रोग्याच्या शरीराचे ठायी जो दाह उत्पन्न होत असतो त्याचे मद्यजन्य दाह रक्तजन्य दाह , पित्तजन्य दाह , तृष्णानिरोधजन्य दाह , धातुक्षयजन्य दाह , शस्त्राघातजन्य दाह व क्षतजन्य दाह असे सात प्रकार असतात . त्यांची लक्षणे पुढे सांगितल्याप्रमाणे जणावी .
मद्यजन्य दाहाचीं लक्षणें .
त्वचं प्राप्त : स पानोष्मा पित्तरक्ताभिमूर्च्छित : ॥
दाहं प्रकरूते घोरं पित्तवत्तत्र भ्पजम्‌ ॥१॥
मद्यपानामुळें मद्यप्याच्या शरीरांत उत्पन्न झालेली उष्णता त्वचेकडे येते व पित्त आणि रक्त यांमुळें वाढून त्यांच्या ठायी भयंकर दाह करिते , यावर पित्ताप्रमाणेच चिकित्सा केली असतां लागू पडते .
रक्तजन्य दाहाचीं लक्षणें .
कृत्स्नदेहानुगं रक्तमुद्रिक्तं दहति ध्नवम्‌ ॥
शुष्यते तृष्यते चैव ताम्राभरताम्रलोचन : ॥
लोहगन्धाङ्गवदनो वन्हिनेवावर्कार्यते ॥२॥
रोग्याच्या सर्व शरीरांतील रक्त प्रकोप पावले असता निश्चितच दाह करते , त्यावेळी त्यास शोष पड्तो व तहान लागते . तसेच त्याच्या शरीराचा वर्ण तांबडा व डोळे लाल होतात : आणि तोंडास व अंगाला लोखंडासारखी घाण येते , या दाहात अंगावर विस्तव पडल्याप्रमाणे त्याच्या ठायी वेदना होतात .
पित्तजन्य दाह .
पित्तज्वरसम : पित्तात्‌ स चाप्यस्य विधि : स्मृत : ॥
ज्यस पित्तजन्य दाह होतो त्याच्या ठायी पित्तज्वराची सर्व लक्षणे आढळतात व त्यावर चिकीत्साहि पित्तज्वराचीच करावी लागते .
तृष्णानिरोधजन्य दाह - लक्षणें .
तृष्णानिरोधादब्धातौ क्षीणे तेज : समुध्दृतम्‌ ॥
सबाह्याभ्यन्तरं हेहं प्रदहेन्मन्दचेतस : ॥
संशुष्करालताल्वोष्ठो जिव्हां निष्कृष्य वेपते ॥४॥
तहान लागली असता तिबा निरोध केल्यास रोग्याची जलरून धातु क्षीण झाल्यामुळे पित्ताची उष्णता वाढते व ती त्याच्या शरीराचा आंतून व बाहेरून दाह करिते , या दाहामुळे तो बेशुद्ध होतो . त्याचे ओंठ , गळा व टाळू यांच्या ठिकाणी अल्यंत कोरड पडते व तो जीभ तोंडाबाहेर काढून कापत असतो .
धानुक्षयजन्य दाह .
धातुक्षयोत्थो यो दाहस्तेन मूर्च्छातृषान्वित : ॥
क्षामस्वर : क्रियाहीन : स सीदेद्‌भृशषीडित : ॥६॥
शरीरांतील रसादि धातु क्षय पावल्यामुळे जो दाह होतो त्यांत रोगी मूर्च्छित होतो , आवाज खोल जातो , त्यास उठणाबसण्याची अथवा काम करण्याची शक्ति राहात नाही आणि तो वारंवार तहानेने व्याकुळ होतो . या दाहामुळे अत्यंत दु : ख भोगून तो शेवटी मरण पावतो .
क्षत वगैरे पासूनचा दाह .
क्षतजोऽनश्नतश्चान्य : शोचतो वाप्यनेकधा ॥
तेनान्तर्दह्यतेऽत्यर्थ तृष्णामूर्च्छाप्रलापवान ॥७॥
क्षतामुळे , उपवासामुळे किंवा दुसर्‍या अनेक कारणांनी शोक उत्पन्न झाल्यामुळे रोग्याच्या शरीराच्या अभ्यंतर भागी अत्यंत दाह होतो व शिवाय तहान , मूर्च्छा बडबड वगैरे लक्षणे द्दष्टीस पडतात .
मर्माभिघातजन्य दाह .
असृज : पूर्णकोष्ठस्य हाहोऽन्य : स्यात्सुदु : सह : ॥
मर्माभिघातजोऽप्यस्ति सोऽसाध्य : सप्तमो मत : ॥८॥
शस्त्रप्रहार झाल्यामुळे रोग्यांचा कोठा रक्ताने भरून त्याच्या शरीरांत अत्यंत दुःसह दाह होतो ; तसेच मर्मस्थानी घाव बसल्यामुळे जो दाह उत्पन्न होतो तोहि असाध्य असतो . हा दाहाचा सातवा प्रकार होय .
असाध्य लक्षणे .
सर्व एव च वर्ज्या स्यु : शीतगात्रस्य देहिना : ॥
ज्या दा हांत रोग्याचे शरीर बाहेरून थंड असते ते सर्व प्रकार असाध्य जाणेवे .