश्चित ॥५६॥
म्हणवोनि चिंता उपजली मानसीं । मी तों अभागी अल्पायुषीं ।
सेवा घडली नाहीं मजसीं । ऎसियासि काय करावें ॥५७॥
सेवेची आस्था बहुत मनीं । अश्रुपात वाहती नयनीं ।
ऎसी अवस्था पाहोनि त्यांणीं । अभय पाणी दे गुरु ॥५८॥
म्हणे श्रीहरी कृपेनें निश्चित । चुकेल काळाचा आघात ।
कासया होसी चिंताक्रांत । ऎसें बोलत त्यालागीं ॥५९॥
एक रात्र लोटतांचि जाण । तो उदयासि पातला दिन ।
मग हरि आनंदें करोनि स्नान । नित्य नेम तेणें सारिला ॥६०॥
सच्छिष्य बैसवोनि आपुले पाठीं । मग ध्यानांत आणिला जगजेठी ।
सगुण मुर्ति हृदयसंपुटीं । तो गोचर दृष्टीं पाहतसे ॥६१॥
सांवळा सुकुमार राजीवनेत्र । कांसेसि दिव्य पीतांबर ।
चतुर्भुज वैकुंठविहार । देखतांचि विरे देहभान ॥६२॥
दिव्य कुंडलें वैजयंती । शंख चक्र आयुधें हातीं ।
कौस्तुभाची झळके दीप्ती । जैसा गभस्ती उगवला ॥६३॥
हदयीं श्रीवत्सलांछन । आजानुबाहु लक्ष्मीरमण ।
समचरणीं उभा जगज्जीवन । सुकुमार ठाण साजिरें ॥६४॥
हरि आनंदें सप्रेम युक्ती । ध्यानांत आठविला वैकुंठपती ।
तैसीच बाहेर प्रकटली मुर्ती । सबाह्य स्थिती सारिखी ॥६५॥
सगुण स्वरूपीं जडलें चित्त । देहभान नसे किंचित ।
तों शिष्यांसि न्यावया काळदूत । आले अकस्मात तें ठायीं ॥६६॥
जेथें देवभक्तांची ऎक्यता । तेथें काळासि रीघ नव्हे सर्वथा ।
सुदर्शन घरटी घालितां । परी सर्वथा श्रम होयची ॥६७॥
एक प्रहरपर्यंत । काळ तयासि न्यावया पाहत ।
परी सर्वथा रीघ न होयचि तेथ । मग परतोनि दूत ते गेले ॥६८॥
मग शिष्य म्हणतसे करोनि विनंती । मरणाची वेळ चुकली निश्चिती ।
अस्तमानासि चालिला गभस्ती । आतां होईजे चित्तीं सावध ॥६९॥
हरि आनंदाचें एकाग्र मन । सर्वथा नसेचि देहभान ।
मग सगुणमूर्ती हृदयीं साठवून । नेत्र तेणें उघडिलें ॥७०॥
सावध होतांचि तयेक्षणीं । शिष्य सद्भावें लागला चरणीं ।
मग झोळी घेऊनि दुसरें दिनीं । भिक्षेलागुनी तो गेला ॥७१॥
त्यासि रामानंद देखतांचि दृष्टी । परम विस्मय वाटला पोटीं ।
म्हणती कैसा वाचला ये संकटीं । साकल्य गोष्टी सांगीतली ॥७२॥
मग हरि आनंदाच्या आश्रमासी । पातला रामानंद संन्यासी ।
नमस्कार करोनि सद्भावेंसी । निजप्रीतीसीं भेटले ॥७३॥
म्हणती योगधारणेंचेनि बळें । आम्हीं चुकवूं आपुला काळ ।
परी दुसरियासि वांचवावया येवेळ । सामर्थ्य प्रबळ मज नाहीं ॥७४॥
तेव्हां हरि आनंदें धरोनि प्रेमा । म्हणे हा स्वामीच्या कृपेचा महिमा ।
मग रामानंद गेलिया आश्रमा । श्रीपुरुषोत्तमा भजतसे ॥७५॥
योगी यापरी साचार । सगुण भक्तीचा महिमा थोर ।
