उरुस्तंभाचीं कारणें व संप्राप्ति .
शीतोष्णद्रवसंशुष्कगुरूस्निग्धैर्निषोवितै : ॥
जीर्णाजीर्णे तथाऽऽयाससङक्षोभस्वप्नजागरै : ॥१॥
सश्लेष्मभेद : पवन : साममन्यर्थसञ्जितम्‌ ॥
अभिभूयेतरं दोषमूरूचेत्प्रतिपद्यते ॥२॥
सवथ्यस्थीनि प्रपूर्यान्त : श्लेप्मणा स्तिमितेन च ॥
तदा स्तभ्नाति तेनोरू स्तब्धौ शीतावचेतनौ ॥३॥
परकीयाविवगुरूस्यातामतिभृशव्यथौ ॥
ध्यानाङ्गमर्दस्तैमित्यतन्द्राच्छर्द्यरुचिज्वरै : ॥४॥
संयुतौ पादसदनकृच्छ्रोद्धरणसुप्तिभि : ॥
तमूरुस्तम्भीमत्याहुराढयवातमथापरे ॥५॥
काही अन्न पचन झाले व काही न झाले असता , थंड व उष्ण , पातळ व वाळलेले आणि जड व स्निग्ध अशा प्रकारचे परस्पर विरूद्ध पदार्थ सेवन करणे , दिवसा निजणे व रात्री जागणे , श्रम करणे व चित्तक्षोभ होणे या कारणांनी कफ व मेद यांनी युक्त वायु अत्यंत साचलेल्या आमासह पित्ताला दाबून मांडयात येतो व मांडयाची हाडे आतून ओलसर व घट्ट कफाने भरून टाकतो , तेव्हा मांडया इतक्या जड होतात की त्या आपल्या नव्हेतशा रोग्यास वाटतात आणि ताठ , स्थिर व गार होतात . आणि त्यास कळा लागतात . या शिवाय चिंता , अंग मोडणे व त्यास ओलसरपणाचा भास होणे , झापड , अरुचि , ओकारी , ज्वर , पाय गळणे , बधिर होणे व ते उचलताना त्यास मोटेश्रम पडणें ही दुसरी लक्षणे ज्या रोगात होतात त्यास ऊरूस्तंभ अथवा कोणी आढयाबात असे म्हणतात .
ऊरूस्तंभाचें पूर्वरूप .
प्राग्रूपं तस्य निद्रातिध्यानं स्तिमितता ज्वर : ॥
लोहयर्षोऽरुचिश्च्छर्दिर्जङ घोर्वो : सदनं तथा ॥६॥
ऊरूस्तंभ होण्यापूर्वी रोग्यास पोटर्‍या ( पिंडर्‍या ) व मांडया गळल्यासारख्या व अतिनिद्रा , अतिचिंता , ज्वर , ओकारी , अंग ओले व गुंडाळल्यासारखे वाटणे व त्यावर काटा येणे , अरूचि याप्रमाणे पूर्व लक्षणे उत्पन्न होतात .
उरूस्तस्भाचीं लक्षणें .
वातशङ्किभिरज्ञानात्तस्थ स्यात्स्नेहनात्पुन : ॥
पादयो : सदनं सुप्ति : कृच्छ्रादुद्धरणं तथा ॥७॥
जङघोरुग्लानिरत्यर्थं शश्वद्वा दाहवेदना ॥
पादं च व्यथते न्यस्तं शीतस्पर्शं न वेत्ति च ॥८॥
संस्थाने पीडने गत्यां चालने चाप्यनीश्वर : ॥
अन्यस्येव हि सम्भग्नावूरूपादौ च मन्यते ॥९॥
ऊरुस्तंभ हा केवळ वातरोग नसून आमरोग असल्यामुळे वायूच्या शंकेने यावर स्निग्ध तर्‍हेची चिकित्सा केली असता हा कमी न होता उलट अधिक वाढतो . हा झाला असता पाय गळणे , बधिर होणे व ते उचलताना श्रम पडणे , पिंडर्‍या व मांडया यांमधील शक्ति नाहीशी होणे , शीत स्पर्श न कळणे , पाऊल ठणकणे , आणि अंगात दाह व वेदना होणे ही लक्षणे उत्पन्न होतात . तसेच रोगी बसणे , उठणे , चालणे व अंग हालविणे या सर्व क्रियांना असमर्थ होतो व त्याचे पाय आणि मांडया मोडतात , त्या आपल्या नाहीतशा त्यास वाटतात .
साध्यासाध्य लक्षणें .
यदा दाहार्तितोदार्तो वेपन : पुरूषो भवेत्‌ ॥
ऊरुस्तम्भस्तदाहन्यात्साधयेदन्यथा नवम्‌ ॥१०॥
हा ऊरुस्तंभ रोग नवा असला व दाह , कंप आणि शूल व टोचल्याप्रमाणे वेदना ही लक्षणे त्यांत नसली तर तो साध्य होतो . याशिवाय जो फार दिवसांचा व दाहादि लक्षणांनी युक्त ) तो असाध्य समजावा .