ह्या श्लोकाचा वाक्यार्थ असा:- स्तनानें लवलेली मी, फुलांच्या झुपक्यानें लवलेल्या लतेला उपमान आहे, म्हणून तूं गर्व करूं नकोस; कारण लाल ओठांची तूं सुद्धां उपमेय असून, पल्लवयुक्त लता उपमान आहे. या सबंध वाक्यार्थाला यथातथा ह्या जोडीनें दाखविलेली प्रधान उपमा तयार करते. ह्या प्रधान उपमेंत, कांता ही उपमान असून, लता ही उपमेय आहे. आतां ह्या मुख्य उपमेच्या पोटांत निरूपकता-संबंधानें ( म्ह० त्या मुख्य उपमेनें बनविलेल्या ) दोन छोटयाशा उपमा आहेत-(१) वरील प्रधान उपमेंतील उपमानाच्या पोटांतली व (२) दुसरी, उपमेच्या पोटांतली. ह्यापैकीं उपमानाच्या पोटांतील उपमा सम ह्या शब्दानें दाखविलेली गेली आहे. ( म्हणजे सम हा शब्द तिचा वाचक आहे. ) व उपमेयाच्या पोटांतील छोटी उपमा सादृश ह्या शब्दानें दाखविली गेली आहे. ह्या दोन्ही छोटया उपमा परस्परांशीं बिंबप्रातेबिंबभावसंबंधानें संबद्ध असल्यानें, त्यांचा अभेद होऊन त्या दोघी मिळून एक साधारणधर्म होऊन राहिलेल्या आहेत. व हाच साधारण धर्म, मुख्य उपमेचा साधक आहे. आता ह्या दोन छोटया उपमापैखीं निरूपकता संबंधानें प्रधान असणार्‍या उपमेचें उपमान जी कांता तिच्या पोटांतील जी छोटी उपमा तिच्यांतील साधारण धर्माचें स्वरूप असें: - प्रथम स्तन व स्तबक ह्या दोहोंत बिंबप्रतिबिंबभाव असल्यानें, त्यांचा अभेद कल्पून, त्यानें वरील छोटया उपमेंतील साधारण धर्म तयार झाला आहे. आता हे दोन धर्म स्तन व स्तबक-ज्यांचीं विशेषणें आहेत. तीं नमन व नम्रीभवन हीं विशेष्यें, वस्तुप्रतिवस्तुभावापन्न आहेत. ( कारण कीं, त्या दोहोंचा अर्थ एकाच असून, शब्द मात्र भिन्न आहेत. ) ह्या छोटेखानी उपमेला आपण प्रतिबिंबभूत उपमा म्हणूं. अशाच रीतीनें वरील छोटेखानी उपमेप्रमाणें दुसरी एक छोटी उपमा प्रधान उपमेतील उपमेय जी लता तिच्या पोटांत आली आहे, हिला आपण बिंबभूत उपमा म्हणूं. ह्या छोटया उपमेच्या वाक्यांत, अधर व पल्लव ह्या दोहोंचा बिंबप्रतिबिंबभाव संबंधानें अभेद होऊन त्यांचा एक साधारण धर्म तयार झाला आहे. ( व तो ह्या छोटया उपमेला साधक झाला आहे. ) ( एवंच, ह्या श्लोकांत एकंदर तीन उपमा. त्यापैकी यथा तथा शब्दानें सांगितलेली उपमा ही मुख्य. ह्या मुख्य उपमेंतील उपमान, कांता. ह्या उपमानाच्या पोटांत एक छोटी उपमा आहे. तिच्यात तूं हें उपमेय, लता हें उपमान, आणि स्तन न स्तबकांचा अभेद होऊन झालेला जो धर्म, तो साधारण धर्म; व तिचा सम हा शब्द वाचक. आतां प्रधान उपमेंतील उपमेय जी लता तिच्या पोटांत दुसरी एक छोटी उपमा आह. ह्या छोटया उपमेंत, लता ही उपमेय, तूं हें उपमान आणि अधर व पल्लव ह्यांच्या बिंबप्रतिबिंभावमूलक अभेदानें बनलेला धर्म हा साधारण धर्म, व सादृश हा उपमा वाचक शब्द. येथें ध्यानांत ठेवण्यासारखी गोष्ट ही कीं, ह्या दोन्ही छोटेखानी उपमांचा परस्पर बिंबप्रतिबिंबभावमूलक अभेद होऊन एक साधारण धर्म तयार झाला. हाच साधारण धर्म मुख्य उपमेचा साधारण धर्म. )
ह्या ठिकाणीं कुणी अशी शंका घेतात-‘ तेन सदृश: ’ वगैरे प्रयोगांत सदृश ह्या शब्दानें उपमेयाची प्रतीति होते; कारण ह्या वाक्याचा शाब्दबोध, ‘ त्यानें म्हणजे उपमानानें दाखविलेल्या सादृश्याचा आश्रय, असा होतो. ( व्युप्तत्ति शास्त्राचा सिद्धांत असा आहे कीं, सादृश्य ज्या पदार्थानें निरूपित म्हणजे दाखविलें गेलें असेल त्याला उपमान म्हणावें व त्या सादृश्याचा जो आधार त्याला उपमेय म्हणावें. ) आतां दुसरा, ‘ तस्य सदृश: ’ हा वाक्यप्रयोग घेऊं ह्या वाक्याचा अर्थ, ‘ त्याचें जें सादृश्य तें दाखविणारा अथवा त्या सादृश्याचा निरूपक, असा आहे. ’ अर्थात्‍ सादृश्य दाखविणारा पदार्थ उपमान असल्यानें, ह्या वाक्यांत सदृश: ह्या पदानें उपमानाची प्रतीति होणें हेंही ( शास्त्रदृष्टया ) सिद्ध आहे. आतां प्रकृत श्लोकाच्या उत्तरार्धांत, तव सदृशी लता अशीं पदें आलीं आहेत; आणि वर सांगितलेल्या सिद्धांताप्रमाणें पाहतां, ‘ तव सदृशी लता’ ह्या वाक्यांत लता ही उपमान आहे, पण तुम्ही म्हटलें आहे कीं ( यथा तथा ह्या शब्दांनीं दाखविलेल्या उपमेंत कांता ही उपमान असून ) लता ही उपमेय आहे; तेव्हां ह्या दोन परस्पर विधानांचा मेळ कसा घालायचा ? यावर आमचें उत्तर हें -
वरील श्लोकांत, ‘ लता तव सदृशी ’ ही, सदृशी या शब्दानें दाखविलेली उपमा, आम्ही वर सांगितल्याप्रमाणें मुख्य उपमेच्या साधारण धर्माला तयार करणारी छोटी उपमा आहे; व तिचा अर्थ, लतेशीं तुझें सादृश्य आहे, हा आहे. ( म्हणजे ह्यांत सादृश्याचा आधार तूं, व सादृश्याची निरूपक लता. ) अर्थात्‍ ह्या छोटया, व मुख्य उपमेंतील धर्म म्हणून आलेल्या उपमेंत, लता हें उपमान आहे हें आम्हांलहि कबूल. पण, यथा तथा ह्या शब्दांनी सांगितलेल्या प्रधान उपमेंतील लता ही मात्र उपमेय आहे. पण ह्या दोन निरनिराळ्या उपमांपैकीं एकींत लता ही उपमान झाली, व दुसरींत लता ही उपमेय झाली, म्हणून बिघडलें कोठें ? ( एकाच उपमावाक्यांत लता ही उपमेय व उपमानही आहे, असें म्हटलें असतें, तर मात्र ती चूक झाली असती. )