उदररोगाचीं कारणें .
रोगा : सर्वेऽपि मन्देऽग्नौ सुतरामुदराणि च ॥
अजीर्णान्मलिनैश्चान्नैर्जायन्ते मलसञ्चयात्‌ ॥१॥
( अग्निमांद्य हे त्रिदोषोत्पत्ति करणारे असल्यामुळे ) जठराग्नीची शक्ति कमी झाली असता सारेच रोग उद्भवतात : तरी निरंतर होणारे म्हणजे टदररोगच होत . तसेच अजीर्ण , मलिनान्न ( क्षीर , मत्स्य वगैरे संयोगाविरूद्ध पदार्थंचे सेवन अथवा जेवगावर जेवणे ) आणि मलसंचय या कारणांमुळेही उदररोग होतात .
उदररोगाचा संप्राप्ति .
रुध्वा स्वेदाम्बुवाहीनि दोषा : स्त्रोतांसि सञ्चिता : ॥
प्राणाग्न्यपानान्सन्दूष्य जनयन्त्युदरं नृणाम्‌ ॥२॥
वातादिक दोष स्वेदवाहक व उदकवाहक स्वोतसांचा रोघ करून संचितसे प्राणवायू . अपानवायु व जठरान्गि यांना दूषित करून पुढे सांगितलेल्या लक्षणांचा उदररोश उत्पन्न करतात .
उदररोगाची सामान्य लक्षणें .
आध्मानं गमने शक्तिदौर्बल्यं दुर्बलाग्निता ॥
शोथ : सदनमङ्गानां सङ्गो वातपुरीषयो : ॥३॥
दाहस्तन्द्रा च सर्वेषु जठरेषु भवन्ति हि ॥
पोट दुखणे व फुगणे , चालता न येणे , शक्ति क्षीण होणे , अंग गळणे , सुबणे , अग्निमांद्य , मलावष्टंभ , अपानवाय़ूचा अवरोध , दाह आणि तंद्रा या प्रकारची सामान्य लक्षणे कोणत्याही उदररोगांत द्दष्टीस पडतात .
पृथग्‌गदोषै : समस्तैश्च प्लीहबद्धक्षतोदकै : ॥
सम्भवन्त्युदराण्यष्टौ तेषां लिङ्गं पृथक शृणु ॥४॥
वात , पित्त व कफ या तिन्ही दोषांपासून पृथक्‌ पृथक्‌ होणारे तीन व तिन्ही मिळून होणारा एक असे चार आणि प्लीहोटर , बद्धोदर , क्षतोदर आणि जलोदर हे दुसरे चार मिळून आठ प्रकारचे उदररोग होतात ; त्यांची लक्षणे पुढे निरनिराळी सांगितल्याप्रमाणे जाणावी .
वातोदराचीं लक्षणें .
तत्र वातोदरे शोथ : पाणिपन्नाभिकुक्षियु ॥
कुक्षिपार्श्वोदरकटीपृष्ठरूकपर्वभेदनम्‌ ॥५॥
शुष्ककासोऽङ्गमर्दोऽधोगुरुतामलसङग्रह : ॥
श्यावारूणत्वगादित्वमकस्माद्धृद्धिफासवत्‌ ॥६॥
सतोदभेदमुदरं तनुकृष्णशिराततम्‌ ॥
आध्मातबस्तिवच्छब्दमाहतं प्रकरोति च ॥७॥
वायुश्चात्र सरुक्‌शब्दो विचरेत्‌ सर्वतोगति : ॥
वातोदर झाले असता रोग्याचे हात , पाय , नाभी व कुशी याच्या ठिकाणी सूज येते , सांधे तुटतात , कुशी , बरगडया , पोट , कमर , पाठ यात पिडा , कोरडा खोकला उत्पन्न होतो , अंग मोडून येते , त्वचा , नखे व डोळे हे काळे व तांबडे पडतात , मळ सांचतो , कंबरेखालचा भाग जड होतो , पोटात टोचणी व फुटल्यासारखी पीडा , एकाएकी पोट लहान व मोठे होते , त्यावर बारीक काळ्या शिरा उमटतात आणि टिचकी मारली असता फुगलेल्या पखालीप्रमाणे आवाज होतो आणि सर्वत्र वायूचा संचार असून त्याचा गुरगुर असा शब्द व त्यामुळे होणार्‍या वेश्ना हे दोन्ही प्रकार उभवतात .
पित्तोदराचीं लक्षणें .
