दीपक अलंकार - लक्षण २

रसगंगाधर ग्रंथाचे लेखक पंडितराज जगन्नाथ होत. व्याकरण हा भाषेचा पाया आहे.


अथवा हें (दीपकाचें तिसरें) उदाहरण :---
“मेलेल्याचा लोभ, कृपणाची उदारता, वाईत चालीच्या स्त्रीची स्वत:च्या नवर्‍यावर प्रीति, सर्पाची शांती, दुष्ट माणसाची मैत्री - हीं सर्व विधात्याच्या सृष्टींत, पूर्वीम केव्हांही पाहण्यांत आलीं नाहींत.”
ह्या ठिकाणीं पूर्वीं न पाहिलेलीं, हा  अभावरूपी साधारणधर्म आहे.  
एखादा तरी प्रकृत पदार्थ असेल तरच दीपक अलंकार होतो. नाहींतर, (म्ह० सर्वच प्रकृत व सर्वच अप्रकृत असतील तर) तुल्ययोगिताच.
ज्या ठिकाणीं क्रियारूप साधारणधर्म असेल तेथें त्या क्रियेशीं अन्वित असलेले एका जातीचे कारक (उदा० कर्तुकारक या एक जातीचें, कर्मकारक या एक जातीचे वगैरे) जवळ जवळ  श्लोकांत आले असतील तर,  त्या सर्वांचे आपापसांत क्रियारूप एकधर्मान्वयित्व असल्यानें, ते सर्व प्रकृत वा सर्व अप्रकृत असतील तर,  तुल्ययोगिता अलंकार होतो; अथवा अप्रकृत व प्रकृत असतील तर दीपक होतो; पण प्रत्येक एकजातीच्या कारकांचें आपापसांत साद्दश्य असलें तरी, दुसर्‍या जातीच्या कारकाहून तें निराळें असल्यानें त्यांचें साद्दश्य ही (आपापसांतच)  पृथक  मानावें.  (म्ह० कारकांपैकी,  प्रत्येक सजातीय गटाचें आपापसांत साद्दश्य निराळें मानावें.)  उदा० :---  “सज्जन  परोप्पकाराला, शूर लोक शस्त्राला, कृपण धनाला, कुलीन स्त्रिया लाजेला,  प्राण गेल्यावरच सोडून देतात,  (म्ह० मरेपर्यंत सोडीत नाहींत).”
ह्या ठिकाणीं कर्तृकारक सुजन, शूर, कृपण व कुलवती हे सर्व सजातीय म्ह०  सर्व कर्तृकारक असल्यानें, त्यांचा एक गट  करावा. व त्यांचें आपापसांत निराळें साद्दश्य  मानावें.  याचप्रमाणें कर्मकारक म्ह०  परोपकार, शस्त्र, धन व लज्ज - हीं, कर्मकारक म्हणून सजातीय; व त्यांचें आपापसांत साद्दश्य, याचप्रमाणें पुढें येणार्‍या, ‘लावण्येन प्रमदा०’ या श्लोकांत, कर्तृकारकांचें व करणकारकांचें (तृतीयाविभक्त्यंत करणकारकांचें) अशा  दोन गटांचें निरनिराळें साद्दश्य होतें. व ‘दिवि सूर्य़०’ ह्या  श्लोकांत,  कर्तृकारक व अधिकार (सप्तमी) कारक, या दोहोंचें निरनिराळें साद्दश्य (सूचित होतें).

N/A

References : N/A
Last Updated : November 11, 2016

Comments | अभिप्राय

Comments written here will be public after appropriate moderation.
Like us on Facebook to send us a private message.
TOP