भावाचा भुकेला रुक्मिणीवर । उणें अणुमात्र पडो नेदी ॥७६॥
आणिक भक्त चरित्र अपूर्व । सादर ऎका भाविक सर्व ।
तापीच्या तटीं अमळाळ गांव । तेथें भक्तवैष्णव एक झाला ॥७७॥
रामचंद्र भट नाम त्यास । श्रीहरि भजन करितसे ।
वेदशास्त्रीं निपुण नसे । परी निरपेक्षता असे मानसीं ॥७८॥
सोनें आणि दगड मातीं । ज्याच्या दृष्टीसि सारिखीं दिसती ।
हिरे रत्नें खडे भासती । दुराशा चित्तीं उपजेना ॥७९॥
घरीं अग्निहोत्र देवतार्चन । भिक्षा मागोनि सेवितसें अन्न ।
रायाचा उपाध्याय असे जाण । परी न पाहेचि सदन तयाचें ॥८०॥
राजकांतेचा हेत उपजला जीवीं । म्हणे यासि द्र्व्य अर्पावें कांहीं ।
मग रामचंद्र भटाच्या स्त्रियेसि गृहीं । बोलावूनी पाही ते नेत ॥८१॥
आपुले रत्नजडित अलंकार । तिजला अर्पण केले समग्र ।
मग सद्भावें करित नमस्कार । म्हणे याचा अव्हेर न करावा ॥८२॥
रामचंद्र भटाची पत्नी । घरासि आली भूषणें लेउनी ।
ते भ्रतारानें देखोनि नयनीं । निर्भत्सुनि काय बोले ॥८३॥
कांतेसि म्हणे ते अवसरीं । कासया उपाधि आणिली घरीं ।
याची आशा धरिलीयावरी । तरी श्रीहरी अंतरेल ॥८४॥
भ्रतार वचन ऎकोनि त्वरित । भूषणें काढिली रत्नजडित ।
अग्नीचें कुंड प्रदीप्त होतें । तया आंत टाकिलीं ॥८५॥
उपाधि रहित होतां पत्नी । रामचंद्र भटासि संतोष मनीं ।
अघटित झाली असे करणी । ते रायासी कोणी सांगती ॥८६॥
ऎसें ऎकोनि नृपनाथ । कुळगुरूच्या गृहासि येत ।
म्हणे अलंकार जे दीधले तुम्हांते । ते परतोनि त्वरित द्या स्वामी ॥८७॥
मग परमसंकट जाणोनि थोर । यज्ञ नारायण स्तविला फार ।
मग रत्न जडित अलंकार । त्यांतून समग्र निघाले ॥८८॥
रत्नकीळा मुक्ताफळें । पहिल्यापरीस देती ढाळ ।
हें कौतुक देखोनि तयेवेळ । चरणीं भूपाळ लागला ॥८९॥
यावरी कुळगुरु बोले वचन । हे अलंकार घेई संपूर्ण ।
राजा म्हणे दीधलें दान । न घें परतोन सर्वथा ॥९०॥
चमत्कार पहावयासि देख । स्वामींसि छळिलें नावेक ।
मग रामचंद्र भटें मेळवुनि याचक । मग ते सकळिक वांटिले ॥९१॥
धरोनि निरपेक्षता शांति विरक्ती । श्रीहरि भजन करितसे प्रीती ।
ऎशी संताची अनुपम स्थिती । वर्णितां मती कुंठित ॥९२॥
आतां अमदाबादेमाजी चोखडा । सुहागशाहा भक्त निधडा ।
तो तरी जातीचा असे हिजडा । परी हरिरूपीं चोखडा मीनला तो ॥९३॥
स्त्री पुरुष नपुसंक । चौथा तो स्त्रेण आणिक ।
तो पुरुष रत्न पाहुनि देख । मग विषयसुख भोगीतसे ॥९४॥
सुहागशाहाची स्त्रेण राहाटी । परी आणिक पुरुष न पाहे दृष्टी ।
