धर्मसिंधु - साधारणपरिभाषा

सर्व पाकयज्ञामध्ये ब्रह्मा कृताकृत आहे. पात्रासादन व आज्यादि द्रव्यांचे श्रपण इत्यादि ऐच्छिक असून स्रुवादि पात्रांचे समार्जन, इध्माचे रज्जुप्रहरण, तसेच पूर्णपात्र व आज्योत्पवन ही नित्य आहेत. तांदुळामध्ये व्रीही तांदुळाचे कांडण कृताकृत आहे. द्रवीभूत घृताचा विरलापन विधिही कृताकृत आहे. प्रतिपदोक्त आज्य होमात परिस्तरण विकल्पित म्हणजे कृताकृत आहे. अनादिष्ट आज्य होमात परिस्तरण नित्य आहे. आज्यभागसहित व आज्यभागरहित कर्माच्या तंत्रप्रयोगात आज्यभाग देऊ नयेत हेच चांगले. कारण सर्वत्र त्यांचा विकल्प आहे. अनेक पाकयज्ञांचे अनुष्ठान एकाच काळी कर्तव्य असेल तर समान तंत्र करावे, असे आहे. म्हणून स्विष्टकृत इत्यादिक एकच करावे. जेथे जेथे द्रव्य सांगितले नसेल तेथे तेथे आज्य ग्रहण करावे. मंत्र हा कर्माचे साधन आहे. म्हणून मंत्राच्या अंती कर्म करावे. गृह्य कर्मात कर्माची आवृत्ति असल्यास मंत्राची आवृत्ति करावी. समंत्रक होमामध्ये मुकाट्याने म्हणजे मंत्र न म्हणता निर्वाप करावा. नाममंत्राने होम असल्यास नाममंत्रानेच निर्वापादि कर्मे करावीत. जेथे मंत्राने किंवा नाममंत्राने होम सांगितला नसेल तेथे नाममंत्रानेच होम करावा. समंत्रक होमात बरोबर अनेकदैवत्य चरूचे श्रपण असताही विभाग अभिमर्श करू नयेत. कोणत्या हाताने कर्म करावे हे सांगितले नसेल तर दक्षिण हस्त व दिशा सांगितली नसेल तर पूर्व, उत्तर किंवा ईशान्य दिशा घ्यावी. उभे राहून किंवा बसून कर्म करावे असे सांगितले नसेल तर बसूनच कर्म करावे. कर्ता सांगितला नसल्यास स्वतः यजमानच कर्ता जाणावा. अविज्ञात स्वर व सूत्रोक्त मंत्र सरळ म्हणावेत. होमात मंत्रोच्चार करावयाचा तो आरंभी प्रणव व अंती स्वाहाकार असलेल्या मंत्राचा करावा, विप्रादिकांनी दोन दर्भाचे पवित्रक धारण करावे. पवित्रकास गाठ असावी किंवा नसावी.