जठराग्नीच्या विघाडापासून होणारे विकार .
मन्दस्तीक्ष्णोऽथ विषम : समश्चेति सतुर्विध : ॥
कफपित्तानिलाधिक्यात्तत्साम्याज्जाठरोऽनल : ॥१॥
विषमो वातजान्‌ रोगान्‌ तीक्ष्ण : पित्तनिमित्तजान्‌ ॥
करोत्यग्निस्तथा मन्दो विकारान्‌ कफसम्भवान्‌ ॥२॥
वात , पित्त व कफ या दोषात्रयांच्या आधिक्याने जठराग्रि अनुक्रमे विषम , तीक्ष्ण आणि मंद होतो आणि त्याच्या सारखेपणाने तो सम होतो . या जठराग्नीच्या होणार्‍या चार प्रकारापैकीं विषमाग्नीपासून वातजन्य , तीक्ष्णाग्नीपासून पित्तजन्य आणि मदाग्नीपासून कफजन्य , याप्रमाणे विकार रोग्याच्या ठायी उत्पन्न होतात , समाग्नि मात्र कोणतेहि विकार उत्पन्न करीत नाही .
जठराग्नीच्या चार प्रकारांची लक्षणें .
समा समाग्नेरशिता मात्रा सम्यग्विपच्यते ॥
स्वल्पापि नैव मन्दाग्नेर्विषमाग्नेस्तु देहिन : ॥३॥
कदाचित्पच्यते सम्यक्‌ काचिन्न विपच्यते ॥
मात्रातिमात्राप्यशिता सुखं यस्प विपच्यते ॥४॥
तीक्ष्णाग्निरिति तं विद्यात्‌ समाग्नि : श्रेष्ठ उच्यते ॥
ज्याचा जठराग्नि सम आहे , त्या मनुष्याचा आहार योग्य प्रमाणाने असला तर तो चांगला पचतो ; ज्याचा जठराग्नि मंद असतो त्याने अल्पाहार केला तरी तो पचत नाही . विषम जठराग्नि असलेल्या रोग्याने खाल्लेले अन्न कधी चांगलें पचते व कधी पचत नाही , आणि तीक्ष्ण जठराग्नि असणाराने कितीहि खाल्ले तरी त्याचे चांगले पचन होते . या चार प्रकारच्या जठराग्नीमध्ये सम जठराग्नीच हितकर समजावा .
अत्यग्नि अथवा भस्मक .
नरे क्षीणकफे पित्तं कुपितं मारूतानुगम्‌ ॥५॥
स्वोष्मणा पाचकस्थाने बलमग्ने : प्रयच्छति ॥
तदा लब्धबलो देहं रूक्षयेत्सानिलोऽनल : ॥६॥
अभिभूय पचत्यन्नं तैक्ष्णादाशु मुहुर्मुहु : ॥
पक्त्वान्नं स ततो धातून्शोणितादीन्पचत्यपि ॥७॥
ततो दौर्बल्यमातङकं मृन्युं चोपनयेत्परम्‌ ॥
भुक्तेऽन्ने लभते शान्तिं जीर्णमात्रे प्रताम्यति ॥८॥
तृट्‌कासदाहमोहा : स्युर्व्याधयोऽत्यग्निसंभवा : ॥
रोग्याचा कफ क्षीण झाला असतां दूषित झालेले पित्त वायूची मिश्रित होऊन व पाचकस्थानी जाऊन आपल्या उष्णतेच्या योगाने जठराग्नीला प्रकार करते , मग वायुच्या ते ते तो लवकर आणि वारंवार पचवितो व ते पचल्यानंतर रक्तादि सप्त धातूसहि पचवून टाकितो , यामुळे रोग्याच्या ठायी शक्तिक्षीणता व रोगोत्पत्ति होते इतकेच नाही तर कधी कधी त्यास मृत्यूहि येतो . थोडेसे खाल्ले म्हणजे त्याला अमळ समाधान वातते खरे , पण ते खालेले पचतांक्षणीच त्यास तगमन्ग होते . या रोग्यास अत्यग्नि अथवा भस्मक म्हणतात . यापासून तहान , खोकला , अंगाचा दाह आणि मूर्च्छा ह्या व्याधिक रोग्याच्या ठायी उत्पन्न होतात .