ध्यानांत आणोनि जगजेठी । हृदयसंपुटीं धरितसे ॥९५॥
चतुर्भुज पितांबर धारी । शंखचक्र मंडित करीं ।
श्रीमुख साजिरें नेत्रद्वारीं । पाहतांचि अंतरीं निवतसे ॥९६॥
जो सकळ जीवांचा विश्राम । जगद्गुरु आत्माराम ।
त्याचें मुखीं स्मरतांचि नाम । तत्काळ भवश्रम निरसे ॥९७॥
जे स्त्रीपुरुष नपुसंक । चौथा तो स्त्रेण आणिक ।
या सर्वांचे अंतरीं असे एक । वैकुंठनायक जगद्गुरु ॥९८॥
जो व्यापक असोनि सर्व देहीं । कोणाच्या कर्मासि लिप्त नाहीं ।
तो लक्ष्मीकांत शेषशायी । सुहागशा जीवीं ध्यातसे ॥९९॥
स्वयाती नगरांत घालिती फेरी । परी न जाय तयांच्या बरोबरी ।
सर्वदा राहे आपुलें घरीं । स्मरण अंतरीं श्रीहरीचें ॥१००॥
म्हणे बाहेर हिंडतां साचार । दृष्टीसि पुरुष पडतील फार ।
मग चित्त धांवेल तयांवर । कामातुर होऊनियां ॥१०१॥
म्हणवोनि एकाग्र होवोनि मनें । सर्वदा करी नामस्मरण ।
काम कल्पनें करोनि जाण । श्रीविष्णुचें ध्यान आठवी ॥२॥
कामें अथवा वैराकारें । चित्तीं निदिध्यास लागतसे फार ।
जाणोनि तयाचा सद्भाव थोर । मग साक्षात्कार जाहला ॥३॥
सगुणरूपें जगजेठी । तयासि सर्वदा देतसे भेटी ।
ध्यान सांठवोनि हृदहसंपुटी । सप्रेम पोटीं निवाला ॥४॥
तंव कोणे एके दिवसीं जाण । तद्देशी पडिलें अवर्षण ।
प्राणी पावती मृत्युसदन । न मिळेचि अन्न म्हणोनियां ॥५॥
कधीं होईल मेघवृष्टी । सकळ जीवांची वरतीच दृष्टी ।
चातकासि तृषा लागतांची मोठी । आर्त पोटीं जेविं वाटे ॥६॥
तंव तया नगरींचा नृपनाथ । पर्जन्यासाठीं अनुष्ठान करित ।
तयासि उपवास घडले सात । मग दृष्टांतीं सांगत जगदात्मा ॥७॥
जो देवाधिदेव लक्ष्मीरमण । अधिकारियासि दाखवीत स्वप्न ।
ब्राह्मणाच्या रूपें जगज्जीवन । निद्रेंत येऊन सांगती ॥८॥
म्हणे सुहागशा भक्त निर्धारीं । राहिला असे हिजडियांचे घरी ।
त्याणें भक्तिभाव धरोनि निर्धारीं । वैकुंठविहारी वश्य केला ॥९॥
तरी तुवा सांडोनि थोरपण । निरभिमान होईजे मनें ।
सुहागशहासि जावोनि शरण । साष्टांग नमन करावे ॥११०॥
जो का विश्वाचा प्रतिपाळ करी । तो संतुष्ट होऊनि श्रीहरी ।
पर्जन्य पाडील पृथ्वीवरी । निश्चय अंतरीं असोंदे ॥११॥
कांहीं अहंता धरिशीस जर । तरी मेघ न वर्षे अणुमात्र ।
ऎसा दृष्टांत देखोनि थोर । मग जागृतीसि सत्वर तो आला ॥१२॥
स्वप्नींचा अभिप्राय करोनि निका । स्वमुखें सांगतसे लोकां ।
आम्हीं अनुष्ठान करितां देखा । हें वैकुंठनायका जाणवलें ॥१३॥
विप्रवेषें येऊनि श्रीहरी । स्वमुखें सांगे स्वप्नांतरी ।
सुहागशा हिजडा नगरांतरी । नमस्कार करीं त्याजला ॥१४॥