पित्तोदरे ज्वरो मूर्च्छा दाहस्तृट कटुकास्यता ॥
भ्रमोऽतिसार : पीतत्वं त्वगादावुदरं हरित्‌ ॥८॥
पीतताम्रशिरानद्धं सस्वेदं सोष्म दह्यते ॥
धूमायते मृदुस्पर्शं क्षिप्रपाकं प्रदूयते ॥९॥
पित्तोदर झाले असता ज्वर , मूर्च्छा , चक्कर व तोंडास कडवटपणा येणे , दाह , तहान लागणे , अतिसार व अत्यंत वेदना होणे , त्वचा , नखे व व डोळे हे पिवळे पडणे , आणि पोट हिरवे होणे , त्यावर पिवळया व तांबडया अशा शिरा उमटणे , घामामुळे ओलसर व तसेच कढत आणि स्पर्श केला असता हातास मऊ लागणे , त्याचा दाह होणे व त्यातून धूर निघाल्यासारखा वाटणे आणि ते लौकर पिकणे ( म्हणजे पित्तोदराचे जलोदर होणे ) व पीडा याप्रमाणे जाणावी .
कफोदराचीं लक्षणें .
श्लोष्मोदरेऽ ङ्गसदनं स्वाप : श्वयथुगौरवम्‌ ॥
निद्रोत्क्लेशो रुचि : श्वास : कास : शुक्लत्वगादिता ॥१०॥
उदरं स्तिमितं स्निग्धं शुक्कराजीततं महत्‌ ॥
चिराभिवृद्धं कठिनं शीतस्पर्शं गुरु स्थिक्लरम्‌ ॥११॥
अंग गळणे , स्पर्श न कळणे , सूज येणे , अंग जड होणे , चव नसणे व वांति होईलशी वाटणे , झोप व तोंडाला पाणी सुटणे , श्वास व खोकला उत्पन्न होणे , त्वचा , नखे व डोळे हे पांढरे पडणे आणि पोट स्थिर , जड व मोठे होणे , त्यावर तुळतुळीत पांढर्‍या रेषा उमटणे , स्पर्श केला असता कठीण व गार लागणे आणि चिरकालाने वाढणे ही लक्षणे कफोदराची होत .
सन्निपातोदराचीं कारणें व लक्षणें .
स्त्रियोऽन्नपान नखरोममूत्रविडार्तवैर्युक्तमसाधुवृत्ता : ॥
यस्मै प्रयच्छन्त्यरयो गरांश्च दुष्टाम्बुदूषीविषसेवनाद्धा ॥१२॥
तेनाशु रक्तं कुपिताश्च दोषा : कुर्यु : सुघोरं जठर त्रिलिङ्गम्‌ ॥
तच्छीतवाते भृशदुर्दिने वा विशेषत : कुप्यति दह्यते च ॥१३॥
सचातुरो मूर्छति हि प्रसक्तं पाण्डु : कृश : शुप्यति तृष्णा च ॥
दूष्योदरं कीर्तितमेतदेव
ज्या पुरुषाला वाईट चालीच्या स्त्रिया वशीकरणार्थ , नखे , केस , मूत्र , विष्ठा , विटाळ हे कालवून दिलेले अन्न व पाणी खाऊ घालतात अथवा ज्यास शत्रूकडून कृत्रिम विषप्रयोग करण्यांत येतो , तसेच जो दुष्ट ( विषारी प्राणी , कुजलेली पाने यांनी युक्त असे ) जल अथवा दूषी ( अल्य वीर्याचें , जुने अथवा मारक औषधांनी मारलेले ) विष ग्रहण करतो , त्याच्या शरीरांतील रक्त आणि वातादिक दोष त्या कारणामुळे तत्काळ प्रकोप पावून ते अत्यंत भयंकर अशा सन्निपातोदरास उत्पन्न करतात . याचा जोर विशेषेकरून थंडीचे दिवस आले असता , गडद आभाळ आले असता अथवा गार वारा सुटला असता रोग वाढतो , दाहही होतो , त्यास दूष्योदर ( रक्तास दूषित करून होणारे उदर ) असे दुसरे नांव असून हे झाले असता रोगी विषामुळे निरंतर मुर्च्छा पावतो व त्याचा वर्ण पांढरा पडून तो कृश होतो , तसेच श्रम केले असता त्यास पाण्याचा शोषही पडतो .
प्लीहोदराचीं कारणें व लक्षणें .
