सूचित असलेला धर्म असा-
आकाशासारखा समुद्र, व समुद्राप्रमाणें आकाश आहे; समुद्रांतील सेतूप्रमाणें आकाशगंगा दिसते व आकाशगंगेप्रमाणें समुद्रांतील सेतू दिसतो ”
या श्लोकांत अपार वगैरे धर्म सूचित झालेले आहेत. वरील सर्व ठिकाणी स्पष्टपणें दोन भिन्न वाक्यें असलेली उपमेयोपमा विस्तारानें सांगितली. ( आतां दोन भिन्न वाक्यें स्पष्टपणें नाहींत, ) पण, अर्थदृष्टया भिन्न वाक्यें वाटतात, अशा उपमेयापेमेचें उदाहरण-
“ रमणीयतेचें घरच, असे, हे कमलमुखी, तुझे दोन डोळे आहेत. व ते लोकांना अत्यंत मनोहर वाटणारे आहेत. तुन दोन डोळे ब्रह्मदेवाच्या या विशाल सृष्टींत सुध्दां, मात्र एकमेकाशींच तुलना पावतात ”
या श्लोकांत “ परस्पराशीं तुलना पावतात ” या संक्षिप्त वाक्यांतून, विवरण करून सांगणारीं दोन वाक्यें याप्रमाणें निघतात-(१) तुझा एक डोळा दुसर्‍या डोळ्यासारखा आहे; व दुसर डोळा पहिल्या डोळ्यासारखा आहे. ”
अशा रीतीनें उपमेंतल्याप्रमाणें पूर्णा लुप्ता इत्यादि बहुधा सर्व प्रकार उपमेयोपमेंतही संभवतात; ते वर सांगितलेल्या पद्धतीनेंच तर्कानें शोधून काढणे बुद्धिमंतांना शक्य आहे. म्हणून. ते सर्व प्रकार या ठिकाणीं सांगत बसत नाहीं.
आतां, चित्रमीमांसाकार अप्पय दीक्षित, ‘ उपमेयोपमेचें प्राचीनांनीं केलेलें लक्षण अव्याप्ति, अतिव्याप्ति वगैरे दोषांनी ग्रस्त आहे, ’ असें सांगून,
“ परस्परांशीं आलटूनपालून होणारें सादृश्य, ज्या ठिकाणीं, व्यजनाव्यापार किंवा त्याहून निराळ्या म्हणजे अभिधा अथवा लक्षणा-व्यापारानें सांगितलें जाते व जें सादृश्य एक धर्माचाच आश्रय घेऊन राहतें, त्याला उपमेयोपमा नांवाचा अलंकार म्हणतात. ” असें स्वत:चें लक्षण देतात. त्यांच्या ह्या लक्षणाचा अर्थ त्यांतील प्रत्येक पदाच्या अर्थाचें विवरण करून संक्षेपानें रसिक वाचकांच्या सोयीसाठीं सांगतों :-
“ अन्योन्य इत्यादि लक्षण-कारिकेचा खालीलप्रमाणें अन्वय होतो:-उपमान आणि उपमेय या दोहोंमधील सादृश्याचा प्रतियोगी. एकदां उपमान असतें व दुसर्‍या वेळीं उपमेय असतें; म्हणून त्या सादृश्याला अन्योन्य-प्रतियोगिकत्वविशिष्ट सादृश्य अथवा उपमा असें म्हटलें आहे. हें सादृश्य कधीं व्यंजनाव्यापारानें सूचित होतें, तर, कधीं दुसर्‍या व्यापारानें म्हणजे अभिधा अथवा लक्षणा या व्यापारांनीं सांगितलें जातें. ह्या सादृश्याला आश्रय एकच धर्म असतो. म्हणजे या सादृश्याला एकच साधारणधर्म ( म्ह० दोन्ही उपमा-वाक्यांत एकच साधारण धर्म ) असून तोच सादृश्याला कारण होतो. अशा या सादृश्याला उपमेयोपमा म्हणतात. असा वरील कारिकेंतील पदार्थांचा अन्वय. कारिकेंतील ‘ अन्योन्येन ’ या विशेषणानें, ‘ इदं च तच्च समम्‍ । ’ ( हें आणि तें-दोन्हींही एकसारखीं आहेत ) या उभयविश्रान्त उपमेची व्यावृत्ति केली आहे. या उभयविश्रान्त उपमेंत, अन्योन्यप्रति-योगित्व हें केवळ व्यञ्जना-व्यापारानेंच सूचित झालें आहे; व या ( उभय विश्रांत ) उपमेंतील उपमा, अभिधा व्यापारानें सांगितली गेली आहे.
( म्ह० ही उभयविश्रान्त उपमा दोन व्यापारांनीं बोधित होते. ) पण परस्परनिरपेक्ष अशा एकच व्यापारानें, ह्या अन्योन्यप्रतियोगिकत्वविशिष्ट उभयविश्रान्त उपमेचें बोधन ( कधींही ) होत नाहीं. [ म्हणजे उपमेयोपमा ही, परस्परनिरपेक्ष अशा, व्यञ्जना व तदितर या दोन व्यापारांपैकीं कोणत्यातरी एका व्यापारानें बोधित होतें; पण उभयविश्रान्त उपमा ही सुद्धां अन्योन्यप्रतियोगिकत्वविशिष्ट असल्यानें तिच्या बोधनाकरतां, व्यञ्जना व तदितर ( अभिधा किंवा लक्षणा ) अशा दोन व्यापारांची आवश्यकता असते. ] उपमेयोपमा ही परस्परनिरपेक्ष अशा एकाच व्यापारानें वेद्य असतें, हें कारिकेंतील ‘ वा ’ या पदानें सांगितलें आहें.