कांहीं अनमान धरितां पोटीं । सर्वथा न होय मेघवृष्टी ।
ऎसें स्वप्न देखिलें दृष्टी । कैसी गोष्टी करावी ॥१५॥
ऎसें पुसतां सुभेदार । लोक बोलती थोर थोर ।
अवर्षणें विश्व गांजिलें फार । तरी करावा नमस्कार तयासी ॥१६॥
मग सहपरिवारें अधिकारी । पातले हिजडियाचे घरीं ।
सुहागशासि म्हणे ते अवसरीं । आम्हीं स्वप्न रात्रीं देखिलें ॥१७॥
कीं तुझ्या आज्ञेनें उठाउठी । तत्काळ होईल मेघवृष्टी ।
तरी जनाची दया धरोनि पोटीं । आमुची गोष्टी ऎकावी ॥१८॥
ऎशारितीं विनवित उत्तर । बोलोनि सद्भावें जोडिती कर ।
निरभिमान होऊनि सत्वर । साष्टांग नमस्कार घातला ॥१९॥
शरण येतांचि अधिकारिया । चित्तीं अनुताप जाहला तया ।
सुहागशा म्हणे देवराया । हे उपाधि कासया वाढली ॥१२०॥
सर्व जीवांत कुलक्षण । तो मी जातीचा असे हीन ।
कृपा करशील कवण्या गुणें । हे मजकारणें नेणवे ॥२१॥
ऎसें म्हणवोनि चित्तांत । मग तो उतरला अंगणांत ।
वरतें मुख करोनि पाहत । परी मेघ निश्चित वर्षेना ॥२२॥
मग लावोनियां नेत्रपातीं । हृदयीं चिंतली श्रीविष्णुमूर्ती ।
जयजय करुणासागर वैकुंठपती । व्यापक त्रिजगती तूं एक ॥२३॥
जयजयाजी करुणाकरा । भक्तवत्सला कृपासागरा ।
अनाथबंधू दिनोध्दारा । सर्वेश्वरा आदिपुरुषा ॥२४॥
तुवां अधिकारियासि दृष्टांत देऊनियां । माझी उपाधी वाढविली कासया ।
आतां कां न पावसी देवराया । सांग लवलाह्या ये समयीं ॥२५॥
ऎशा परी केली स्तुत । परी न पावेचि वैकुंठनाथ ।
मग राग धरोनि चित्तांत । काय बोलत देवासि ॥२६॥
म्हणे आजपासोनि तुझी प्रीत । मी न करीच सर्वथा जाण निश्चित ।
नाकींची काढोनि घेतली नथ । आणि फोडूं पहात कांकणें ॥२७॥
ऎसा देखोनि तयाचा निकर । तत्काळ पावले जगदुध्दार ।
मेघ वर्षो लागला थोर । जयजयकार लोक करिती ॥२८॥
बहुत दिवसांचे अवर्षण । घातलें पृथ्वीसि पालाण ।
चौदा दिवसपर्यंत जाण । अहोरात्र घन वर्षला ॥२९॥
देशाधिकारी येऊनि पुढती । सुहागशासि स्वमुखें करिती विनंती ।
कांहीं मागावें मजप्रती । म्हणवोनि ग्लांती करीतसे ॥१३०॥
ऎकोनि म्हणे विष्णुभक्त । कांहीं इच्छा नसेचि मनांत ।
सोनें आणि माती निश्चित । सारिखी भासत मजलागी ॥३१॥
श्रीहरि चिंतन करीतसें मानसीं । सकळ सिध्दि आंदण्या दासी ।
मानवियानें काय द्यावें मजसी । उत्तर तयासि दीधले ॥३२॥
तुजसी दृष्टांत होऊनियां । जनांत उपाधि वाढविली वायां ।
तरी आतां समाधि घेऊनियां । नाशवंत काया सांडावी ॥३३॥
अधिकारियासि आज्ञा करितां पाहीं । गर्ता खणविली ते समयीं ।
हृदयीं चिंतोनि शेषशायी । करीतसे कायीं तें ऎका ॥३४॥