प्लीहोदरं कीर्तयतो निवोध ॥
विदाह्यभिष्यन्दिरतस्य जन्तो : प्रदुष्टमत्यर्थमसृक्कफश्च ॥१४॥
प्लीहाभिवृद्धिं कुरुत : प्रवृद्धौ प्लीहोत्थमेतज्जठरं वदन्ति ॥
तद्वामपाश्व परिवृद्धिमेति विशेषत : सीदति चातुरोऽत्र ॥१५॥
मन्दज्जराग्नि : कफपित्तलिङ्गैरुपद्रत : क्षीणबलोऽतिपाण्डु : ॥१६॥
दाहकारक व कफकारक अशा पदार्थांचे सेवन हे प्लीहोदर होण्याचे कारण होय , यामुळे रक्त व कफ वाढून ते प्लीहेची वृद्धि करतात . यास प्लीहोत्थ उदर असेही म्हणतात व हे शरीरांत डावीकडे वाढत जाते . याचीलक्षणे :--- रोग्याची शवित क्षीण होणे , तो अतिशय गळून जाणे व अगदी पांढरी फटफटीत पडणे , तसेच त्याच्या अंगात बारीक ज्वर असणे , जठराग्रि मंद होणे व कफजन्य व पित्तजन्य उदराची लक्षणे उद‌भवणे याप्रमाणे जाणावी .
प्लीहोदराचा भेद व त्याचीं लक्षणें .
सव्यान्यपार्श्वे यकृति प्रदुष्टे ज्ञेयं यकृद्दाल्युदरं तदेव ॥१७॥
उदावर्तरूजानाहैर्मोहतृदहनज्वरै : ॥
गौरवारूचिकाठिन्यैर्विद्यात्तत्र मलान्‌ क्रमात्‌ ॥१८॥
वर सांगितलेल्या प्लीहोदराचाच यकृद्दाल्युदर म्हणून एक निराळा मेद आहे . ह्या मनुष्याच्या शरीरांत उसध्या बाजूला ’ जे यकृत्‌ ( काळीब ) आहे ते वृष्ट ( रोगयुक्त ) झाले असता उदूभवतो व यात वात , पित्त व कफ या तिन्हीही दोषांचा क्रमाने संबंध असतो . जेव्हा उदावर्त , शूल व पोट फुगणे ही लक्षणे द्दष्टीस पडतात तेव्हा वातप्रकोपापासून ; मूर्च्छा , तहान व ज्वर ही लक्षणे असता पित्तप्रकोपापासून आणि अरूचि , काठिन्य व जडत्व या लक्षणांनी रोगी युक्त असता कफपकोपासून या यकृद्दाल्युदराची क्रमाणे उत्यत्ति झाली आहे असे जाणावे .
बद्ध गुदोदराचीं कारणें व लक्षणें .
यस्यान्त्रमन्नैरूपलेपिभिर्वा बालाश्ममिरर्वा पिहितं यथावत्‌ ॥
सञ्चीयते तस्य मल : सदोष : शनै : शनै : सङ्करवच्च नाडयाम्‌ ॥
निरुध्यते तस्य गुदे पुरीषं निरेति ‘ कृच्छ्रादतिचाल्पमल्पम्‌ ॥
हृन्नाभिमध्ये परिवृद्धिमेति तस्योदरं वद्धगुदं वदन्ति ॥२०॥
ज्या पुरुषाचे आतडयात बारीक बारीक ( अन्नाबरोबर गेलेले ) ख्डे , केस अथवा बुळबुळीत अन्न साचून ते आतडे दाटून जाते त्याचा मळ वातादि दोघामुळे हळुहळू पुरीषवह नाडयामधून राहिला , असता त्यापासून बद्धगुदोदर उत्पन्न होते , याची लक्षणे अशी की , रोग्याच्या गुदद्वारात मळ गुंततो व मोठया कष्ठाने व कुंथुन कुंथून थोडथोडा पडतो ; तसेच त्याचे उदर , ह्रदय व नाभि यांच्यामध्ये मोठे होते .
क्षतोदराचीं कारणें . व लक्षणें .
