माधवनिदान - शीतपित्तनिदान

शीतपित्त अथवा उदर्दनिदान

संप्राप्ति .

शीतमारुतसंस्पर्शात्प्रदुष्टौ कफमरुतौ ॥

पित्तेन सह सम्भूय बहिरन्तार्विसर्पत : ॥१॥

रोग्यास गार वारा लागला असता वात व कफ हे दोन दोष प्रकुपित होऊन पित्ताशी मिळतात व त्याच्या शरीराच्या अंतर्भागात रक्तावर व बाहेर त्वचेवर पसरतात . यास शीतपित्त अथवा उदर्द ( पित्त उठणे ) असे म्हणतात .

शीतपित्त व्हावयाचे असता तहान , अरुचि , तोंडास पाणी सुटणे , अंग गळून जाणे व डोळयास लाली येणे या प्रकारची लक्षणे अगोदर द्दष्टीस पडतात .

गांधीलमाशी डसल्याप्रमाणे त्वचेवर सूज येणे , कंड सुटणे , वेदना होणे , ओकारी येणे व त्याचप्रमाणे ज्वर आणि दाह होणे ही लक्षणे पाहून या रोगास आपल्यात पित्त उठले असे म्हणतात , व वैद्यकांत त्यास कोणी शीतपित्त व कोणी उदर्द असे म्हणतात . तरी शीतपित्तांत वायूचे प्राधान्य असते व उदर्दांत कफाचे असते . हा या दोहोंतील ठळक भेद नीट लक्षात ठेवावा , ( व त्याचप्रमाणे यांत कंड कफापासून सुटते , वेदना वातापासून उद्भवतात व वांति , संताप आणि दाह हे प्रकार पित्तामुळे होतात असा नियम जाणावा .)

कधी कधी थंडीमुळे कफप्रकोप होऊन रोग्याच्या अंगावर मध्ये खोल व कडेला उंच अशा प्रकारची तांबडी मंडले उद्भवतात तेव्हा त्यासहि उदर्द असे समजून वैद्य त्याची निकित्सा करतात .

कोठ व उत्कोठ म्हणजे काय ?

असम्यग्वमनोर्दार्णपित्तश्लेष्मान्ननिग्रहै : ॥

मण्डलानि सकण्डूनि रागवन्ति बहूनि च ॥

उत्कोठ : सानुबन्धश्च कोठ इत्यभिधीयते ॥६॥

रोग्याने वांती होण्याकरता घेतलेले औषध जर चांगले लागू झाले नाही तर त्यामुळे कफ व पित्त हे दोन दोष व आहार घेण्याचा इच्छा हे वेग बंद केले असता त्याच्या अंगावर तांबडी व खाजणारी अशी पुष्कल मंडले उठतात . ती क्षणात उठून नाहीशी होणे या प्रकारास कोठ म्हणतात ; व नाहीशी होऊन पुन : उद्‌भवणे या प्रकारास उत्कोठ म्हणतात .