गर्तेमाजी उभा राहोनि प्रीती । हृदयीं चिंतिलीं श्रीविष्णुमुर्ती ।
सांवळा चतुर्भुज श्रीपती । येऊनी त्याप्रती भेटत ॥३५॥
सुहागशहा समाधिस्थ होत । नगरामाजी प्रगटली मात ।
सुमनें बुका आणुनि उधळित । लोक बहुत मिळाले ॥३६॥
टाळ विणे मृदंग घेऊन । वैष्णव गाती भगवद्गुण ।
तों सुहागशाहा लोकांसि म्हणे । माझें वचन अवधारा ॥३७॥
माझें दीक्षेसि अंगीकार करितां । तेणें नासेल भवव्यथा ।
ऎसें सांगे लोकां समस्ता । परी कोणाच्या चित्तां न ये कीं ॥३८॥
निंद्य वेष भासतसे जनी । म्हणवोनि तयासि न घेती कोणी ।
तों एक अनाथ दुर्बळ ते क्षणी । येऊनि चरणी लागला ॥३९॥
तो म्हणे कृपा करोनि मजवर । निरसावा दुस्तर संसार ।
जाणोनि तयाचें अंतर । उपासना मंत्र सांगितला ॥१४०॥
मग कांकणे काढोनि त्वरित । घातलीं तयाच्या हातांत ।
नाक टोचोनि नथ घालित । संप्रदाय चालत अद्यपि तो ॥४१॥
श्रीहरीचेम रूप आणोनि ध्यानीं । समाधिस्थ जाहला ते क्षणीं ।
आपल्या दासाची चक्रपाणी । सत्कीर्ती जनी वाढवित ॥४२॥
तो जगद्गुरु दीनदयाळ । न पाहेचि याती कुळ ।
न विचारी काळ वेळ । पावे तत्काळ भक्तासि ॥४३॥
आणिक चरित्र रसाळ बहुत । सादर ऎका भाविक भक्त ।
गुर्जर देशात जाहला संत । पन्हाजी रजपूत नाम त्याचें ॥४४॥
डोंगरपूर वासावडे जाण । तेथील असे नृपनंदन ।
खुमानसिंग असे त्याचें नामाभिधान । चमत्कार तेणें देखिला ॥४५॥
पन्हाजी रजपुत तयापासि । होता आवडता विश्वासी ।
नित्य रायाचे शेजेपाशी । दिवसनिशी वसतसे ॥४६॥
कुटुंब रक्षणार्थ संसारीं । विश्वासें रायाची सेवा करी ।
द्वारकेचीं मूर्ती पाहोनि बरी । ते ध्यान अंतरीं आठवितसे ॥४७॥
सर्वकाळ नामस्मरण । असत्य सर्वदा न बोले वचन ।
ऎसें लोटतां बहुत दिन । साक्षात्कार तेणें पाहिला ॥४८॥
तों दिपवाळीचे अमावस्येसि जाण । दीपोत्सव करितसे नृपनंदन ।
अर्धरात्र लोटतांचि जाण । निद्रे कारणें गृहा येत ॥४९॥
सन्निध देखोनि भूपती । तों पन्हाजी उठे सत्वर गती ।
आंगड्याची दावण धरोनि हातीं । सत्वर गती चोळितसे ॥१५०॥
ऎसें विपरीत देखोनि तेथ । पन्हाजीस पुसे नृपनाथ ।
दावण चोळिला त्वां किमर्थ । सत्य वृत्तांत सांगावा ॥५१॥
ऎकोनि म्हणे वैष्णवभक्त । द्वारकेसि दीपोत्सव होत ।
तों अरिष्ट जाहले असे अद्भुत । तोही वृत्तांत अवधारा ॥५२॥
श्रीकृष्ण मूर्तीसि पुजारियाणें । बहुत घातलीं वस्त्रें भूषणें ।
तों देवाच्या आंगड्या कारणें । कापुराचा अग्न लागला ॥५३॥
तें येथून दृष्टीसि देखिलें आतां । म्हणवोनि स्वहस्ते विझविला नृपनाथा ।