शल्यं तथाऽन्नोपहितं यदन्त्रं भुक्तं भिनत्त्यागतमन्यथा वा ॥
तस्मात्क्षतान्त्रात्सलिलप्रकाश : स्नाव : स्नवेद्वैदतस्तुगुभूय : ॥
नाभेरधश्चोदरमेति वृद्धिं निस्तुद्यते दाल्यति चातिमात्रम्‌ ॥
एतत्परिस्नाव्युदरं प्रदिष्टम्‌
क्षतोदरास पटिस्त्राव्युदर असेही म्हणतात . हे अन्न खातेवेळी कांटा वगैरे शल्य घशाखाली जाऊन व पव्काशगात वाकडे तिकडे होऊन त्यामुळे आतडयास भोक पडले असता ( कधी कधी जांभई आल्यामुळे अथवा अतिशय खाल्यामुळे आतडे फाटले असता ) उद्भवते व तसे उद्भवले असता रोग्याच्या त्या सत पडलेल्या आतडयातून गुदद्वारावाटे पाण्यासारखा वारंवार प्रवाह वाहु लागतो आणि बेंबीच्या खाली त्याचे पोट मोठे होऊन त्यामध्ये टोचल्यासारख्या व फोडल्यासारख्या अत्यंत वेदना होतात .
य : जलोदराचीं कारणें व लक्षणें .
जलोदरं कीर्तयतो निबोध ॥२२॥
स्नेहपीतोऽप्यनुवासितो वा वान्तो विरक्तो प्यथवा निरूढ : ॥
पिबेज्जलं शीतलमाशु तस्य स्त्रोतांसि
दूष्यन्ति हि तद्वहानि ॥२३॥
स्नेहोपलिप्तेष्वथवापि तेषु जलोदरं पूर्ववदभ्युपैति ॥
स्निग्धं महत्तत्परिवृद्धनाभि समाततं पूर्णमिवाम्वुना च ॥
यथा दृति : क्षुभ्यति कम्पते च शब्दायते चापि जलोदरं तत्‌ ॥२४॥
आता शेवटल्या बलोदराची कारणे व लक्षणे पुढे सांगितल्याप्रमाणे समजावी . स्नेहपान केलेल्या , वमन अथवा रेचक घेतलेल्या अथवा अनुवासन किंवा निरूह बस्ति सेविलेल्या अशा पुरुषाने थंड पाणी प्याले असता त्यांची उदकवाहिनी स्रोतसे होऊन अथवा त्या स्नेहाने लिप्त होऊन त्यामुळे जलोदर उत्पन्न होते ; हे वरून तुकतुकीत दिसते ; मोठे असून बेंबीजवळ फारच उंच होते ; आत चहुकडे तिडका लागतात , पोट पाण्याने अगदी भरलेसे व ( पाण्याने भरलेल्या ) पखालीप्रमाणे हालते , डचमळते व डबफ डबक वाजते .
सर्व प्रकारच्या उदरांविषयीं साध्यासाध्य विचार .
जन्मनैवोदरं सर्वं प्राय : कृच्छ्रतम विदु : ॥
बलिनस्तदजाताम्बु यत्नसाध्यं नवोत्थितम्‌ ॥२५॥
पक्षाद्वध्वगुदं तूर्ध्वं सर्वं जातोदकं तथा ॥
प्रायो भवत्यभावाय छिद्रान्न्नं चोदरं नृणाम्‌ ॥२६॥
शूनाक्षं कुटिलोपस्थमुपक्लिन्ननुत्वचम्‌ ॥
बलशोणितमांसाग्निपरिक्षीणं च वर्जयेत्‌ ॥२७॥
पार्श्वभंगान्नविद्वेषशोथातीसारपीडितम्‌ ॥
विरिक्तं चाप्युदरिणं पूर्यमाणं विवर्जयेत्‌ ॥२८॥
बहुतकरून सर्व प्रकारची उदरे जात्याच कष्टमय समजावी , तथापि त्या रोग्याची शक्ति चांगली असेल व त्यास मुकतेच उदर होऊन त्यात पाणी झाले नसेल तर त्यविषयी केलेला प्रयत्न सफळ होण्याची आशा घरावी . तसेच , बद्धगुदोदर - पंधरा दिवसांच्या आत उपाय न केल्यास - व क्षतोदर ही दोन्ही उदरे प्राय : साध्य होत नाहीत . आत पाणी झाले म्हणजे कोणतेही उदर असाध्य समजावे . या उदराचा जो रोगी डोळे सुजलेला , उपस्थ ( शिश्न किंवा योनि ) वाकडे पडलेला , पोटाची त्वचा लसयुक्त व पातळ झालेला आणि बळ , रक्त , मांस व जटराग्नि हे क्षीण झालेला असा असेल त्याची वैद्याने चिकिसा करू नये आणि तसाच जो बरगडया फुटलेला , अन्नाचा द्वेष उत्पन्न झालेला , सूज आलेला , अतिसाराने पीडलेला व रेचकाने रिकामे केलेले पोट पुन : भरत असलेला असा दिसेल त्याचीही त्याने आशा धरू नये .