ऎशी ऎकोनियां वार्ता । विस्मित चित्तां होतसे ॥५४॥
मग पन्हाजीसि पुसतसे भूपती । देवांचीं वस्त्रें कैशा रीतीं ।
हें सत्वर सांगावें मजप्रती । आणवूं प्रचीती उदईक ॥५५॥
म्हणे हिरवा साज ये अवसरीं । घातला आहे देवावरी ।
माझे दृष्टीसि मूर्ति साजिरी । ऎशा परी दिसतसे ॥५६॥
तों राबड्याचा नृपवर । साडू त्याचा परम मित्र ।
त्यासि खुमानसिंगें लिहिलें पत्र । आपुल्या निजकरें तेधवां ॥५७॥
म्हणे दिपवाळीचे रात्रीं द्वारकेसि पाहे । विष्णु मंदिरीं वर्तलें काय ।
कोणतें अरिष्ट जाहलें आहे । तो धाडिजे प्रत्यय आम्हांसी ॥५८॥
पुजारीयांणीं कैसी केली सेवा । कोणत्या रंगाचीं वस्त्रें देवा ।
साकल्य वृत्तांत बरवा । लेहोनि पाठवा आम्हांसी ॥५९॥
ऎशारितीं तीं लेहोनि पत्र । खुमानसिंग पाठवी वार्तिकार ।
राबड्याचा राजा ऎकोनि सत्वर । लिहितसे उत्तर काय त्यासी ॥१६०॥
दिपवाळीचे दिवसीं निश्चिती । दीप उत्सव नानारीतीं ।
करितां लोटली अर्ध रात्रीं । मग कापुर आरती उजळली ॥६१॥
हिरवा साज देवावर । वस्त्रें होती अतिसपूर ।
खालीं आंगड्याचा होता फेर । तयासि कापुर लागला ॥६२॥
पन्हाजी रजपूत तये वेळीं । सन्निध होता देवा जवळी ।
तो आपुल्या हस्तें करोनि चोळी । अग्नि तत्काळीं विझवला ॥६३॥
ऎसें येतां पत्राचें उत्तर । रायें मानिला चमत्कार ।
मग पन्हाजी पासीं येऊनि सत्वर । करितसे नमस्कार सद्भावें ॥६४॥
म्हणे तूं साक्षात्कारी विष्णुभक्त । ऎसी अनुभवें आली प्रचीत ।
आमुचे सेवेसि असावें नित्य । तरी हें अनुचित दिसतसे ॥६५॥
सच्चिदानंद द्वारकावासी । तुम्हीं सर्व भावें भजावें त्यासी ।
दोन गांव घरखर्चासी । दीधले त्यासी नृपनाथें ॥६६॥
पन्हाजी भक्त निरंतर । अनन्यभावें भजन करी ।
सांडोनि रायाची चाकरी । द्वारकापुरीं राहतसे ॥६७॥
आणिक जयमल्ल नामें नृपवर । मेडत्यांत होता वै्ष्णववीर ।
त्यासि विष्णुअर्चनीं आर्त थोर । सर्वोपचारें पूजितसे ॥६८॥
एक प्रहरपर्यंत जाण । एकांतीं बैसे नृपनंदन ।
आज्ञा केली सकळांकारण । विक्षेप कोणी न करावा ॥६९॥
रायाच्या भयें निर्धारीं । कोणी न जाती देवघरीं ।
मूर्ति पूजोनि सर्वोपचारीं । मग बाहेरी येतसे ॥१७०॥
मुखीं नामाचा उच्चार । सांवळा म्हणे वारंवार ।
रायाचा धाकटा सहोदर । तो वांटा बरोबर घेईन म्हणे ॥७१॥
एकवट न राहे साचार । रुसोनि गेला असे दूर ।
तेथें सैन्य ठेऊनियां फार । मेडत्यावर तो आला ॥७२॥
विष्णुअर्चनाची जाणुनियां वेळ । झुंजावयासि तो पातला खळ ।
जयमल्लाच्या प्रधानें प्रबळ । धरोनि तुंबळ युध्द केलें ॥७३॥
परी तो सर्वथा नाटोपेचि जाण । प्रधानें केलें पलायन ।
रायाच्या मातेपासीं येऊन । वर्तमान सांगीतलें ॥७४॥
म्हणे वैरियाचें बळ बहुत । आतां कैसी करावी युक्त ।
रायासि सांगताम वृत्तांत । तरी अर्चन करीत विष्णुचे ॥७५॥
ऎसें प्रधानें सांगतां । मग देवघरांत गेली माता ।
जयमल्लासि सांगितली वार्ता । म्हणे कैसें आतां करावे ॥७६॥
श्रीहरीचें करितां अर्चन । उत्तर नेदीच माते कारण ।
सांवळा म्हणोनि बोलिला वचन । तो जगज्जीवन काय करी ॥७७॥
म्हणे हा लागला माझें ध्यानीं । तरी आपण यावें कार्य साधुनी ।
मग सगुणरूप धरोनि चक्रपाणी । अश्वारूढ होऊनि चालले ॥७८॥
नगरद्वार उघडोनि सत्वर । बाहेर गेले सारंगधर ।
युध्द केलें घोरांदर । तेणें सैन्य समग्र पळालें ॥७९॥
गांवकुसावरूनि जाण । पाहती नगरवासी जन ।
म्हणती हा तरी असे कोण । शत्रु संपूर्ण पळविले ॥१८०॥
जयमल्लाच्या शत्रिसी बांधूनी । पागेंत आणि चक्रपाणी ।
मग आपण अदृश्य तेच क्षणीं । कैवल्यदानी होतसे ॥८१॥
विष्णुअर्चन करोनि सांग । जयमल्ल येतसे मग ।
प्रधान साकल्य वृत्तांत सांगे । म्हणे पुरुष निजांगें एक आला ॥८२॥
त्याणें युध्द करोनि थोर । सैन्य पळविलें समग्र ।
तुमच्या बंधूसि सत्वर । बांधोनि साचार आणिलें ॥८३॥
राजा विस्मित जाहला मनीं । म्हणे हे तों सावळ्याची करणी ।
मज निमित्त आजिचें दिनीं । चक्रपाणी शिणलासे ॥८४॥
स्वमुखें स्तविला जगज्जीवन । म्हणे त्वां बंधूसि साक्षात दीधलें दर्शन ।
माझा अपराध काय म्हणोन । मग उपोषण पांच करी ॥८५॥
निश्चय देखोनि वैकुंठनाथ । सगुण साक्षात भेटले त्यासी ।
पश्चाताप जाहला बंधूसी । म्हणे वैर तुम्हांसी व्यर्थ केलें ॥८६॥
जयमल्लें सोडिलें बंधूसी । वस्त्रें देऊन गौरवी त्यासी ।
म्हणे तुज भेटला हृषीकेशी । पार भाग्यासी असेना ॥८७॥
त्याणें वैरभाव टाकोनि सर्वही । विष्णुभक्तासि लागला पाही ।
आंच बैसल्यावीण कांहीं । अनुताप नाहीं जीवासी ॥८८॥
संतचरित्र रसाळ आणिक । सादर ऎका भक्त भाविक ।
श्रीधरपंत ब्राह्मण एक । परम विश्वासिक मानसीं ॥८९॥
भोळा भाविक असे प्रेमळ । भजन करीत सर्वकाळ ।
कांतेचेंही चित्त निर्मळ । तयासि घननीळ पावला ॥१९०॥
विनोदें हास्य करीतसे कोणी । तरी सत्यचि भासे तयालागुनी ।
एकदा कांतेसि सवें घेउनी । यात्रेलगुनी चालिला ॥९१॥
स्त्रीसि बैसवोनि अश्वावरी । आपण हांकितसे सत्वरी ।
वस्तभाव खर्ची असे पदरीं । तों अरण्य भारी लागलें ॥९२॥
तंव सवेचि चोरें गाठिलें तये ठायीं । बरोबरी चालती लवलाहीं ।
परम भय वातलें जीवीं । मग कांता कायी बोलतसे ॥९३॥
अस्तमानासि चालिला तमारीं । आणि वोसाड अरण्य लागलें तरी ।
मजला भय वाटलें भारी । परतोनि माघारीं जाऊं आता ॥९४॥
तस्कारासि मैंदाचा वेष । काय बोलती श्रीधरास ।
आमुची संगत असतां तुम्हांस । भय कां चित्तास वाटतें ॥९५॥
येरू म्हणे विश्वास नाहीं । कांहीं प्रमाण करा ये समयीं ।
तरीच भय निरसेल सर्वही । मग तस्कर कायी बोलती ॥९६॥
तुम्हां आम्हांमाजी परम । मध्यस्थ असे आत्माराम ।
तो देवाधिदेव पुरुषोत्तम । हरितसे श्रम भक्ताचे ॥९७॥
ऎसी क्रिया करितांचि त्यांणीं । स्त्रीपुरुषें विश्वासलीं मनीं ।
मार्ग क्रमितां ते ठिकाणी । तों दुर्बुध्दीनीं काय केलें ॥९८॥
परमार्थ गोष्टी बोलोनि त्यांणीं । श्रीधरासि घातली मोहनी ।
मग प्राण घेतले तये क्षणीं । शिरच्छेद करोनी तयाचा ॥९९॥
वस्तभाव कांतेसहित । दुर्बुध्दीते हिरोनि नेत ।
तिजला समजला वृत्तांत । मग मागें पाहत क्षणक्षणां ॥२००॥
तस्कर म्हणती तुझा भ्रतार । आम्हीं मारिला साचार ।
आतां काय पाहतेसि माघारें । सांग सत्वर आम्हांसी ॥२०१॥
ऎसे बोलतांचि ते दुर्मती । काय उत्तर देतसे सती ।
तुम्हा आम्हांमध्यें निश्चिती । अयोध्यापती राम होता ॥२॥
ज्याचा विश्वास धरितांचि मनें । पति पावला मृत्युसदन ।
तो राम आला कीं नाहीं म्हणोन । मागें परतोन पाहतसें ॥३॥
जो अंतरसाक्ष चैतन्यमूर्ती । व्यापक असें सर्वांभूतीं ।
तों आयोध्याधीश जानकीपती । त्याची वाट निश्चिती पाहतसें ॥४॥
ज्याणें दशाननासि निवटूनी । देव सोडविले बंदीहूनी ।
तो भक्तकैवारी कैवल्यदानी । येईल म्हणोनि पाहतसें ॥५॥
ज्याणें निजभक्तांच्या कैवारें । घेतले नाना अवतार ।
तो कोठें गुंतला रघुवीर । पडिला विसर कां माझा ॥६॥
ऎसें बोलतांचि ते भामिनी । श्रीराम प्रगटला ते ठिकाणीं ।
धनुष्यबाण हातीं घेऊनी । तस्कर मारूनी टाकिले ॥७॥
तिच्या भ्रताराचें पडिलें प्रेत । ते स्थळीं जातसे रघुनाथ ।
अमृतदृष्टीं विलोकूनि त्यात । स्वहस्तें उठवीत जगदात्मा ॥८॥
सुगम मार्ग लागे जोंवर । जातसे त्यांच्या बरोबर ।
सुसंगत लागतां वाटेवर । अदृश्य रघुवीर मग झाला ॥९॥
निज भक्ताच्या कैवारें । धरितसे नाना अवतार ।
करावया दुष्टांचा संहार । गदा चक्र वागवित ॥२१०॥
जो अच्युतानंत श्रीहरी । चरित्रें दाखवीत नानापरी ।
महीपती त्याच्या अभयवरीं । सत्कीर्ति पत्रीं लिहीतसे ॥११॥
स्वस्ति श्रीभक्तलीलामृत ग्रंथ । श्रवणेंचि पुरती मनोरथ ।
प्रेमळ परिसोत भाविक भक्त । त्रेचाळिसावा अध्याय गोड हा ॥२१२॥ ॥अ०४३॥ ॥ओव्या २१२॥